ماڭگىلىك ەل – اتا-بابالارىمىزدىڭ وتكەن عاسىرلاردان بەرگى اسىل ارمانى بولعانى بارشاعا ايان. بولاشاعىمىزعا باعىت-باعدار بەرەتىن دە، ۇلتىمىزدىڭ ارمانىن ءبىر ارناعا توعىستىراتىن دا، اسقاق ۇلى ماقساتتارعا جەتەلەيتىن دە وسى ماڭگىلىك ەل يدەياسى ەكەنى انىق. «ماڭگىلىك ەل» تۇرىك جۇرتىنىڭ داناگويى، ءۇش بىردەي قاعاننىڭ كەڭەسشىسى بولعان اتاقتى تونىكوك بابامىز نەگىزىن قالاعان يدەيا ەكەندىگىن قازىرگى تاريحىمىزدىڭ شەجىرە  بەتتەرى دالەلدەيدى. «ول العاش قىتاي مەكتەپتەرىنىڭ بىرىنەن ءبىلىم الىپ، سول جۇرتتىڭ ءتۇرلى گۋبەرنيالارىندا پروكۋرورلىق قىزمەت اتقارىپ، زاڭ سالاسىن جەتىك مەڭگەرەدى. كەيىن قۇتلىق قاعان ەلتەرىستىڭ كومەگىمەن ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىن قۇرعان كەزدە وعان قولداۋ كورسەتەدى. قاعانات ورناپ بولعاننان كەيىن تونىكوك «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن ناسيحاتتاۋدى جۇزەگە اسىرادى». 

قازاق دالاسىندا ءومىر سۇرگەن كوشپەلىلەر مەملەكەتتىلىگىنىڭ تۇتاس دامۋ ۇردىستەرى مەن ەتنومادەني ەرەكشەلىكتەرىن عىلىم تارازىسىنا سالىپ، قايتا زەرتتەۋ بۇگىنگى قازاق وركەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋ، دامۋ جولدارى تۋرالى كەڭ ماعلۇماتتار بەرەدى. بۇگىنگى قازاق جۇرتىنا «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىنىڭ ۇسىنعان ماڭگىلىك ەل يدەياسىنىڭ ءمانى ءوز باستاۋلارىن تاريحتىڭ تەرەڭ قويناۋلارىنان تارقاتادى. تۇركى جۇرتىنىڭ  قارا شاڭىراعى قازاقستاننىڭ ەجەلگى اتا-بابالارى كوك تۇرىكتەردىڭ  ەنگىزگەن ماڭگىلىك ەل يدەياسىن قايتا جاڭعىرتىپ، ۇلتتىق يدەيا رەتىندە ۇلى باعدارشام ەتىپ الۋى وزەكتى ماسەلە بولماق.

تۇركى جۇرتىنىڭ ۇلى تۇلعاسى ىسماعۇلبەك عاسپىرالى «تىلدە، ىستە، پىكىردە – بىرلىك!» دەپ جار سالدى. ونىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ ءتۇپ تامىرىن جالعاستىراتىن تۇركى بىرلىگىن ناسيحاتتاعان «ءتارجىمان» (1883) گازەتىن جارىققا شىعارىپ، الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەنى بەلگىلى. احمەت بايتۇرسىنوۆ بۇل باسىلىم تۋرالى: «بۇگىنگە دەيىن جارىق كورگەن «قازاق»، «الاش»، «سارىارقالاردى» – «ءتارجىماننىڭ» بالالارى دەپ اتاعانى كوپ ءجايتتى اڭعارتسا كەرەك. بۇل يدەيا تۋرالى يوللىعتەگىن قاعان «تۇتاس تۇرىك ەلى» دەپ تاسقا قاشاپ جازدىرسا، «كۇلتەگىن» جىر جولدارىندا: «جوعارىدا كوك ءتاڭىرى، تومەندە قارا جەر جارالعاندا، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ادام بالاسى جارالعان»، – دەپ جەتكىزگەن. 

كونە تۇرىك جازبالارىنداعى بۇل جازبا دەرەكتەر تۇرىك دۇنيەتانىمىنىڭ تەرەڭ رۋحاني ماڭىزدىلىعىن تانىتادى. كوك ءتاڭىرى قۇپيا تىلسىم كۇش دەپ تانىلعان. كوك ءتاڭىردىڭ قۇدىرەتىمەن تۇرىكتەر كوك بورىدەن تاراعان دەگەن توتەمدىك كوزقاراس تۋدىرعان. وسىلايشا «ءتاڭىر» مەن «تۇرىك» سوزدەرى ەرەكشەلەنە تۇسكەن. ولارعا يەلىك ەتكەن قولباسشىلار «بەكتەر» دەپ اتالعان. 

بۋمىن قاعان ىرگەسىن قالاعان تۇرىك قاعاناتى ۆيزانتيامەن شەكارالاسىپ، پەرسيا، ءۇندىستان، قىتاي مەن شەكتەسەتىن ىرگەلى يمپەرياعا اينالدى. كەيىن قىتايدىڭ ساياسي ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ اسەرىنەن الىپ قاعاناتتىڭ ىرگەسى سوگىلە باستايدى. قىتاي يمپەراتورلارى ءوز ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قاعاندارعا ءوز قىزدارىن بەرىپ، ولاردى باعىندىرۋدى كوزدەيدى. تۇرىكتەردىڭ تاۋەلسىز ساياساتىنا كەدەرگى جاساپ، ولارعا قىتاي مادەنيەتىنىڭ قۇندىلىقتارىن مويىنداتۋ ارقىلى تۇرىكتەردىڭ كوشپەلى مادەنيەتىن كۇيرەتىپ، ولاردى وزدەرىنە قۇل ەتۋ ماقساتىن كوزدەيدى.  وسىنداي ادىستەردى قولدانا وتىرىپ، قىتاي يمپەراتورلارى 709 جىلى تۇرىك باتىس جانە شىعىس تۇرىك قاعاناتتارىنىڭ قاعانى قاپاعاندى (مويىنشور) قولعا تۇسىرەدى.تۇرىك قاعاناتىن قايتا قالپىنا كەلتىرگەن ەلتەرىستىڭ (قۇتلىع) ءىنىسى قاپاعان قاعان قارتايعان شاعىندا تۇرىك زاڭىن بۇزىپ، تۇركەشتەردىڭ قاعانىن ءولتىردى. قاپاعانعا نارازىلىق بىلدىرگەن تۇرىك حالىقتارى جان-جاققا ءبولىنىپ، قىتايعا بىرتىندەپ بودان بولۋعا بەت بۇرادى. وسى رەتتە داناگوي قارت تونىكوك ولارعا قىتاي مادەنيەتىن ىشكە ەندىرمەۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىندىرىپ، بۇل مادەنيەتتەن تۇرىك مادەنيەتىنىڭ ەرەكشە ورنى بار ەكەندىگىن پاش ەتەدى. بىراق قاپاعان قاعان وعان قارسىلىق بىلدىرەدى. تۇرىك حالىقتارىنىڭ بىرلىگى مەن ازاتتىعىن، مادەني-رۋحاني تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇلتەگىن 716 جىلى اسكەري توڭكەرىس جاساپ، قاپاعان قاعاننىڭ باسىن الادى. ول ءوز حالقىنا:

بەك ۇلدارىڭ قۇل بولدى،
پاك قىزدارىڭ كۇڭ بولدى.
...تۇرىك، وعىز بەكتەرى، حالقى، تىڭداڭدار!
بيىكتەن ءتاڭىرى باسپاسا، 
تومەندە جەر اينالماسا،

تۇرىك حالقى، ەل-جۇرتىڭدى كىم قورعايدى؟، [1]–

دەگەن ۇران سوزدەرىن ارناپ، تۇرىكتەردى بىرلىككە، تۇتاستىققا شاقىرىپ، تۇركى بىرلىگىنىڭ نەگىزىن قالادى.  تاققا اعاسى بىلگەنى قاعان ەتىپ وتىرعىزادى. وسى كەزدە تۇرىكتەر ءۇشىن ءوز ۇرپاعىن ساقتاپ قالۋ ماڭىزدى بولدى.  بىلگە قاعان، كۇلتەگىن جانە تونىكوك تۇركى جۇرتىنىڭ باستى جاۋلارىنىڭ قىتايلار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزىپ، ولارعا قارسى يدەولوگيالىق ساياسات قالىپتاستىرۋدىڭ جولىن ۇسىندى.

وسىنداي يدەولوگيالىق ۇستانىمدى قالىپتاستىرۋ تونىكوك سياقتى مەملەكەتشىل اقىلگوي دانالاردىڭ ەنشىسىنە ءتيدى. قىتاي مادەنيەتىنىڭ كوشپەلىلەر مادەنيەتىن جويۋعا باعىتتالعان ماقساتتارىن اڭعارعان قولباسشى ءوز حالقىن ولاردىڭ مادەنيەتىنەن الشاق ۇستاۋعا تىرىستى. وسىلايشا تۇرىكتەردىڭ ساياسي يدەولوگياسى  «تۇتاس تۇرىك ەلى» يدەياسىنا ۇلاستى. «قىتاي مەملەكەتىمەن ارادا بولعان مىڭ جىلدىق تارتىس تۇركىلەر ءۇشىن «تۇتاس تۇرىك ەلى» كونتسەپتسياسىن قالىپتاستىردى. سەبەبى، قىتايلار مەن تۇرىكتەر اراسىنداعى كۇرەس – تەك مەملەكەتتەر اراسىنداعى نەمەسە ۇلتتار مۇددەسى اراسىنداعى تارتىس ەمەس، ەكى ءتۇرلى دۇنيەتانىم مەن مادەنيەت، رۋحانيات پەن وركەنيەتتەر اراسىنداعى قاقتىعىس بولدى. قىتايدىڭ دەگەنىن ىسكە اسىرمايتىن ۇلتتىق يدەيا – «تۇتاس تۇرىك ەلى» يدەياسى ءوز مىنبەرىنە ورنىقتى. بۇل يدەيانىڭ نەگىزىن قۇتلىع، بىلگە قاعان، كۇلتەگىن، تونىكوك جانە يوللىعتەگىن سياقتى كوكتۇرىكتەر قالاپ، كوك تاڭىرگە باس يە وتىرىپ، ءوز ەلىنىڭ جەرىن، حالقىن بيىككە كوتەرىپ تاريحتا وشپەس ءىز قالدىردى [2].

بۇگىنگى «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ماقسات-مۇراتتارىن كوزدەيتىن «تۇتاس تۇرىك ەلى» يدەياسىن يوللىعتەگىن تاسقا قاشاپ جازدىرىپ، ۇرپاعىنا ميراس ەتتى. ەسكەرتكىشتەردەگى جىر جولدارىندا تۇركى جۇرتىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، مەملەكەتتىلىكتى قۇرۋ ءۇشىن بابالارىمىزدىڭ «تۇندە ۇيىقتاماي، كۇندىز وتىرماي، تۇركى ەلى ءۇشىن قىزىل قانىن اعىزىپ، قارا تەرىن توككەنى، كۇش-قۋاتىن بەرگەنى» كورىنىس تابادى. سوندىقتان تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ جويىلىپ كەتپەي، بۇگىنگى تاڭدا تاۋەلسىز مەملەكەتتەرگە ۇلاسۋى «تۇتاس تۇرىك ەلى» يدەياسىنىڭ ماڭىزدىلىعىنان تۋىندايدى [3].

كۇلتەگىن سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ساتاي سىزدىقوۆ ەجەلگى تۇركىلەردىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن ءۇش تۇعىردا قاراستىرادى: ونىڭ ءبىرىنشىسى – كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىندەگى «ماڭگىلىك ەل» مانيفەسى، ەكىنشىسى – ءال-ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق شىعارمالارىنىڭ ءبىرى «قايىرىمدى قالادا» بۇل يدەيانىڭ تەوريالىق-مەتودولوگيالىق تۇرعىدان تياناقتالۋى جانە ءۇشىنشىسى ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ وسى يدەيانى نەگىزدەگەن «قۇتتى بىلىك» داستانى. وسى رۋحاني جادىگەرلەر بابالار مۇراتىمەن جالعاسىن تاۋىپ، «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىمەن ساباقتاسا بايلانىسادى[4].

تاس ەسكەرتكىشتەردە «ماڭگىلىك ەل» ۇعىمى، تاۋەلسىزدىك رۋحى، ازاتتىق يدەياسى ءبىر-بىرىمەن ۇندەستىك تاۋىپ، ەركىندىك پەن ازاتتىقتىڭ، سونداي-اق تاۋەلسىزدىككە جەتۋدىڭ نىشاندارىن ايعاقتايدى. مىسالى، كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ ءبورى بەينەلى بەسبۇرىشتى قالقان ءتارىزدى بولىپ كەلۋى كوك بورىدەن تاراعان تۇركى حالىقتارىنىڭ ەجەلگى توتەمدىك نانىمىنا نەگىزدەلگەندىگى بايقالادى. بۇعان دالەل رەتىندە قىتاي  جىلنامالارىندا جازىلعان تۇركى جۇرتىنىڭ نەگىزىن قالاعان اشينا التايدىڭ «ءوزىنىڭ تەگىن ۇمىتپايتىندىعىن ەلگە جاريا ەتۋ ءۇشىن قاقپاسىنا قاسقىر باستى تۋىن ءىلىپ قويعاندىعى» تۋرالى دەرەكتەردى كەلتىرۋگە بولادى. تۋداعى ءبورى بەينەسى ساندىك ۇعىمدى ەمەس، ساياسي-الەۋمەتتىك، ياعني ەلدىك پەن ەركىندىكتى، تاۋەلسىزدىك پەن ازاتتىقتى ايشىقتايدى [5]. سوندىقتان ءبورىنىڭ بەينەسى كوپتەگەن تۇركى تايپالارى مەن رۋلارىنىڭ تاڭباسى بولعان. سوندىقتان بەلگىلى تۇركولوگ عالىم، تاريحشى قارجاۋباي سارتقوجاۇلى دا: «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى تەكتەن-تەككە شىققان دۇنيە ەمەس. كەزىندە تۇرىك جۇرتىنىڭ داناگويى، ءۇش بىردەي قاعاننىڭ كەڭەسشىسى بولعان اتاقتى تونىكوك ابىز نەگىزىن قالاعان يدەيا» دەيدى. [6]. وسى ورايدا ەلباسىنىڭ: «ءبىز ءۇشىن ورتاق تاعدىر – بۇل ءبىزدىڭ ماڭگىلىك ەل، لايىقتى ءارى ۇلى قازاقستان! ماڭگىلىك ەل –جالپىقازاقستاندىق ورتاق شاڭىراعىمىزدىڭ ۇلتتىق يدەياسى. بابالارىمىزدىڭ ارمانى» دەگەن پىكىرلەرى ورىندى. 

تۇركى دۇنيەسىنىڭ «ماڭگىلىك ەل» فيلوسوفياسىنىڭ تەوريالىق نەگىزدەمەلەرىن ءال-فارابي «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى»، «ازاماتتىق ساياسات»، «مەملەكەت بيلەۋشىنىڭ ناقىل سوزدەرى» ەڭبەكتەرىندە ءسوز ەتەدى. ادامداردىڭ باقىتقا جەتۋ جولىنداعى قايىرىمدىلىق پەن تۇسىنۋشىلىك، دوستىق پەن بەيبىت عۇمىر، ءماندى تاربيە مەن ماڭىزدى ءتالىم – ءال-ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراس تۋرالى تەورياسىنىڭ قۇندى تاراۋلارى بولىپ تابىلادى. تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ساباقتاستىعى قازاق حاندىعى تۇسىندا دا جالعاسىن تاپتى [7]. قازاق حاندارى كەرەي مەن جانىبەك، قاسىم حان، ەسىم حان، تاۋكە حان، ابىلاي حان مەن كەنەسارى حاندارىمىزدىڭ كورەگەندىك بيلىك جۇرگىزۋىنىڭ ارقاسىندا قازاق ەلى ۇلان-بايتاق جەرگە يە بولىپ، «ماڭگىلىك ەلگە» اينالدى. قازاق تاريحىنىڭ جارقىن بەتتەرىنەن ورىن الاتىن الاش قايراتكەرلەرى دە تاۋەلسىزدىك يدەياسىن ودان ءارى جالعاستىرىپ، ءوز جۇرتىنىڭ ۇلت رەتىندە دەربەس ءومىر سۇرۋگە،وزگە ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ حالىق رەتىندە ازات كۇن كەشۋگە بولاتىنىن جاريا ەتتى. 

«XX عاسىردىڭ باسىندا ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋ يدەياسىن العا تارتقان رۋحاني-زەردەلى يگى جاقسىلار قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىن جاساۋ مىندەتىن ءوز موينىنا الدى» [8]. 

  بۇگىندە الاش قايراتكەرلەرى ارمانداعان، سول جولدا جانىن سالا كۇرەسكەن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. كەڭەستىك يدەولوگيادان ارىلىپ، ۇلتتىق سانا-سەزىم وياندى. مۇستافا شوقايدىڭ: "ۇلتشىلدىق يدەياسى –  حالقىمىزدىڭ جانى مەن جۇرەگى. ۇلتىمىز ءومىر سۇرسە، ول دا ءومىر سۇرەدى"[9]، – دەگەن سەنىمدى سوزدەرى عاسىر سوڭىندا جۇزەگە استى. ەندى تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋ ءۇشىن ۇلتتىق سانانىڭ جاڭعىرۋى، ۇلتتىق نامىس پەن ەرىك-جىگەرىمىزدىڭ اسقاقتاۋى اسا قاجەت. ۇلتتىق يدەيالاردىڭ قازاققا قىزمەت ەتۋىن قامتاماسىز ەتۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ ماڭىزدى ماسەلەسى. سەبەبى ۇلتتىق يدەيا – كەشەگى الاشورداشىلاردىڭ بويتۇمارى بولسا، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىكتىڭ باعدارشامى.

الاش زيالىلارى ادام الدىمەن ءوز حالقى ءۇشىن «ەمىرەنۋ كەرەك، ەگىلۋ كەرەك!» دەگەن ۇستانىمدى ۇلتتىق يدەيا رەتىندە العا تارتادى. ولاردىڭ ءوز حالقىنىڭ قامى ءۇشىن بارلىق ومىرلەرىن سارپ ەتۋى ءاردايىم كوزسىز ەرلىك پەن سانالى ءىس-ارەكەتتىڭ جەمىسى. سوندىقتان ولاردىڭ ساۋاتتىلىقتىڭ، تەرەڭ بىلىمدىلىكتىڭ قازاق ءۇشىن قانداي قاجەتتى قۇبىلىس ەكەنىن جەتە تۇسىنگەنىن بايقايمىز. ولار  قازاق قوعامىنداعى جاڭاشىلدىق نەگىزدەگى مەكتەپتەردىڭ كوبەيگەنىن قالايدى. ادامنىڭ بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىنىڭ شەكسىز بولاتىندىعىنا، قازاق جاستارىنىڭ ءاربىر بوس وتكەن ۋاقىتىنىڭ وكىنىشتى ەكەنىن شىعارماشىلىقتارىندا ورنەكتەپ وتىرادى [10].

بۇگىنگى قازاقستان ءوز حالقىنىڭ الەۋەتتىك ساپاسىن ارتتىرىپ، عىلىم، ءبىلىم، يننوۆاتسيالىق ىزدەنىستەر جولىندا ۇزدىك جەتىستىكتەرگە جەتىپ، ءوز ءتىلىمىزدى ارداقتاپ، ءدىنىمىز بەن ءتىلىمىزدى، رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ىزگىلىك مۇراتتارىن ودان ءارى جانداندىرىپ، «ماڭگىلىك ەل» تۇعىرىنان ماڭگىلىككە ورىن الۋدى بيىك ماقسات تۇتادى.

كەشەگى ۇلت بىرلىگىن، قاعانات بيلىگىن ماڭگىلىككە ساقتاپ قالۋدى مۇرات تۇتقان بىلگە قاعان،تونىكوك، كۇلتەگىن بابالارىمىزدىڭ «تۇركى بىرلىگى» كونتسەپتسياسى بۇگىنگى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولماق.  وسى رەتتە م.جۇماباەۆتىڭ «ماڭگىلىك ەلدىڭ» انا ءتىلىنىڭ نەگىزىندە عانا قالىپتاساتىندىعىن وزەك ەتكەندىگى: «ءتىل – ادام جانىنىڭ ءتىلماشى. ءتىلسىز ۇلت، تىلىنەن ايىرىلعان ۇلت دۇنيەدە ۇلت بولىپ جاساي الماق ەمەس. ونداي ۇلت قۇرىماق. ۇلتتىڭ ماڭگىلىك ۇلت بولۋى ءۇشىن ءبىرىنشى شارت – ءتىلى بولۋ. ۇلتتىڭ ءتىلى كەمي باستاۋى ۇلتتىڭ قۇري باستاعاندىعىن كورسەتەدى. ۇلتقا تىلىنەن قىمبات ەشنارسە بولماسقا ءتيىستى. تۇرىك ەلىنىڭ كەلەشەك تاريحىندا قازاق ۇلتى توردەن ورىن الماقشى. كەلەشەكتىڭ وسىلاي بولۋىنا ءبىزدىڭ يمانىمىز بەرىك» [11]، – دەگەن جولدارىنان بايقالادى. الاش زيالىلارىنىڭ ءتىل توڭىرەگىندەگى ەڭبەكتەرىنىڭ الۋاندىعى – ولاردىڭ ۇلت تاعدىرىنداعى ءتىلدىڭ توتەنشە ماڭىزىن ءارى تەرەڭ، ءارى جان-جاقتى تۇسىنگەندىگىن اڭعارتادى. بۇگىنگى ۇرپاق XX عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت زيالىلارى تاڭداعان ءبىلىم مەن بىلىكتىلىك جولىن باعدارشام ەتىپ الىپ، تۋعان ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋعا، ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىن ماقسات تۇتىپ، ۇلتىمىزدىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن مادەني قۇندىلىقتارىن دامىتۋ ارقىلى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن جۇزەگە اسىرماق. كەشەگى «تۇركى بىرلىگى» مەن «الاش يدەيالارى» – بۇگىنگى «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ۇلتتىق كونتسەپتسيالارى رەتىندە قالىپتاسا بەرمەك!

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1 كەنجەباەۆ ب. تۇرىك قاعاناتىنان بۇگىنگە دەيىن.  //انا ءتىلى، 2004.
2 گۋميلەۆ ل. كونە تۇرىكتەر.–الماتى: ءبىلىم،1994.
3 كاريباەۆا ا. «تۇرىك بىرلىگى» يدەياسىنان «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەياسىنا دەيىن. 2016.
4 پرەزيدەنت ن. نازارباەۆتىڭ حالىققا جولداۋى. قازاقستان - 2050 «ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق»،  -استانا،  2014.
5 مۋكۋشەۆا ك. حح عاسىر باسىنداعى قازاق كوسەمسوزى:  ۇلتتىق دۇنيەتانىم جانە "دالا" كونتسەپتى. فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ (PhD) دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن دايىندالعان ديسسەرتاتسيا. –الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2017.
6 بالاساگۋني يۋسۋف. بلاگوداتنوە زنانيە. ل. 2010.
7 قوجا احمەت ياسساۋي. ديۋاني حيكمەت(اقىل كىتابى). ا.، 2010.
8 ماحمۇد قاشعاري. تۇركى تىلدەرىنىڭ سوزدىگى. 1,2-ت.، ا.،2010.
9 بۇلۇتاي م. اتا-بابا ءدىنى. تۇركىلەر نەگە مۇسىلمان بولدى؟ - الماتى، 2011.
10 بۇحار جىراۋ قالقامانۇلى. شىعارمالارى. الماتى، 2011.
11 قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى. 3-توم. الماتى، 2000. 355 ب.

ع.ت. مايكوتوۆا،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت

Abai.kz