قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ،

مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى اسقار مامين،

پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى ماۋلەن اشىمباەۆ،

پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى نۇرلان نىعمەتۋللين مىرزالارعا جانە پارلامەنت دەپۋتاتتارىنا

سىزدەرگە جازعانىم ءجون بولار دەپ بىلگەن بۇل حاتىمنىڭ ايتارى مىنالار:

1. ەلىمىز  تاۋەلسىزدىك   الىسىمەن  «قازاق   سوۆەتتىك  سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن»  جاڭاشا  قالاي اتاۋ تۋرالى جۇرتشىلىقتان رەسمي تۇردە پىكىر سۇرالدى. باسپاسوزدە جاريالانعان ۇسىنىستىڭ باسىمى: «قازاقستان»; «قازاق ەلى»; «قازاق رەسپۋبليكاسى» بولدى، بىراق جوعارعى كەڭەس سەسسياسىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» دەپ قابىلداندى. ونىڭ جاڭساق ەكەنى ايتىلدى دا، جازىلدى دا، الايدا «ءوتتى – كەتتى».

جاڭساقتىق نەدە ەدى؟

بىرىنشىدەن، «ستان» ءسوزىنىڭ ەۋروپا ەلدەرىندە، رەسەيدە جيىرما شاقتى وڭدى-سولدى، ءتىپتى كەرەعار تۇسىنىكتەرى بار، ال  پارسى تىلىنەن تاراعان «ستان»  – «ەل» دەگەن ءسوز. ارعىنى قوزعاماي، بەرتىنگىنى شولساق، «ستان» ءسوزى بۇگىنگى «ينديا رەسپۋبليكاسىنىڭ» العاشقى اتى پارسىنىڭ «حۋندۋ» («حيندۋ») سوزىنەن شىققان. بۇگىندە ۇلى مەملەكەت ساناتىنداعى رەسمي «ينديا رەسپۋبليكاسىنىڭ» جۇرتشىلىعى  بەيرەسمي رەتتە «حيندۋستان» دەگەندى ءجيى قولدانادى. حالىقارالىق دەڭگەيدە ايتىلۋى دا سولاي. تاريحقا ۇڭىلسەك: موعولستان، اۋعانستان، پاكستان، كۋردستان... ءتىزىم  قىسقا ەمەس. ياعني، ءبىز ءۇشىن دۇرىسى – «قازاقستان».

ەكىنشىدەن، «رەسپۋبليكا» - لاتىن ءسوزى. «بەلگىلى ۋاقىتقا سايلانعاندار باسقاراتىن مەملەكەت».  «رەسپۋبليكا» ءسوزىنىڭ دە بىرنەشە تۇسىنىگى بار. ال حانىن دا سايلاپ الاتىن ءداستۇرلى «قازاق ەلىنە» («قازاقستانعا») «رەسپۋبليكا» ءسوزىن دە تىقپالاۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق ەدى، بىراق ول دا قابىلداندى. «قازاق ەلىنىڭ مەملەكەت» بولىپ شىقتى.

2. «گيمن» جونىندە. ول كونە گرەك ءسوزى. «ماقتانىش سەزىممەن ايتىلاتىن سالتاناتتى ءان». وسى ورايدا پىكىر الىسۋ بولعاندا كوپشىلىگىمىز: «قازاقستاننىڭ ءانى»، «قازاق ەلىنىڭ ءانى» دەۋدىڭ دۇرىستىعىنا جۇگىنگەنبىز. بىراق «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءانۇرانى» جەڭدى. «ۇران» ءسوزىنىڭ ماعىناسى ەسكەرىلمەدى. ماتىنىندە «ايتەيىك تە سويتەيىك، ويتەيىك تە بۇيتەيىك» دەگەندەي ۇران سىڭايلى ءبىر ءسوز بولماسا دا، «ءانۇران» دەپ ورەسكەل بۇرمالانىپ بەكىتىلدى. ونى تۇزەتۋ كەرەك. قازاق تىلىندە «قازاقتىڭ ەل ءانى» جاراسىمدى. «قازاقستاننىڭ ەل ءانى» دەسەك، «قازاق ەلىنىڭ ەل ءانى» بولىپ شىعادى. ال ورىس تىلىندە،  تۇسىنىككە تۇسىنىك ىزدەمەي-اق، «گيمن كازاحستانا» دەۋ قيسىندى. ەل اتىنىڭ «رەسپۋبليكا كازاحستان» دەگەن ورىسشا نۇسقاسىنداعى «رەسپۋبليكا» ءسوزىن الىپ تاستاۋ قاجەت.

3. قازاق قالالارىنىڭ اتى حاقىندا. پاتشالى رەسەيدىڭ بودانى  بولعان ەلدەردىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ كوپتەگەن اۋىل-سەلو، بىرنەشە قالا اتتارى ورىسشالانعانى  بەلگىلى. قىزىلجار قالامىز «پەتروپاۆەل»، كەرەكۋ قالامىز «پاۆلودار»، اتىراۋ «گۋرەۆ»  دەلىندى. بەكىنىس دەپ سالىنعان:  «ۋستە كامەننىح گور»، «سەميپالاتينسك»... ءوز الدىنا.

بەرتىندە «اقمولا قالامىز ۇر دا جىق حرۋششەۆتىڭ بۇيرىعىمەن «تسەلينوگراد» اتالدى.

1992-جىلى قازاقستان جوعارعى كەڭەسى: «ورال، شىمكەنت وبلىستارى اتتارىن قالپىنا كەلتىرۋ، «تسەلينوگراد» قالاسىن قايتادان «اقمولا» دەپ اتاۋ تۋالى» قاۋلى قابىلدادى. اقمولا 1822-جىلى پاتشالىق بەكىنىس ورنىنا تاڭداپ الىنىپ، 1862-جىلى قالاعا اينالعان. سول «اقمولا» 1998-جىلى پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن «استانا» دەپ ورىنسىز وزگەرتىلدى. ءبىرىمىز تۇسىندىك، ءبىرىمىز تۇسىنبەدىك. «رەسەي باسشىلارى قالا اتىنىڭ ورىس تىلىندەگى اۋدارماسىن ەستىپ: - «بەلايا موگيلا»؟ چتو زا موگيلا؟ - دەپ كۇلىپتى-مىس.

1971-جىلى اقمولا وڭىرىندە بولعانىمدا جاسى سەكسەننەن اسقان قارتتىڭ  «اقمولا» دەگەن اتتىڭ قالاي شىققانى جايىندا، ادەيىلەپ ەمەس،    ءسوز ىڭعايىنا قاراي ايتقان مىنا قىسقا اڭگىمەسىن ەستىدىم: «داكەڭ دەگەن      اسا ابىرويلى بي قايتىس بولىپ، ەل-جۇرتى قۇرمەتتەپ، وڭاشالاپ جەكە جەرلەپ، اقساقالدار باقيعا اتتانعان اسا ابىرويلى، كيەلى ادامداردى سودان بىلاي  داكەڭنىڭ مولاسى ماڭىنا جەرلەۋدى ۇيعارىسىپتى. ءسويتىپ، زيرات «اقمولا» دەپ اتالىپتى. ول كەزدە مەن بۇ دۇنيەدە جوق تا شىعارمىن، ەستىگەنىمدى ايتىپ وتىرمىن. «اقمولا» كەيىندە قالاعا اينالعان، قالايشا ەكەنىن بىلەتىندەر قالماعان، ال سول  بيدىڭ دە، جەرلەنگەن بولسا باسقالاردىڭ دا مولالارىنان بەلگى جوق»، دەدى قارت. ول اقساقالدىڭ ءوزىنىڭ دە، ايتقان ءبيىنىڭ دە اتى-ءجونى، قاجەت بولار دەپ ويلاماعاندىعىمنان، ەسىمدە قالماپتى.

بۇل جايتكە ۇقساس وقيعالار  سلاۆيان ەلدەرىندە دە بولعان. مىسالى، بەلورۋسسياداعى «موگيلەۆ» اتتى قالا 1267-جىلدان بەرى بار. اۋەلدە دەرەۆنيا ەكەن. قازىردە قالا حالقىنىڭ سانى 387 مىڭ. ۋكراينادا «موگيلەۆ-پودولسك» اتتى قالا 1593-جىلدان بەرى بار. حالقىنىڭ سانى 31 مىڭ. «موگيلا» ءسوزى بولسا دا، بۇلايشا ساقتاۋ – ەلدەگى  كونە، تاريحي اتاۋلاردى سيلاۋ!

دەمەك، ءبىز دە كونە تاريحىمىزدى قادىرلەۋ راسىمىمىزبەن جانە اتالعان 1992-جىلعى قاۋلى نەگىزىندە «اقمولا» اتىن قالپىنا كەلتىرۋگە مىندەتتىمىز!

«پەتروپاۆەل» مەن «پاۆلوداردىڭ» تاريحي اتتارىن قايتارۋ، سەمەي وبلىسىن قالپىنا كەلتىرۋ  تۋرالى تالابىمىز از بوعان جوق. وكىمەت-ۇكىمەت باسشىلىقتارىنا حاتتار  دا  جازىلدى. ال ول جاقتاعى ۇنسىزدىك بۇزىلمادى.

سەمەي دەسەك، ول قازاق تاريحىنداعى قاسيەتتى، كيەلى ايماق ەمەس پە؟ اباي، شاكارىم، مۇحتار اۋەزوۆ، ساپارعالي بەگالين، قايىم مۇحامەدحانوۆ، بيبىگۇل تولەگەنوۆا، بايعالي دوسىمجانوۆ... تۋىپ-وسكەن.

«قىزىلجار» قالامىزدىڭ اتى 1752-جىلى «پەتروپاۆەل» دەپ وزگەرتىلدى.

«كەرەكۋ» قالامىزدىڭ اتى 1861-جىلى «پاۆلودار» دەلىندى.

وسى ەكەۋىنىڭ تاريحي قازاقى اتتارىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قايتارىلماي تۇرعانى نەلىكتەن؟ رەسەيدىڭ پەتر مەن پاۆەل پاتشالارى قازاق جەرىن مونعول مەن جوڭعار شاپقىنشىلىقتارىنان قورعاپ، حالقىن قىرىلۋدان امان الىپ قالىپ  پا ەدى؟ الدە وزدەرى وتارشىلدىق ساياسات جۇرگىزبەي، ياعني قازاقتارعا ەشبىر قيانات، زۇلىمدىق جاساماي،  الاقاندارىنا سالىپ ايالاپ ءوتتى مە؟ الدە رەسەي تۇرعان قۇرىلىقتى تۇگەلدەي ورىستاندىرۋدى كوكسەگەن پەتر پاتشانىڭ: «ازياتتار قارا جۇمىستان باسقاعا جارامايدى» دەگەنىنە جۇگىنىپ ءجۇرمىز بە؟

«كەرەكۋ» پاتشالىق بەكىنىس رەتىندە 1720-جىلى كورياكوۆتىڭ اسكەر ءبولىمى نەگىزدەگەن قالا ەمەس. قازاق دالاسىندا ءحى-ءنشى عاسىردا بولعان «كەرەگە» ەلدىمەكەننىڭ اتى. ماحمۇت قاشقاريدىڭ «تۇرىك سوزدىگىندە» كوشپەندىلەردىڭ كەرەگەلى كيىز ءۇي جاساپ الاتىنى بايان ەتىلىپ، ولار  كوشەر كەزدە: «...بەينەت كوردى، كيىز ءۇيىن ءوزى ارتىپ الدى» دەلىنگەن. «كەرەگەلى» ءسوزى «كەرەگۋ» دەپ تە ايتىلعان، ءبىزدىڭ «كەرەكۋ» دەۋىمىزدىڭ توركىنى سوندا.

مەنىڭشە، بۇگىنگى پاۆلودار وبلىسىن «قانىش ساتباەۆ وبلىسى»، پاۆلودار قالاسىن، ەگەر «كەرەگۋ» دەۋدى ۇيعارماساق، «قانىش ساتباەۆ قالاسى» دەپ اتاۋ قاجەت. وسى ءوڭىردىڭ پەرزەنتى قانەكەڭنىڭ  «ءبىر سىرلى، سەگىز قىرلى» ادام، ازامات، عۇلاما بولعانى الەمگە ايان ەكەنىن بىلەسىزدەر.

قانىش يمانتايۇلى دۇنيە جۇزىندە العاش مەتاللوگەنيا عىلىمىن قالىپتاستىرعان. ول عىلىم – جەراستى كەندەرىنىڭ جاتقان جەرلەرىن انىقتاۋ، كولەمىن بولجاۋ. قانەكەڭ كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاپسىرۋىمەن سوۆەت وداعىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ مەتاللوگەنيالىق كارتاسىن جاساعان.

قازاقستانىنا، قازاعىنا سىڭىرگەن سان الۋان ەڭبەگى تەڭدەسسىز  ۇلى گەولوگ قانەكەڭ شەتەلدىك ارىپتەستەرىن عانا ەمەس، مەملەكەت قايراتكەرلەرىن دە ءتانتى ەتكەن. انگليا پارلامەنتىنىڭ شاقىرۋىمەن لوندونعا بارعانىندا تانىسقان  پرەمەر-مينيستر انتوني يدەن: «انگليادا ۇلت ماقتانىشى بولعان تۇلعا جوق، ال سوۆەت وداعىندا الەمدىك دەڭگەيدەگى قايراتكەر بار. مىسالى، قانىش ساتباەۆ. عاجاپ جاراتىلىس!» دەگەن. قانەكەڭنىڭ سول جولى چەرچيللدى تاڭدانقان ءازىلى سان جۇرتقا جەتتى.

قانىش يمانتايۇلىنىڭ  ارۋاعىنا ارداقتاۋ – ءيسى  قازاقتىڭ  پارىزى!

4. ءسوزىمنىڭ سوڭىندا «تۇرىك سوزدىگىمەن» بايلانىستى ايتىلۋى شارت مىنا ءبىر قوسىمشا بار. دارىندى اقىن، جازۋشى، اۋدارماشى، سىنشى-عالىم اسقار قۇرماشۇلى ەگەۋباي (بۇگىندە ورتامىزدا جوق، 2006-جىلى نەبارى 56 جاسىندا كوز جۇمدى) ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» داستان-ەسسەسىن (638 بەت) 1986-جىلى تۇپنۇسقاسىنان قازاق تىلىنە اۋدارىپ شىعاردى. «ءجۇسىپ بالاساعۇن» اتتى رومان جازدى (قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە، 320 بەت).

1998-جىلى «تۇرىك سوزدىگىن»  تۇپنۇسقاسىنان قازاقشالادى (3 توم، 1710 بەت) جانە تاريحي ەكى ەڭبەك  حاقىندا عىلىمي ماقالالار جازدى. «سوزدىكتەگى» ونداعان سوزدەردىڭ تۇرىك-قازاق ءتۇبىرىن سالىستىرا تۇسىنىك   جازدى. «قۇتتى بىلىكتى» قىتايدىڭ «ۇلتتار» باسپاسى سۇراپ الىپ، كوپ تارالىممەن شىعاردى.

اسقاردىڭ جاڭا ولەڭدەر جيناقتارى 2004 جانە 2006-جىلدارى مەملەكەتتىك  سيلىققا ۇسىنىلدى. ەشكىمدى اعالاپ-كوكەلەپ كورمەگەن اقىنعا، شىعارمالارى باسپاسوزدە «ابدەن لايىق» دەپ باعالانسا دا، سيلىق بەرىلمەدى. كوميسسياداعى باسشى-قوسشىلار اسقاردىڭ ادەبي-تاريحي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋنىڭ جۇگىن ءبىر ءوزى ارقالاپ جاساعان ەكى اۋدارماسى بارىن بىلە تۇرا ەسكەرمەدى.

بىزدە تۇركىستان قالاسىن تۇرىك الەمىنىڭ مادەني-عىلىمي ورتالىعىنا اينالدىرۋ دەگەن يگى ءىس قولعا الىنعانى ءمالىم. سول ىڭعايدا، مىسالى، قالالىق  ۋنيۆەرسيتەتتە «اسقار ەگەۋباي اۋديتورياسى» اشىلسا، مارقۇمنىڭ وتباسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كىتاپحاناسىنا ونىڭ اتالعان اۋدارما كىتاپتارىن، رومانىن جانە جىر جيناقتارىن سيلايدى دەي الامىن.

رەسپۋبليكامىزدىڭ استاناسىندا، الماتى، وسكەمەن جانە زايسان قالالارىندا (اسقار – زايسان اۋدانىنىڭ تۇلەگى) «اقىن اسقار ەگەۋباي كوشەسى» بولسا، زايساندا مۇراجايى اشىلىپ، ەسكەرتكىش ورناتىلسا، قۇبا-قۇپ بولار ەدى!

قۇرمەتتى  باسشى مىرزالار، دەپۋتاتتار! ايتىلعان ۇسىنىستارىم جالپى حالقىمىزدىڭ، مادەنيەتىمىزدىڭ، ادەبيەتىمىزدىڭ مەرەيىن ويلاعاندىق ەكەنىن انىق اڭعاردىڭىزدار، قولدايسىزدار، ىسكە اسىرىلاتىن شەشىم جاسايسىزدار دەپ بەك سەنەمىن!

سالەممەن، - عابباس  قابىشۇلى، جازۋشى

الماتى. 13. 07. 2021 ج.

...........................................................

اۆتوردان: بۇل حاتىم ارنالعان ادرىستەرگە جازىلعان كۇنى (13.07.2021) جەتسە دە، جاۋاپسىز قالدى. كەيبىرەۋلەر بەتالدى قىجىرتىپ جۇرگەن كەڭەس داۋىرىندە: ەڭبەكشىلەردەن كەلگەن حاتقا ءبىر اپتادان كەشىكتىرمەي جاۋاپ جازۋ مىندەت بولعان، ال بۇگىندە بىزدە قايدا، كىمگە ءوتىنىش، ۇسىنىس، ارىز-شاعىم جازىلسا دا، جىم-جىلاس قالادى. وكىنىشتى «ءداستۇر»!..

Abai.kz