نۇرعالي ءجۇسىپباي. حوجالى قىرعىنى - تۇگەل تۇركىنىڭ قايتپاعان كەگى
2012 جىل استانانىڭ «تۇركى الەمىنىڭ مادەني استاناسى» اتانعان جىلى بولىپ تاريحقا ەندى.
وسى تاريحي ءىس-شاراعا قاتىستى تۇركى تىلدەس ەلدەردەن كەلگەن ونەر تارلاندارى جيىرما ءتورتىنشى اقپان كۇنى دۇركىرەتىپ ءوز ونەرىن الەمگە پاش ەتسە، جيىرما بەسىنشى اقپاندا شىعارماشىلىق توپتاردىڭ حالىقارالىق فەستيۆالى ءوتتى.
ال، وسىدان ءدال جيىرما جىل بۇرىن، دالىرەك ايتساق، 1992 جىلدىڭ جيىرما بەسىنشى اقپانىنان جيىرما التىنشى اقپانعا قاراعان ءتۇنى باۋىر ەل ازەربايجاننىڭ حوجالى كەنتىنە ارمەنيا (366-پولكتىڭ قاتىسۋىمەن) باسا كوكتەپ كىرىپ، ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن اسقان قانىشەرلىكپەن، اياۋسىز قىرىپ سالعان ەدى.
تاۋلى قارا باقتاعى جالعىز اۋەجاي ازەربايجاندار تۇراتىن حوجالىدا بولاتىن، نەگىزگى اۆتوتراسسا دا وسى جەردەن وتەتىن. سوندىقتان دا ارمياندارعا وسى كەنتتى باسىپ الۋ ستراتەگيالىق جاعىنان ۇتىمدى بولسا، ساياسي جاعىنان تۇركىلەردىڭ ساعىن سىندىرۋ، رۋحىن باسىپ-جانشۋ، قورقىتۋ، تاپتاۋ، سەس كورسەتۋ بولدى. سوراقىسى، قۇددى فاشيستىك لاگەردەگى جەندەتتەر سەكىلدى قولعا تۇسكەن سابيلەردىڭ تەرىسىن تىرىدەي سىپىردى، سۇيەكتەرىن سۋىرىپ الىپ، ءارتۇرلى دارىلەردى ەگۋ ارقىلى ءارتۇرلى سىناقتار جۇرگىزدى.
2012 جىل استانانىڭ «تۇركى الەمىنىڭ مادەني استاناسى» اتانعان جىلى بولىپ تاريحقا ەندى.
وسى تاريحي ءىس-شاراعا قاتىستى تۇركى تىلدەس ەلدەردەن كەلگەن ونەر تارلاندارى جيىرما ءتورتىنشى اقپان كۇنى دۇركىرەتىپ ءوز ونەرىن الەمگە پاش ەتسە، جيىرما بەسىنشى اقپاندا شىعارماشىلىق توپتاردىڭ حالىقارالىق فەستيۆالى ءوتتى.
ال، وسىدان ءدال جيىرما جىل بۇرىن، دالىرەك ايتساق، 1992 جىلدىڭ جيىرما بەسىنشى اقپانىنان جيىرما التىنشى اقپانعا قاراعان ءتۇنى باۋىر ەل ازەربايجاننىڭ حوجالى كەنتىنە ارمەنيا (366-پولكتىڭ قاتىسۋىمەن) باسا كوكتەپ كىرىپ، ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن اسقان قانىشەرلىكپەن، اياۋسىز قىرىپ سالعان ەدى.
تاۋلى قارا باقتاعى جالعىز اۋەجاي ازەربايجاندار تۇراتىن حوجالىدا بولاتىن، نەگىزگى اۆتوتراسسا دا وسى جەردەن وتەتىن. سوندىقتان دا ارمياندارعا وسى كەنتتى باسىپ الۋ ستراتەگيالىق جاعىنان ۇتىمدى بولسا، ساياسي جاعىنان تۇركىلەردىڭ ساعىن سىندىرۋ، رۋحىن باسىپ-جانشۋ، قورقىتۋ، تاپتاۋ، سەس كورسەتۋ بولدى. سوراقىسى، قۇددى فاشيستىك لاگەردەگى جەندەتتەر سەكىلدى قولعا تۇسكەن سابيلەردىڭ تەرىسىن تىرىدەي سىپىردى، سۇيەكتەرىن سۋىرىپ الىپ، ءارتۇرلى دارىلەردى ەگۋ ارقىلى ءارتۇرلى سىناقتار جۇرگىزدى.
وسى ءبىر قاندى قىرعىن تۋرالى ارميان پرەمەر-ءمينيسترى سەرج ساركيسيان ءوز پىكىرىن «قارا باق» كىتابىنىڭ اۆتورى توماس دە ۆالعا بەرگەن سۇحباتىندا بىلايشا قىسقاشا تۇيىندەيدى: «دو حودجالى ازەربايدجانتسى دۋمالي، چتو س نامي موجنو شۋتكي شۋتيت، وني دۋمالي، چتو ارميانە نە سپوسوبنى پودنيات رۋكۋ نا گراجدانسكوە ناسەلەنيە. مى سۋمەلي سلومات ەتوت ستەرەوتيپ»...
ال، حوجالى شابۋىلىنا قاتىسقان رەسەيلىك اسكەري بارلاۋ بولىمشەسىنىڭ باستىعى ۆ.ساۆەلەۆ بۇل قىرعىندى بىلايشا مويىندايدى: «يا نە موگ نە ناپيسات پرو ۆسە ەتو. نە موگۋ زابىت پروسترەلەننىە تەلا ليۋدەي، دەتەي ي جەنششين، بەرەمەننىح، نەۆەست. پۋست ازەربايدجانتسى مەنيا پروستيات زا تو، چتو نە سموگ نيچەگو سدەلات ۆو ۆسەح ەتيح سوبىتياح س كروۆاۆىم ي بەسپوششادنىم يسحودوم. تولكو ليش ناپيساننۋيۋ منويۋ سەكرەتنۋيۋ سپراۆكۋ پوسلال ي ۆ كرەمل، ي گەنەرالام گلاۆنوگو رازۆەدىۆاتەلنوگو ۋپراۆلەنيا مينيستەرستۆا وبورونى سسسر. چيتايتە، سكازال. پوسموتريتە، كاك وپوروچەنا ناشا رۋسسكايا وفيتسەرسكايا چەست». («سەكرەتنايا سپراۆكا» كىتابىنان.)
اسكەري ءتىلشى يۋري رومانوۆ بولسا، ءوز كىتابىندا بىلاي دەپ تۇرشىگە جازادى: «يا ۆىگليادىۆايۋ ۆ كرۋگلوە وكوشكو ي بۋكۆالنو وتشاتىۆايۋس وت نەپراۆدوپودوبنو ستراشنوي كارتينى. نا جەلتوي تراۆە پرەدگوريا، گدە ۆ تەني ەششە دوتايۆايۋت سەرىە لەپەشكي سنەگا، وستاتكي زيمنيح سۋگروبوۆ، لەجات مەرتۆىە ليۋدي. ۆسيا ەتا گرومادنايا پلوششاد دو بليزكوگو گوريزونتا ۋسەيانا ترۋپامي جەنششين، ستاريكوۆ، ستارۋح، مالچيكوۆ ي دەۆوچەك ۆسەح ۆوزراستوۆ، وت گرۋدنوگو ملادەنتسا دو پودروستكا... گلاز ۆىرىۆاەت يز مەسيۆا تەل دۆە فيگۋركي - بابۋشكي ي مالەنكوي دەۆوچكي. بابۋشكا س سەدوي نەپوكرىتوي گولوۆوي لەجيت ليتسوم ۆنيز ريادوم س كروشەچنوي دەۆوچكوي ۆ گولۋبوي كۋرتوچكە س كاپيۋشونوم. نوگي ۋ نيح پوچەمۋ-تو سۆيازانى كوليۋچەي پروۆولوكوي، ا ۋ بابۋشكي سۆيازانى ەششە ي رۋكي. وبە زاسترەلەنى ۆ گولوۆۋ. پوسلەدنيم جەستوم مالەنكايا، لەت چەتىرەح، دەۆوچكا پروتياگيۆاەت رۋكي ك ۋبيتوي بابۋشكە».
بۇل قىلمىستىڭ ناتيجەسىندە 613 بەيبىت تۇرعىن ءولتىرىلدى، وققا ۇشقان 1000-عا جۋىق ادام جارىمجان مۇگەدەككە اينالدى. 106 ايەل، 63 ءسابي، 70 اقساقالدىڭ ءومىرى قيىلدى. 8 اۋلەت تۇگەلىمەن ءولتىرىلدى. 25 بالا اكەدەن دە شەشەدەن دە ايرىلىپ، جەتىم قالدى، 130-بالا اكەسىز ياكي اناسىز قالدى. تۇتقىندالعان 1275 ادامنىڭ 150-ءى تۋرالى مالىمەت وسى كۇنگە دەيىن مۇلدەم جوق.
ازەربايجاندارعا جاسالعان بۇل قىلمىس قاتىگەزدىگى تۇرعىسىنان اسكەري قىلمىس بولىپ تابىلادى. ولاي دەۋگە سەبەپ تە جوق ەمەس.
بىرىنشىدەن، بەيبىت تۇرعىنداردى جاپپاي قىرۋ وپەراتسياسىندا ارنايى تەحنيكامەن جابدىقتالعان 366-نشى اسكەري پولكى كەنتتىڭ كىرىسى مەن شىعىسىن تولىعىمەن بەكىتىپ (حالىقارالىق سوعىس ەرەجەسى بويىنشا اسكەري قيمىلدان بۇرىن ارنايى جاسالعان ءدالىز ارقىلى بەيبىت حالىق سوعىس ايماعىنان شىعارىلۋى ءتيىس), بەيبىت ەلدى نىساناعا اينالدىرعان، قولعا تۇسكەندەرگە اياۋسىز قيناۋ ارەكەتتەرى جاساعان.
ەكىنشىدەن، بۇل قىرعىن كەزىندە 1)جەنەۆا كونۆەنتسياسىنىڭ، 2)بۇۇ-نىڭ «ادام قۇقىعىنىڭ جالپى دەكلوراتسياسىنىڭ»، 3) ازاماتتىق پەن ساياسي قۇقىق كونۆەنتسياسىنىڭ، 4) اسكەري سوعىس كەزى مەن ۋاقىتشا توقتاۋ كەزىندە ايەل ادامداردى جانە انا مەن بالانى قورعاۋ كونۆەنتسيالارى بۇزىلعان.
سونداي-اق، ارميان قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ازەربايجاندىقتاردى ۇلتتىق جانە ءدىني ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى جاپپاي جويۋ ماقساتىندا جاساعان بۇل جانتۇرشىگەرلىك اسكەري قىلمىسىن «گەنوتسيد» دەپ باعالاۋعا تولىق نەگىز بار. ويتكەنى، 1948 جىلى بۇۇ-نىڭ «گەنوتسيتتىك قىلمىستىڭ الدىن الۋ جانە جازاعا تارتۋ كونۆەنتسياسىندا» گەنوتسيد رەسمي تۇردە ادامزاتقا جاسالعان قىلمىس بولىپ تابىلادى. ال، وسى كونۆەنتسيادا كورسەتىلگەن بەس باپتىڭ ءۇش كاتەگورياسى حودجالىدا جاۋىزدىقپەن ورىندالعان.
ولار: ا) قانداي دا ءبىر توپ وكىلدەرىنىڭ ءولتىرىلۋى.
نەگىز: ولتىرىلگەندىڭ بارلىعى دا ازىربايجاندىقتار بولىپ تابىلادى.
ءا) قانداي دا ءبىر توپ وكىلدەرىنە اۋىر تۇردە دەنە نەمەسە پسيحولوگيالىق زارداپ كەلتىرۋ.
نەگىز: سابيلەردىڭ جىلىك سۇيەكتەرىنىڭ سۋىرىلىپ الىنۋى، ولارعا دارىلىك سىناقتاردىڭ جۇرگىزىلۋى، تىرىدەي تەرىلەرىنىڭ سىپىرىلۋى، دەنەلەرىنە كرەست بەلگىسىن باسۋ ت.ب.
ب) قانداي دا ءبىر توپتى تولىعىمەن نەمەسە ءبىر بولشەگىن جويۋ ماقساتىندا ءومىر ءسۇرۋ شارتىن قاساقانا وزگەرتۋ.
نەگىز: 613 بەيبىت تۇرعىن ءولتىرىلدى، وققا ۇشقان 1000-عا جۋىق ادام جارىمجان مۇگەدەككە اينالدى. 106 ايەل، 63 ءسابي، 70 اقساقالدىڭ ءومىرى قيىلدى. 8 اۋلەت تۇگەلىمەن ءولتىرىلدى. 25 بالا اكەدەن دە شەشەدەن دە ايرىلىپ، جەتىم قالدى، 130-بالا اكەسىز ياكي اناسىز قالدى. تۇتقىندالعان 1275 ادامنىڭ 150-ءى تۋرالى مالىمەت وسى كۇنگە دەيىن مۇلدەم جوق
ارمەنيانىڭ حوجالىدا ازىربايجاندارعا قارسى جاساعان جانتۇرشىگەرلىك قىلمىسى ءۇشىن ارمەنيانىڭ سۇرقيا ساياساتىن ادامي جانە ازاماتتىق تۇرعىدان ايىپتايمىن جانە ادىلەتتى ورناتۋ ءۇشىن تۇركى الەمىن بىرلىك پەن اۋىزبىرشىلىككە شاقىرامىن.
ساركيسياننىڭ جوعارىداعى كوزقاراسىنان قاتتى شوشىنىپ، ارنايى تەكسەرۋ-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىنەن جاعاسىن ۇستاسا كەرەك، اقش كونگرەسى حودجالى قىرعىنىن «1992 جىلدىڭ ەڭ اۋىر تراگەدياسى» دەپ جاريالدى. ال، يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشە ەلۋ ءبىر ەلدىڭ پارلامەنتتەرى حوجالى قىرعىنىنىڭ ادامزاتقا جاسالعان قىلمىس رەتىندە تانىلۋى ءۇشىن مەملەكەتتىك جانە حالىقارالىق قولداۋ كورسەتۋ تۋرالى شەشىمىن قابىلدادى.
«مەموريال» سەكىلدى كوپتەگەن حالىقارالىق ۇيىمدار ءوز پوزيتسيالارىن اشىق جاريالاپ كەلەدى...
بىراق، ءالى دە بولسا قارا باق ماسەلەسى بەيبىت جولمەن ءوز شەشىمىن تاپقان جوق، حوجالى قىرعىنى ءازىربايجان حالقىنا جاسالعان گەنوتسيد رەتىندە الەمدىك دەڭگەيدە مويىندالماي كەلەدى، ءالى دە بولسا، ادىلدىك ءوز تاعىنا ورنىققان جوق، قىلمىسىن اشىق تۇردە جاريالاعان ساركيسياندار تايراڭداپ، سايرانداپ ءجۇر...
بيىل قازاق ەلىنىڭ باس قالاسى تۇركى جۇرتىنىڭ مادەني استاناسى اتاندى. دۇرىسى، قازاقتىڭ استاناسى تۇركى الەمى ءۇشىن تەك مادەني ەمەس، سونىمەن قاتار، ادىلەتتىڭ، ادىلدىكتىڭ، دانالىقتىڭ، بەيبىت شەشىمنىڭ استاناسى بولىپ تاريحقا ەنۋى ءتيىس.
«اباي-اقپارات»
