ەر ەسىمى جاڭعىرسىن

تۇرىك حالقىنىڭ رۋحاني استاناسى تۇركىستاننان الەۋمەتتىك جەلىدە قالانىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ پىكىرى جەلىدەي ەسۋدە. ولاردىڭ ايتۋىنشا وبلىس ورتالىعى اتالىپ، قۇرىلىسى دامىپ ءوسىپ وركەندەۋ ۇستىندەگى كيەلى قالانىڭ جاڭادان سالىنىپ جاتقان تەاتر عيماراتىنا ر.سەيتىمەتوۆ اتىنداعى سازدى-دراما تەاترىن كوشىرەمىز دەگەن ۋادەسىنەن اكىمشىلىك اينىپ، الماتىدان ارتيستەر شاقىرىپ، باسقا تەاتر قۇرۋدى كوزدەگەنىن ەسىتىپ سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەدىم.

اپىر-اي، اسەم قالا الماتىدان ات ارىلتىپ كەلىپ، تۋعان جەرىنە تەاتردىڭ قازىعىن قاققان، ىستىق-سۋىعىنا ءتوزىپ ارشا ەتى بورشا بولىپ، ەڭبەگىنىڭ ءراتىن كورىپ دەمالاتىن ەسەيگەن شاعىندا جانكەشتىلىك تانىتقان ارداقتى ازاماتىمىزدىڭ تەاترىن قالايشا شەت قاقپاي ەتەمىز؟! ازىرەت سۇلتاننىڭ كيەسىن سىيلاپ وسكەن قازاق بالاسى، ارۋاقتان اتتاپ وتۋگە قالاي بارادى دەپ قاتتى قاپالاندىم. مۇمكىن بۇل الدەبىرەۋلەردىڭ تۇسىنبەۋشىلىگىنەن تۋىنداعان ماسەلە شىعار. ىلايىم سولاي بولعاي..

1994-2008 جىلدار ارالىعىندا قازاقتىڭ رۋحاني استاناسى تۇركىستاندا ق.ا.ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ستۋدەنتتەرگە قازاق ادەبيەتى پانىنەن ءدارىس بەردىم. سول كەزدەگى كورگەن-بىلگەن، ويعا تۇيگەندەرىمدى جيناقتاپ ءبىر كىتاپ جازىپ شىققان ەدىم. «اتتەڭ توننىڭ كەلتەسى» دەگەندەي ءالى كۇنگە جارىققا شىقپاي سارعايعان كىتاپتان ۋنيۆەرسيتەتتەن العاش رەت ونەر ءبولىمىن اشقان، بولاشاق تەاتردىڭ نەگىزىن قالاعان ونەر تارلانى رايىمبەك سەيتىمەتوۆ تۋرالى ەستەلىگىمدى كوپشىلىككە ۇسىنىپ وتىرمىن. مۇنداعى ويىم كيەلى تۇركىستاننىڭ قايتا تۇلەپ وركەندەۋىنە ۇلەس قوسقان رايىمبەك اعانىڭ ءوزىم كورگەن ونەگەسىن ۇلگى ەتۋ، ىزگىلىكتى ءىسىن ابايشا ايتقاندا:

«بىلىمدىدەن ايامان ءسوزدىڭ مايىن،
التى ولەڭمەن ءبىلدىردىم ءاننىڭ جايىن.
ەزدىڭ باسى قاڭعىرسىن، ەردىڭ كوڭىلى
جاڭعىرسىن دەپ ويلادىم ايتقان سايىن.
كوكىرەگىندە وتى بار ويلى ادامعا
بۇل سەزىمنىڭ سۋرەتى تۇرار دايىن»، دەپ ءسوز اياماي، سەزىم ارقىلى دالەلدەۋ.

قاراتاۋدان قانات قاققان قىراندار

جاقىندا جاس قالا، اسەم قالا كەنتاۋدان تۇلەپ ۇشقان تالانتتى كومپوزيتور سەيدوللا بايتەرەكوۆتى ەسكە الۋعا ارنالعان «ءاليا» حالىقارالىق ءان فەستيۆالى بولىپ ءوتتى. مىنانداي قيىن زاماندا ءبىر اۋىز جىلى سوزگە زار بولعان حالىق انگە سۋسىنداپ جەلپىنىپ قالعانداي. قينالعان شاعىندا قاراتاۋدىڭ قاسيەتتى قارا تاستارىندا سەكىرىپ ويناپ، ءنارىن بويىنا تورلاپ وسكەن قارا دومالاق بالاسىنىڭ ءوزى ومىردەن كەتسە دە، ونەرىنىڭ اسپاندا قالىقتاپ، ءاربىر جاننىڭ كوكىرەگىن كۇمبىرلەتىپ، كۇيكى تىرلىكتەن كۇيزەلىپ، ءۇمىتى وشە باستاعاندا كۇڭگىرت دۇنيەنىڭ بۇلتىن سىرىپ تاستاپ، جارىق دۇنيەنىڭ جارقىلىن تانىتىپ، قايتا قۇلشىنىسقا باستايتىن ءاننىڭ قۇدىرەتى-اي!

ەندى مىنە، تاعى دا كەنتاۋ قالاسىنىڭ كەڭ سارايى بىرنەشە كۇن بويى حالىققا لىق تولعان. قالادا ءتورت جىل ءبىلىم العان قوجا احمەت ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ونەر ءبولىمىنىڭ انىعىراق ايتساق، ىرگەسىن كوتەرمەكشى رايىمبەك سەيتىمەتوۆ تەاتر ستۋدياسىنىڭ العاشقى تۇلەكتەرى ونەر ورىسىنە ۇشىپ شىقپاقشى.

ساحنا تورىندە ونەرلى جاستار سىناق تاپسىرۋ ۇستىندە. ديپلومدىق جۇمىستارى – مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قاراگوز» تراگەدياسى مەن تۇرىك جازۋشىسى باحتيار ۆاحالزادەنىڭ «ەلدى ارانداتقان قىلىش (كوكتۇرىكتەر)» دراماسى.

تاڭدانارلىعى ورىمدەي بالعىنداردى باۋلىعان ۇستازدار ۇجىمىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى، باس باپكەرى مەن ولاردىڭ وقۋ مەن ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسىن باعالايتىن باس تورەشى دە، وسى قالا مەكتەبىنىڭ تۇلەكتەرى، قازاق ونەرىنىڭ تارلاندارى، قاراتاۋ قىراندارى – رايىمبەك سەيتىمەتوۆ پەن ءاسانالى ءاشىموۆ. ءيا، مۇرتتارى تەبىندەگەنشە تەل قوزىداي قاتار وسكەن بۇلار مەكتەپ ساحناسىندا تالاي-تالاي ويىن قويعان كەزدە، وسى جەردە ۇلكەن كيەلى ونەرگە وزدەرىندەي جاستاردى ونەرگە باۋليمىز، باتا بەرىپ شىعارىپ سالامىز دەپ ون ۇيىقتاسا دا ويلارىنا كەلمەگەن بولار.

ونەرلەرىن كورسەتىپ، جۇرەكتەرى الىپ ۇشىپ تۇرعان تۇلەكتەرى مەن ولاردىڭ ۇستازى ر.سەيتىمەتوۆ ساحناعا ا.ءاشىموۆتى شاقىرعاندا، ورنىنان ورە تۇرەگەلگەن كورەرمەننىڭ دۋ قول شاپالاعى، ىسقىرىعى، شاتتانۋىن كورسەڭىز تولقىماعان جان قالماعانداي. قورىتىندى ءسوز ايتقان ءاسانالى ءاشىموۆ تە تولقىپ تۇرىپ: «رايىمبەكتىڭ قولىن العانىم، ونى كۇندە كورىپ ءجۇرمىن عوي، بۇكىل حالقىمنىڭ قولىن العانىم، سالەم بەرگەنىم. بۇل ءوزى ءبىر تاريحي كۇن بولدى عوي. بۇگىن بە، ءبىر جىلدان كەيىن بە، الدە ون جىلدان كەيىن بە، ايتەۋىر وسىنداي ونەرلى جاستار تۇرعاندا تەاتر اشىلاتىنىنا ەش كۇمانىم جوق»، – دەدى.

قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىنگى تۇڭعىش حالىقارالىق ستاتۋس العان جوعارعى وقۋ ورنى – قوجا احمەت ياسساۋي اتىنداعى قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى. ءوزى تۇڭعىش وتاۋ بولعاندىقتان مۇندا كەلۋشىلەر، كوكەيىندە تۇڭعىش باستاماشى بولىپ تۇرارى انىق، ءارى بۇل ورىندى تالپىنىس. دەگەنمەن، تۇركىستاننىڭ اپتاپ ىستىعىنا كۇيىپ، تىنىمسىز سوققان جەلىنە شاشىن جەلپىلدەتىپ، ۋنيۆەرسيتەت پرەزيدەنتى مۇرات جۇرىنوۆتىڭ قابىلداۋىنا قايتا-قايتا ر.سەيتىمەتوۆتىڭ كىرىپ-شىعىپ جۇرگەنىن، ۇلكەن اڭگىمەنىڭ باستالعانىن سەزگەنىمىزبەن، ۋنيۆەرسيتەتتەن ونەر ءبولىمى اشىلادى دەگەنگە توسىرقاي قاراپ، «ءاي، ءبىر قايناۋى ىشىندە قالار» دەگەنبىز.

العاشقىنىڭ قيىنى شاحتاسى مەن ءوندىرىسى تۇرالاعان قالادا جارىق بولماي، جىلۋ بەرىلمەي قىسىلعان قىس ايىندا ونەر ءبولىمى بوساپ قالعان بالاباقشانىڭ جايىنا ورنالاستى. كوزىمەن كورىپ، كوكىرەگىنە ءتۇيۋ باقىتىنا يە بولۋ ماعان ءتيىپ، تۇركىستاننان ولارعا قازاق ادەبيەتىنەن ءدارىس بەرۋگە جىبەرىلدىم.

كەنتاۋعا ءدارىس بەرۋ ءۇشىن اپتاسىنا ءبىر رەت كەلىپ، تاڭەرتەڭنەن كەششكە دەيىن بولامىن. سوندىقتان ءبىر كۇن بۇرىن كەلىپ بولەم راحيانىڭ ۇيىنە كەلىپ قونامىن. كەڭەستىك كەزەڭدە سالىنعان بەس قاباتتى ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قاباتىندا ءتورت بولمەلى ۇيدە تۇرادى. راحيا مەن جولداسى سۇلتانحان كۇلىپ قارسى الىپ، بارلىق جاعدايىمدى جاساعىسى كەلەدى-اق، بىراق نە ەلەكتر، نە ىستىق سۋ، نە جىلۋى جوق. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاقىتىنا دەيىن ەلەكتر جارىعىن كۇتەدى. ايتەۋىر گاز باللونى بار، تاماققا توقپىز. راحيا تىنىش جاتپايدى، ازىلقوي، سوزگە جۇيرىك، كوكىرەگى وياۋ، ساۋاتتى سۇلتانحان ەكەۋى سوزىمەن دە،كوڭىلىمەن بالا – شاعاسىن دا، مەنى دە جىلىتادى. ەڭ قىزىعى جاتاردا استى – ۇستىمە ءتۇسىپ، قابات – قابات كورپە توسەيدى، كورپە جابادى. تاس بۇركەنىپ جاتپاساڭ، سۋىق قارىپ وتەدى. ادام كوڭىلىنىڭ جىلىلىعى قانداي سۋىقتى بولماسىڭ جەڭەدى ەكەن.

رەكەڭنىڭ كابينەتىنەن باستاپ، زال، بولمەنىڭ بارىندە دە ءدارىس ءجۇرىپ جاتادى. ارنايى سوعىلماعان سوڭ كورەتىنىڭ سول، مىنا جاعىڭنان كۇتپەگەن جەردەن داۋىس سالادى، دەنەڭ شىمىرلايدى، مىنا جاعىنان كوڭىلدى ءان شىرقالادى، شابىتتاناسىڭ، ودان قالسا ەدەندى تەپكىلەگەن ءبيدىڭ ءدۇرسىلى، تىپىرلايسىڭ. بارىنە شىدايسىڭ، سەبەبى، تىنىمسىز ەڭبەكقورلاردىڭ جۇرەك ءدۇرسىلى دەپ ۇعاسىڭ. وتىراتىن پارتا دا جەتىسپەيدى، تەرەزە ەرنەۋى مەن جىلۋ باتەرەياسىن قاپتاعان سىرتىنا وتىرا سالادى. ول وتىرىس ونسىز دا تىنىمسىز شاكىرتتەردىڭ وزدەرىنە ىڭعايلى-اق، سىبىرلاسادى، سىقىلىقتايدى، ءبىرىن-ءبىرى تۇرتەدى، ولارعا دا، ساعان دا تىنىم جوق، كونەسىڭ، كونبەسكە شاراڭ جوق، ءدارىس بەرۋ مىندەتىڭ، بەرىپ قانا قويماي، ەرتەڭ ونىڭ قارىمتاسى بولارىنا كوزىڭدى جەتكىزەسىڭ. وسىنداي دا، رەكەڭە (رايىمبەك سەيتىمەتوۆكە) رەنجيسىڭ، ءارى تاڭىرقايسىڭ، جاسى كەلگەندە جىلى ورنىن سۋىتىپ الماتىداي ارۋ قالادان كەلگەنىنە، قۇمىرسقاداي ەڭبەكقورلىعىنا، تەرلەپ-تەپشىپ ءدارىس بەرەدى، قولى قالت ەتسە، كەنتاۋ مەن تۇركىستان اراسىن شاڭعىتىپ جۇرگەنىنە قىزىعاسىڭ. جەتىسپەيدى، ءبارى كەرەك-اق، ويىنداعىڭ قايدان بولسىن نەتكەن شىدامدىلىق!

ۇلكەن سەنىم بار جەردە، تاۋ قوپارار كۇش-قايرات پايدا بولاتىن سياقتى. ەندى ءبارى ارتتا قالدى، العاشقى تۇلەكتەر ويداعىداي بىتىرەيىن دەپ تۇر، كوك كۇمبەزى كوكپەن تالاسقان ازىرەت سۇلتان كەسەنەسى بار قاسيەتتى تۇركىستاننان بۇرىنعى «دوستىق» كينوتەاترىن قايتا جوندەپ، بەيىمدەگەن مادەنيەت سارايى قول بۇلعاپ شاقىرىپ تۇرعان ەدى.

بىزدىڭشە، ر.سەيتىمەتوۆتىڭ العاشقى ديپلومدىق جۇمىسقا كلاسسيك مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قاراگوز» تراگەدياسىن قويۋى شاكىرتتەرىنە ونەردىڭ تۇنىق، ءمولدىر تۋىندىسىنىڭ ءدامىن تاتتىرۋ، ولاردىڭ ءومىر بويى جالتىلداق جاساندىدان اۋلاق بولىپ، ناعىز تابيعي تازا دۇنيەنى اجىراتا ءبىلىپ ءجۇرسىن دەگەن ويدان تۋعان با دەپ قالاسىڭ.

ال، ەكىنشىسىنە باحتيار ۆاحاپزادەنىڭ «ەلدى ارانداتقان قىلىش (كوكتۇرىكتەرى)» دراماسىن قويۋى، اتا-بابالارىمىزدان باستاپ مۇستافا شوقاي مەن اتاتۇرىكتەر اڭساعان تۇرىك بىرلىگىنە قول جەتكىزۋ يدەياسىن بۇگىنگى ونەر تىلىمەن جەتكىزۋ بولسا كەرەك. قويىلىمدا ەلدى ارانداتقان قىلىش – كوكتۇرىكتەر – زامانىمىزدىڭ 630 جىلى، قىتايدى جەڭىلىسكە ۇشىراتقان كوك تۇرىك قاعاناتىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىن سۋرەتتەيدى.

ءبىز، تۇرىك قاعاناتىن قالاي دا ىدىراتۋعا كۇش سالعان قىتاي يمپەرياسىنىڭ زىميان ساياساتىن يچكەن حاتىن (قارلىعا سەيتىمەتوۆا) بەينەسىنەن تولىق كورەمىز. تىكەلەي سوعىسىپ الا المايتىنىن بىلگەن اككى قىتاي يمپەراتورى جاۋىنىڭ قوينىنا قىزىن سالىپ، ونىڭ جاۋىنىڭ كۇنى-ءتۇنى ءىس-ارەكەتىن قالت ەتپەي باعىپ، كەمشىلىك-جەتىستىگىن بۇگە-شىگەسىن قالدىرماي جەتكىزىپ تۇرۋعا ايلاكەر دە قاتىگەز ەتىپ تاربيەلەنگەن قىزىنىڭ بەينەسىن كورگەندە ءتىسىڭدى شىقىرلاتىپ كىجىنەسىڭ، الدىرمايتىن اككىلىگىنە قايران قالاسىڭ. يمپەراتوردىڭ ارام ويىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن اپكەسىنە كومەككە كەلگەن يان-چۋن (نۇرجان تولەنديەۆ) ساتقىن ءمىز باقپايتىن الدامشى ارامزا بەينەسىندە ەستە قالدى.

تاققۇمار قارا قاعان (مارات ورازىمبەتوۆ), الداۋعا تۇسكەن اعايىندىلار كۇرەسى كۇر-شاد (مۇرات قۇرمانبەكوۆ) پەن تولى حان (ايدار ناۋرىزباەۆ), باتىرلاردىڭ جارى دا، جاناشىرى دا بولا بىلەتىن ايەلدەر بەينەسى – سەلجان (ايسۇلۋ لەسوۆا), بانۋ شەشەك (جانار ءجۇنىسوۆا) اراداعى ارامزا جەڭگەتاي سيان-شى (سالتانات ءجۇنىسوۆا) بايلىققا ساتىلمايتىن، ايبارلى باتىر، دۇنيە قۋعان، بولبىر باتىر، اقىلشى سەرىك ايبىندى باتىرلار توبىن – باعا-تارحان (قانات سادىقبەكوۆ), سالىرحان (نۇرجان ابدىقۇلوۆ), ارسلان (ەرجان يساتاەۆ), ەركىن (ەرلان قالداربەكوۆ) جانە قىتاي وفيتسەرىن (ەرجان نۇرىمبەتوۆ) جاس ورەندەر ءوز دەڭگەيىندە ويناپ شىقتى.

قارت قاراتاۋدىڭ قويناۋىنان تاعى دا ءبىر ونەرلىلەر لەگى قانات قاققانىنا وسىلايشا كۋا بولدىق، سولارعا تامشىداي بولسا ءنار بەرىپ، ءدارىس بەرگەنىمىزگە ىشتەي ماساتتاندىق. ۇستازدىڭ الاتىن ەڭ باستى سىيلىعى – شاكىرتىنىڭ سۇرىنبەي قادام باسقانى شىڭدارعا كوز تىككەنى.

ر. سەيتىمەتوۆ باپتاعان ونەرلى جاستار ديپلومدىق جۇمىسقا دەيىن س. بالعاباەۆتىڭ «ەڭ ادەمى كەلىنشەگىن» ساحناعا شىعارىپ، تۇركىستان، كەنتاۋ حالقىنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا يە بولىپ، ودان ءارى تۇركيادان قوعام قايراتكەرى، قازاق ەلىنىڭ جاناشىرى كەمەل زەيبەك پەن ۋنيۆەرسيتەت اكىمشىلىگى كومەگىمەن قانداس تۇركيا ەلىندە دە ونەر كورسەتتى. قويىلىمدى قازاقشا دا، تۇرىكشە دە ءتۇبىرى ءبىر قوس تىلدە سويلەتۋ-تۋىسقاندىقتى مادەني بايلانىستى دامىتۋدىڭ بىردەن-ءبىر ءتيىمدى جولى. ءورىسىن كەڭەيتەر قۇلشىنىس!

وزدەرىن سۇيسىنتكەن ولاردىڭ ونەرىنە تۇرىك ەلىنىڭ باسشىلارى تىكەلەي كومەك كورسەتەمىز، سوندىقتان باسقا دا تۇركى تەكتەس حالىقتار مەكەندەيتىن ەلدەردە، مىسالى، المانياعا بارىڭدار دەپ شىنايى نيەتتەرىن ءبىلدىرىپ وتىر. سوندىقتان قالعان قويىلىمداردى دا تۇرىك تىلىندە دە دايىنداپ ر.سەيتىمەتوۆ پەن ونىڭ ونەرلى شاكىرتتەرى وزدەرىنىڭ ونەر سالالارىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە ءازىر ەكەندەرىن بايقاتتى.

قاناتتارىڭ تالماي، الىسقا سامعاڭدار.

(تۇركىستان-كەنتاۋ، ماۋسىم 1999 جىل)

جابال شويىنبەت،

اباي اتىنداعى قازۇپۋ «حاكىم اباي» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى

Abai.kz