15 قاراشا- ۇلتتىق ۆاليۋتامىز -تەڭگەمىزدىڭ تۋعان كۇنى! تاۋەلسىزدىكتىڭ ەڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى – ۇلتتىق تەڭگە! ابىلاي مەن ابايىمىز، شوقان مەن قۇرمانعازى، ءسۇيىنبايلار بەينەلەنگەن ءتول تەڭگەمىزدى الاقاندارىنا ايالاي ۇستاپ: «ا، قۇداي، جەتكىزدىڭ بە، اقىرى بۇل كۇنگە دە!»-دەپ، اقساقالدارىن كوز جاستارىمەن سۋلاعان ابىز قاريالاردى كورگەندە قاتتى تولقىعان ەدىك سول كەزدە… ويتكەنى، قازاقتىڭ ءتول تەڭگەسىنىڭ شىعۋى ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىكتىڭ باسى عانا ەمەس - ساياسي ءمانى زور، ازاتتىقتىڭ ايقىن بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى بولدى.

ءتول تەڭگەمىز اينالىمعا ەنەردىڭ الدىندا ءۇش كۇن بۇرىن 12 قاراشادا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ۇلتتىق ۆاليۋتا ەنگىزۋ تۋرالى» جارلىعى شىقتى.

قازاقستان رۋبل ايماعىنان تولىق شىعىپ، ەسكى اقشانى قازاقستاندىق تەڭگەگە ايىرباستاۋ 15 قاراشا كۇنى تاڭعى 8.00-دە باستالىپ، 20 قاراشا كۇنى 20.00-دە اياقتالدى. ۇلتتىق بانك العاشقىدا 1 تەڭگەنى سول كەزدەگى 1000 رۋبلگە باعالاعان بولاتىن. الايدا، كەيىن ەلىمىزدىڭ ساياسي جانە الەۋمەتتىك، مەملەكەتارالىق قاتىناستارى ەسكەرىلىپ، 1 تەڭگە 500 رۋبل باعامىندا بەلگىلەندى. جالپى، ءتول تەڭگەمىزدى دايىنداۋ جۇمىستارى 1992 جىلى قولعا الىنىپ، سول جىلدىڭ 27 تامىزى كۇنى ۇلتتىق بانك تەڭگە كۋپيۋراسىنىڭ ۇلگىلەرىن بەكىتتى. ال سول كۇننىڭ ەرتەڭىندە 28 تامىزدا قازاق ۆاليۋتاسىنىڭ اۆتورلارى، سۋرەتشىلەر تيمۋر سۇلەيمەنوۆ، مەڭدىباي الين، اعىمسالى دۇزەلحانوۆ، قايروللا ابجالەلوۆتەر انگلياعا اتتاندى. 1993 جىلى العاشقى تەڭگە پارتياسى انگليانىڭ ەڭ كونە ءارى ايگىلى «حارريسون جانە ۇلدارى» فابريكاسىندا باسىلدى. تەڭگەنى ەلگە تاسىمالداۋ ءۇشىن ءتورت يل-76 ۇشاقتارى ۇلىبريتانياعا 18 رەت قاتىنادى. ءتول ۆاليۋتامىزدىڭ العاشقى پارتيالارىن ساقتاۋ ءۇشىن ارنايى جەراستى قويمالارى دايىندالىپ، ءدال وسى قويمالاردان ۇلتتىق تەڭگەمىز ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندەگى بانكتەرگە 8 كۇن ىشىندە جەتكىزىلگەن ەدى.

تەڭگەنىڭ ومىرگە كەلۋى تۋرالى ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ : «يل-76» ءتورت ۇشاعىن جالداپ الىپ، اقشامىزدىڭ 60 پايىزىن تاسىپ اكەلدىك. بۇل وتە قۇپيا وپەراتسيا ەدى. قۇجاتتارعا: «مەملەكەت باسشىسىنىڭ سالىنىپ جاتقان رەزيدەنتسياسىنا كەرەكتى مۇلىك» دەپ جازىلدى. وعان دەيىن وبلىستاردا جەراستى قويما جاساتىپ قويدىق. ءتورت ۇشاق اپتاسىنا لوندون-ورال، ودان وبلىستارعا دەيىن ءارلى-بەرلى ون سەگىز رەيس جاساپ تۇردى. 12 قاراشانى مەن اقشانى ەنگىزۋ كۇنى دەپ جاريالادىم. جيىرما كۇنگە جەتەر جەتپەس ۋاقىت قالدى. ۇقك باسشىلارىنىڭ ءبارىن وپەراتسيانى وتكىزۋگە جۇمىلدىردىم. ەڭ قيىنى اقشانى بارلىق اۋداندارعا، بارلىق بانكىلەرگە جەتكىزۋ. ول سەگىز كۇننىڭ ىشىندە اتقارىلىپ شىقتى. بالكىم دۇنيەجۇزىندە جاڭا اقشانى ەنگىزۋ تاپ وسىنداي تەز ءارى تابىستى جۇزەگە اسىرىلعان جوق شىعار»-دەپ ەسكە الادى.

تەڭگە اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، قوعام قايراتكەرى حايرۋللا عابجالەلوۆ سول ءبىر قيىن دا، تاريحي كەزەڭ تۋرالى "قازاق ءۇنى" گازەتىندەگى ماقالاسىندا: "ۇلتتىق ۆاليۋتا وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزدە جاسالىپ جاتتى.

ۇكىمەت، ءتىپتى، ءبىزدىڭ جول قاراجاتىمىزدىڭ ءوزىن تەز تاۋىپ بەرە الماي، اعىلشىندار استاناسىنا ءوز قارجىمىزبەن بارىپ-قايتۋعا ءماجبۇر بولدىق.

العاشقىدا توبىمىز ءتورت ادامنان قۇرالعان-دى. تيمۋر سۇلەيمەنوۆ جوعارعى كەڭەس دەپۋتاتى ەدى دە، تەڭگە جاساۋ ىسىنە بەل شەشىپ كىرىسۋگە مۇمكىندىگى بولمادى. قۇرامنان شىقتى. ۇزاماي، تاعى ءبىر سۋرەتشىمىز دە بەلگىلى سەبەپتەرمەن قاتاردان كەتتى. ءسويتىپ، ەكى ادام ءتول تەڭگە شارۋاسىمەن لوندونعا بەس جىل قاتىنادىق. سوندا ارنايى مامانداردان بانكنوتتاردىڭ جاسالۋ سىرى، باسىلۋ ۇدەرىسى، قاعاز، بوياۋ ءمانى… جالپى، اقشا جاساۋدىڭ تەحنولوگياسى مەن ىشكى قۇپياسىن جان-جاقتى ۇيرەندىك",-دەپ ەسكە الادى.

تەڭگەنىڭ تاعى ءبىر اۆتورى تيمۋر سۇلەيمەنوۆ تە بۇل تاريحي كەزەڭ جايلى Forbes.kz پورتالىندا: "اقشا ءوندiرۋ تەحنولوگياسىمەن تانىسۋ ءۇشiن لوندونداعى Harrison & Sons فابريكاسىنا ساپارلاتتىق. سوندا اقشانىڭ بەينەلi جانە تولىققاندى بولۋىن قامتاماسىز ەتەتiن ەلەمەنتتەر نە ءۇشiن قولدانىلاتىنىن ءتۇسiندiم. اقشاداعى بەينەلەر ۆاليۋتانى قولدان جاساماۋ ءۇشiن قولدانىلاتىن قورعانىش جۇيەسi ەكەنiنە كوز جەتكiزدiك. بiزگە پورترەتتiك گالەرەيا – بانكنوتانىڭ باستى ەلەمەنتi ەكەنiن، بۇكiل قۇپيا قورعانىشتىڭ ءمانi سوندا جاتقانىن ءتۇسiن­دiردi. سول مەزەتتە العاشقى ەسكيز­دi جاساپ شىقتىم. بiر­نەشە ساعاتتىڭ iشiندە كولەمi شاعىن عانا ەسكيزدە ءال-فارا­بيدi بەينەلەپ، بiرنەشە تۇسپەن بەدەرلەدiم. ءسويتiپ، استىنا العاشقى رەت “تەڭگە” ءسوزiن جازدىم”-دەيدى.

ەڭ العاشقى تەڭگەمىزدە بەلگىلى تاريحي تۇلعالاردىڭ پورترەتتەرىمەن قاتار، قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ بەينەسى، الاتاۋ مەن كوكشەتاۋ كورىنىستەرى، ماڭعىستاۋدان تابىلعان تاستاعى تاڭبالار پايدالانىلدى. ءبىر تەڭگەلىك بانكنوتقا ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، ءۇش تەڭگەلىكتە ءسۇيىنباي، بەس تەڭگەلىكتە قۇرمانعازى، ون تەڭگەلىكتە شوقان، جيىرما تەڭگەلىكتە اباي، ەلۋ تەڭگەلىكتە ابىلقايىر حان، ءجۇز تەڭگەلىكتە ابىلاي حان بەينەسى سومدالدى.

كەيىننەن نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تەڭگەمىزدەگى تاريحي تۇلعالاردىڭ بەينەلەرى الىنىپ تاستالدى...

ۇلتتىق ۆاليۋتا بانكنوت جانە مونەتا تۇرىندە اينالىسقا ەنگىزىلدى.

بۇگىندە تەڭگەمىزدىڭ بانكنوتى - ۇلتتىق بانكتىڭ الماتى قالاسىنداعى بانكنوت فابريكاسىندا، ال مونەتا - وسكەمەندەگى مونەتا سارايىندا شىعارىلادى.

ەل پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن 1997 جىلدان بەرى 15 قاراشا ءتول ۆاليۋتامىزدىڭ تۋعان كۇنى ءارى قارجىگەرلەر كۇنى بولىپ بەلگىلەندى.

2006 جىلى 15 قاراشادا جاڭا ۇلگىدەگى بانكنوتتار اينالىسقا شىقتى.

تەڭگە العاش اينالىمعا تۇسكەن 1993 جىلى 15 قاراشادا 1 اقش دوللارىنىڭ با­عامى 4 تەڭگە 70 تيىن دەپ بەلگىلەن­گەن-ءدى. بۇل ونىڭ سول كەزدە قۇندى بولعانىن كورسەتەدى. بىراق ءبىر جارىم ايدىڭ ىشىندە-اق 12 ەسە قۇنسىزدانىپ، 54 تەڭگەدەن استى. العاشقى ەڭ ۇلكەن قۇنسىزدانۋ پرەمەر-مينيستر نۇرلان بالعىمباەۆ پەن ۇلتتىق بانك باسشىسى قادىرجان داميتوۆتىڭ كەزىندە بولدى. تەڭگە ەركىن ايىرباس باعامىنا جىبەرىلىپ، 1 دوللارعا شاققاندا 138,25 تەڭگە بولدى. بۇدان كەيىن دە قۇنسىزدانۋ جالعاسىپ كەلەدى. قازىر، بۇگىن 1 دوللار 432 تەڭگەگە تەڭ بولىپ تۇر.

باسقا ەلدەرمەن سالىستىرمالى تۇردە ايتقاندا تەڭگەمىزدىڭ قۇنىن قايدام، ال كوركەمدىگى بويىنشا دۇنيە جۇزىندە الدا كەلەدى. بۇكىل الەمنىڭ بانكنوت كوللەكتسيونەرلەرىنىڭ تاۋەلسىز بىرلەستىگى حالىقارالىق بانكنوت قوعامداستىعى جىل سايىن ينتەرنەت-داۋىس بەرۋ ارقىلى جىلدىڭ ەڭ ۇزدىك بانكنوتىن انىقتايدى. وسى تاڭداۋ بويىنشا «2011 جىلعى ەڭ ۇزدىك بانكنوت» اتاعىن 2012 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان نومينالى 10 000 تەڭگەلىك ەسكەرتكىش بانكنوتىنا بەرگەن بولاتىن. كەلەسى جىلى دا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بانكىنىڭ «قازاق ەلى» سەرياسىنان نومينالى 5 000 تەڭگەلىك بانكنوتى ەكىنشى رەت «2012 جىلعى ەڭ ۇزدىك بانكنوت» اتاعىن يەلەندى. ال تۇركى جازبا ەسكەرتكىشىنە ارنالعان، نومينالى 1 000 تەڭگەلىك «Kۇلتەگىن» ەسكەرتكىش بانكنوتىنا بەرىلگەن ءۇشىنشى «2013 جىلعى ەڭ ۇزدىك بانكنوت» اتاعى تاۋەلسىز قازاقستان جىلناماسىنداعى تاريحي ماڭىزدى ءسات بولدى.

ويتكەنى، وسى كەزگە دەيىن بىردە-ءبىر ەلدىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى ءۇش رەت ماراپات الىپ كورگەن ەمەس ەكەن.

تەڭگەمىز تۋرالى ايتقاندا كوكەيىمىزدە ءبىر تۇيتكىلدى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى… ءبىزدىڭ جالتاقتىعىمىز سول، ۇلتتىق تەڭگەگە دە اشەيىندە ءوزىمىز تابىناتىن ورىس حالقىن تسيفر تانىمايتىن، سان بىلمەيتىن ساۋاتسىزدارداي قورلاپ، رەسەيدىڭ ورىس تىلىندە – شەت تىلىندە جازعانىمىز! ءبىر قىزىعى، سانداعان اكادەميگى بار، عالىم-جازۋشى، قايراتكەرلەرى بار «ساۋاتتى» ورىس حالقىنان ءبىر دە بىرەۋى: «ءبىزدى نەگە سان تانىمايتىن ساۋاتسىز ساناپ، قورلايسىڭدار؟» دەپ نارازىلىق تانىتقان جوق. قازاقستاننىڭ حالىقتار اسسامبلەياسى دا: «تەڭگەگە ورىس تىلىندە جازىلسا، وندا كەشەگى كەڭەس وداعىنداعىداي بارلىق ۇلتتاردىڭ تىلىندە جازىلۋ كەرەك ءبىر-بىرىنەن الالاماي» دەمەدى…

بۇل رۋحاني-ساياسي كەمىستىك الداعى ۋاقىتتا تۇزەلەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز. ويتكەنى، الدا، ءبىر ايدان كەيىن - قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىق مەرەكەلى جىلىنا قادام باسامىز!

"تەڭگە اينالىمعا شىققان كۇننەن باستاپ مەملەكەتىمىز تاۋەلسىزدىگىن الدى. ءتول ۆاليۋتا ارقاسىندا ەكونوميكامىز كوتەرىلىپ، شەكارامىزدى بەلگىلەپ، ىشكى، سىرتقى ساياساتتى ءساتتى جۇرگىزە باستادىق. بۇگىنگى الەمگە تانىلعان قازاقستان – سونىڭ ايعاعى.

العاشقى تەڭگەنى قولىنا ۇستاعان ءاربىر ازاماتتىڭ كوڭىلى تولقىپ، كوزىنە جاس الىپ، رۋحاني سەرپىلىپ، «ەندى مەنىڭ ءوز مەملەكەتىم بار» دەگەندەي بولاشاققا ۇلكەن سەنىممەن قاراعانى انىق"-دەپ جازادى تەڭگە اۆتورلارىنىڭ ءبىرى حايرۋللا عابجالەلوۆ.

بىراق تاۋەلسىز ەل ەكەنىمىزدى بىلمەيتىندەر، وسى ءتول تەڭگەمىزدىڭ ءوزىن كوپ كورىپ، ورمانعا قاراپ ۇلىپ جۇرەتىندەر ءالى ازايار ەمەس. 2015 جىلى قىزىل كوممۋنيستەردەن سايلانعان ءماجىلىس دەپۋتاتى، بۇگىندە كوممۋنيستەر پارتياسىنىڭ سەركەسى ايقىن ويراتۇلى قوڭىروۆ رەسەي دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى لەونيد سلۋتسكيدىڭ «ورتاق ۆاليۋتاعا كوشۋ كەرەك» دەگەنىنە الاقايلاپ قۋانىپ، قوس قولىن كوتەرىپ كوسىلا كەتتى. “ەكونوميكالىق وداقتا بولعان سوڭ، ورتاق ۆاليۋتانىڭ بولۋى دا جامان ەمەس»-دەپ، بىلق ەتپەي، بىلش ەتكىزدى. ءتىپتى، ارىپتەستەرى، ءماجىلىس دەپۋتاتتارى، «اق جول» پارتياسى توراعاسى ازات پەرۋاشەۆتىڭ: “تەڭگە -تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باستى بەلگىسى! تەڭگەدەن ايرىلۋ – تاۋەلسىزدىككە قاتەر! ” دەپ، ءبىر-اق كەسكەنى دە، سول كەزدەگى ءماجىلىس دەپۋتاتى ماۋلەن اشىمباەۆتىڭ: «ءبىزدىڭ بيلىك بۇل ماسەلەنى ەشبىر قاراستىرىپ وتىرعان جوق” – دەپ، ەسكەرتۋى دە، كوممۋنيست قوڭىروۆتى ويلاندىرا قويعان جوق.

سوندا ماجىلىستە قانشا جىل وتىرىپ، نە ايتارىن بىلمەگەسىن «ناندى 300 تەڭگەگە كوتەرەيىك» دەپ، اتىن شىعارعان كوممۋنيست قوڭىروۆتىڭ ويى نەدە؟ بۇل بۇگىنگىدەي دۇربەلەڭى كۇشەيىپ تۇرعان كەزەڭدە كەشەگى كەڭەس وداعىن اڭساۋدان ارىلماعانداردىڭ وتىنا ماي قۇيۋ ەمەس پە؟ قانشا جىل بويى استانادا وتىرىپ، ماسكەۋدىڭ گازەتىن باسىپ شىعارعان كوممۋنيست دەپۋتاتتىڭ ساناسى ءالى رەسەيلىك باسىلىمداردىڭ ىقپالىنان شىعا الماي ءجۇر مە؟ انە، جات ەلدىڭ ءباسپاسوزىنىڭ جاساپ جاتقان اسەرى…

تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى تىرەكتەرىنىڭ ءبىرى – ءتول تەڭگەمىزدى تارك ەتۋگە شاقىرىپ وتىرعان ءماجىلىس دەپۋتاتىنىڭ قاۋىپتى ارەكەتىنە قۇزىرەتتى ورىندارىمىز ەشنارسە دەي قويمادى...

«ورتاق ۆاليۋتا كەرەك» دەپ، ەگەمەن ەل ەركىنە قارسى شىعىپ، تەرىس ويىن ايقىن ءبىلدىرىپ وتىرعان ايقىن قوڭىروۆتى سويلەتىپ وتىرعان قانداي كۇش؟

قازاق تەڭگەسىنە قارسى شىققان ايقىن قوڭىروۆ قازاقتىڭ بەتىنە قالاي قارايدى؟ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ پارلامەنتىندە وتىرىپ، رەسەي دۋماسى دەپۋتاتىنشا ويلايتىن ايقىن ويراتۇلىنىڭ ايقىن تەرىس پيعىلىنا جاۋاپ بەرىلدى مە!

بىزدەن باسقا ەلدە بولسا، بۇنداي قوڭىروۆ سياقتى ۇلتتىق ۆاليۋتامىزعا - ۇلتتىق مۇددەگە قارسى شىققان دەپۋتاتتاردى ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ، ايداپ شىعار ەدى…

ارينە، پارلامەنت تاريحىندا ۇكىمەتتىڭ ، بيلىكتىڭ ۇسىنعان زاڭدارىنا ءبىر دە ءبىر رەت قارسى شىعىپ كورمەگەن كوممۋنيستىك پارتياسى تۋرالى جاقىندا “جالعىز وپپوزيتسيالىق پارتيا ءبىز عانامىز" دەپ بۇكىل ەلدى كۇلدىرىپ، ماقتايمىن دەپ مازاققا قالعان قىزىلدار كوسەمى ايقىن جولداستىڭ قازاق تەڭگەسىنە قارسى شىعۋى زاڭدىلىق دەۋگە بولادى...

ساياسي-ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىكتىڭ ايقىن بەلگىسى قازاق تەڭگەسىنەن ايرىلۋ - تاۋەلسىزدىگىمىزگە زور قاۋىپ توندىرەدى. ەۋروداقتىڭ ورتاق ۆاليۋتاسىن العا تارتاتىندارعا ايتارىمىز - ەۋروپاداعى ەلدەردىڭ ەشقايسىسى تاۋەلسىزدىك زارىن قازاق ەلى سەكىلدى عاسىرلاپ قاتتى تارتقان ەمەس!

تەڭگەمىزدىڭ قۇنى دا، سىرى دا تۇسپەسىن!

قازىبەك يسانىڭ جازباسى

Abai.kz