ى.التىنساريننەن قالعان قۇندى جادىگەر رەتىندە ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن ەكى فوتوسۋرەتتىڭ ءبىرى تۋرالى وتكەن جولى Abai.kz پورتالىندا جاريالانعان «التىنسارين بەدەرلەنگەن ءبىر سۋرەتتىڭ سىرى» اتتى ماقالامىزعا ارقاۋ ەتكەن بولاتىنبىز. وندا بىزدەر اعارتۋشىمەن بىرگە سۋرەتكە تۇسكەن قىزمەتتەس كىسىلەردىڭ ەسىم-سويىن انىقتاۋعا ۇمتىلعان ەدىك.

ەندىگى كەزەكتە ونىڭ وتباسىمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتىنىڭ سىر-سيپاتىن اشۋعا ۇمتىلىپ وتىرمىز. سۋرەت اشىق دالادا تۇسىرىلگەندىكتەن، كەڭىستىكتى كەڭ الۋ ماقساتىندا قۇرىلعىنىڭ نىساناسىنا الىستان الىنعان سىندى. سوندىقتان بولار، ونىڭ بەينەلىك ساپاسى ناشار: سۋرەتكە تۇسكەن كىسىلەردىڭ بەت-ءجۇزى دە، ولاردىڭ سىرتقى پوشىمدارى دا انىق ەمەس، ماڭايداعى زاتتار سۇلبالارى دا كومەسكى (1 سۋرەت).

ى.التىنساريننىڭ وتباسىلىق سۋرەتى

الدىمەن فوتوسۋرەتتە كىمدەر بەينەلەنگەنىنە توقتالايىق. مۇندا ى.التىنسارينمەن ونىڭ جۇبايى ايعانىس ەكى ەر بالامەن جانە ءبىر بويجەتكەن قىزبەن بىرگە ەۆروپالىق ۇلگىدە (ۇستەل مەن ورىندىقتار) جايىلعان داستارحان باسىندا بەينەلەنگەن.

ى.التىنساريندى 8 جاسار بالا كەزىنەن (1875-1876 جىلداردان) بىلەتىن شاكىرت ع.بالعىمباەۆ ۇستازىنىڭ وتباسى قۇرامى تۋرالى مىناداي دەرەك كەلتىرەدى: «ايەلىنىڭ اتى - ايعانىس: ۇزىن بويلى، قىزىل شىرايلى، ءسال سوپاق بەتتى، تاتار تەكتەس، قوي كوزدى، اققۇبا، كوپ سويلەمەيتىن، مەيلىنشە، قاراپايىم، ساۋاتى جوق كىسى ەدى. ...كوپ ۋاقىتقا دەيىن قۇرساق كوتەرمەي، ەكەۋى ىبىرايدىڭ اعاسى وسپاننىڭ ەكى جاسار حاميتبەك دەگەن بالاسىن اسىراپ الادى. الايدا ول ۇزاق ءومىر سۇرگەن جوق، 5-6 جاسىندا قازا تاپتى. بالا قايتىس بولعان سوڭ، بۇلار كوپ ۋاقىت جابىرقاپ ءجۇردى دە، امالسىز تاعدىر ىسىنە كوندى. ەكەۋى بالالى بولۋدى ارمانداپ جۇرگەندە، 1882 جىلى ابدوللا اتتى تۇڭعىش پەرزەنتتەرى دۇنيەگە كەلدى. ...سونىڭ ارتىنشا، 1884 جىلى ەكىنشى ۇلى تۋىپ، اتىن ءابدىراحمان قويدى. 1886 جىلى (نە 1887 جىلى) قىزى شاريپانى كوردى. ى.التىنسارين دە، ايەلى ايعانىس تا بالاجان ادامدار ەدى، پەرزەنتتەرىن ايالاپ ءوسىرىپ، ءبىر كۇتۋشى قازاق ايەلىن ۇستادى».

ع.بالعىمباەۆتىڭ جازباسىنا سۇيەنە وتىرىپ، بىزدەر سۋرەتتەگى اكەنىڭ قاسىندا تۇرعان بالا التىنساريندەردىڭ تۇڭعىشى – ابدوللا، اناسىنىڭ قولىنداعى بوبەك – ەكىنشى ۇلى ءابدىراحمان، ال بويجەتكەن قىز – بالا  كۇتۋشى دەپ سانايمىز بۇل وتباسىنىڭ ءۇشىنشى بالاسى شاريپا اتالمىش سۋرەتتە بەينەلەنبەگەن: ول ءالى دۇنيەگە كەلمەگەن نەمەسە الدە ءبىر سەبەپتەرمەن (قۇنداقتاۋلى نەمەسە بەسىكتە جاتۋى مۇمكىن) فوتوعا تارتىلماعان دەپ بولجايمىز.

1886 نە 1887 جىلى دۇنيەگە شاريپانىڭ سۋرەتكە تۇسپەگەنىن ەسكەرە وتىرىپ جانە اكە مەن شەشە قاسىنداعى بالالاردىڭ جاس شاماسىن مولشەرلەي كەلە، سۋرەتتىڭ قاي جىلدارى تۇسىرىلگەنىن بولجاۋعا بولادى. ىبىرايدىڭ جانىندا تۇرعان ابدوللانىڭ جاس شاماسىن 5-6 جاسار دەپ، ايعانىستىڭ الدىنداعى ءابدىراحماننىڭ جاسىن 2-3 جاسار دەپ مولشەرلەسەك، سۋرەتتىڭ تۇسىرىلگەن ۋاقىتى 1886 نەمەسە 1887 جىلدار ارالىعى بولىپ شىعادى. بۇل جىلدارى ى.التىنسارين 45 جاستا بولاتىن، بالكىم، وسى مەرەيلى جاستى ەستەلىك رەتىندە ساقتاپ قالۋ ءۇشىن فوتوگراف ارنايى قىستاۋعا شاقىرىلعان دا شىعار؟

فوتونىڭ تۇسىرىلگەن مەكەنى – ى.التىنساريننىڭ قوستاناي قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى قىستاۋ ءۇيى، مەزگىلى – جاز ايى. جىل مەزگىلى مەن قىستاۋ ءۇيدىڭ سيپاتىن سۋرەتتىڭ ارتىندا بەينەلەنگەن كەسەك (سامان) قابىرعالى ءۇي مەن جازدا تىگىلەتىن كيگىز ءۇي سۇلبالارىنان بايقاۋعا بولادى.

وتباسىلىق تاريحي سۋرەت تۇسىرىلگەن اعارتۋشىنىڭ قىستاۋى قاي جەردە بولعانىن ناقتى انىقتاۋ ماڭىزدى ماسەلە. قازىرگى تاڭدا اعارتۋشىنىڭ ءۇيى توبىل وزەنىنىڭ ارعى بەتىندەگى (وزەننىڭ وڭ جاعى) ميچۋرين اۋىلىنىڭ ماڭىندا اعارتۋشىعا ورناتقان مازارعا جاقىن جەردەگى كول جاعالاۋىندا بولعان دەپ ەسەپتەلەدى. ينسپەكتوردىڭ قىستاۋى سول كولدىڭ جانىندا بولعاندىقتان ول «ينسپەكتور كولى» اتانعان-مىس (2 سۋرەت).

سپۋتنيكتىك كارتاداعى  ى.التىنسارين مازارى مەن «ينسپەكتور كولى»

شىنتۋايتىندا، گەوگرافيالىق تۇسىنىك-پايىم تۇرعىسىنان كەلگەندە، ول سۋ قويماسى كول ەمەس، توبىل وزەنىنىڭ وڭ جاق جاعالاۋعا قاراي كەڭەيىپ بارىپ شۇڭقىر قۇراپ، قايتا اعىپ كەتەتىن اعىندىق قارىن بولىگى. بۇل تۇستا وزەن سول جاعالاۋعا قاراي دا كەڭەيىپ قارنى قامپايادى: ول سۋ قويماسى كجبي شۇڭقىرى (كوتلوۆان) دەپ اتالادى. كوكتەن قاراعاندا، توبىلدىڭ وسى ءبىر قويىن-قولتىعى اتتىڭ ساۋىرىنا تەڭگەرىلگەن قورجىن سىندى كورىنەدى.

بىزدىڭشە، ى.التىنساريننىڭ قىستاۋى توبىلدىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى «ينسپەكتور كولى» ماڭىندا بولعان دەگەن دەرەك - كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە تۋىنداعان قاتە پايىم. سەبەبى اعارتۋشىنىڭ كوزىن كورگەن جانە ونىڭ ۇيىندە سان مارتە بولعان ع.بالعىمباەۆتىڭ ەستەلىگىندە اتاقتى اعارتۋشىنىڭ  قىستاۋى توبىل وزەنىنىڭ سول جاق جاعالاۋىندا دەپ انىق ايتىلعان. ول بىلاي دەيدى: «ى.التىنسارين 1883-1884 جىلدارى تورعايدان قوستانايداعى اعالارى وسپان، ومار جانە باسقا جاقىن تۋىس-تۋعاندارى تۇراتىن التىباس اۋىلىنا قونىس اۋداردى. قوستاناي قالاسىنان 1,5-2 شاقىرىمداي (ەسكىشە 3 ۆەرست ) جەردەگى توبىل وزەنىنىڭ سول جاعىنان وزىنە ارناپ 5-6 بولمەلى ءۇي سالعىزدى. ول: جاتاتىن بولمە، قوناق بولمە، اس ىشەتىن بولمەدەن تىس ، اۋلاسى مەن قوسىمشا قورا-قوپسىلاردىن تۇراتىن. ءۇيدىڭ ماڭايىندا تەرەڭ توعان بار ەدى, اۋىز سۋ سودان اكەلىنەتىن».

ع.بالعىمباەۆ قوستانايداعى ى. التىنسارين سالدىرعان مەكتەپتە 1886 جىلدان باستاپ 1891 جىلعا دەيىن، ياعني قارابۇتاق بولىستىق مەكتەبىنە مەڭگەرۋشى بولىپ اۋىسقانعا دەيىن جۇمىس جاسايدى. ۇستازى توسەك تارتىپ جاتىپ قالعاندا، ونىڭ جانىندا كۇندىز-ءتۇنى اياعىنان تىك تۇرىپ قىزمەت قىلىپ، اقتىق ساپارعا دەيىن شىعارىپ سالعان بىردەن-ءبىر كىسى. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، التىنسارين تۋرالى ەستەلىكتەر جازعان ف.سوكولوۆ تا، ن.يلمينسكي دە ينسپەكتوردىڭ توبىلدىڭ ارعى بەتىندە تۇردى دەگەن دەگەن دەرەكتى كەلتىرمەيدى. ايتالىق، ى.التىنسارين ناۋقاستانىپ جاتقاندا ونىڭ ۇيىنە ءجيى بارىپ، كوڭىلىن اۋلاعان قىزمەتتەس كىسى، قوستانايداعى ەكى كلاستىق مەكتەپتىڭ مەڭگەرۋشىسى ف.د. سوكولوۆ ۇستازى ن.يلمينسكيگە 1889 جىلدىڭ 9 تامىزىندا (التىنسارين قايتىس بولعاننان كەيىن 24 كۇننەن سوڭ) جولداعان ەستەلىگىندە قىستاۋ ءۇيدىڭ قالادان الىس ەمەس ەكەنىن، ول بار-جوعى 3 ۆەرست جەردە ەكەنىن جازادى: «جيل (ون-اۆتور) نا زيموۆكە، چتو ۆ 3-ح ۆەرستاح وت كوستانايا. ا.ي.ك. ي يا پوچتي ەجەدنەۆنو پەشكوم پوحاجيۆالي ك نەمۋ ي پرەلەستنو ۆرەميا پروۆوديلي، تو ۆ بەسەداح، دەرجا ۆ رۋكاح پو چاشكە كۋمىسا، تو ۆ چتەني» [جازباداعى «ا.ي.ك.» دەگەن قىسقارىلىم «استارىندا» تۇرعان كىسى - ف.سوكولوۆپەن قوستاناي ەكى كلاستىق مەكتەبىندە بىرگە جۇمىس جاسايتىن مۇعالىم -  الەكسەي يليچ كيلياچكوۆ. قوستانايدان كەيىن ول تورعايدا قىزمەت جاسايدى].

ف.سوكولوۆتىڭ ەستەلىگىمەن تانىس بولعان، ونى ءوزى قۇراستىرعان «ۆوسپومينانيا وب ي.ا.التىنسارينە» (قازان، 1891 ج.) اتتى جيناققا ەنگىزگەن ن.يلمينسكي اعارتۋشىنىڭ قىستاۋىن قوستاناي پوسەلكاسىنىڭ ىرگەسىندە دەپ اتاپ وتەدى: «17 يۋليا 1889 گودا سكونچالسيا، ۆ سۆوەم زيموۆوچنوم دومە ۆبليز پوسەلكا كوستانايا، كيرگيزين يبراگيم التىنسارين، 48-مي لەت».

1889 جىلدىڭ 30 شىلدەسىندە «ورەنبۋرگسكي ليستوك» گازەتىندە جاريالانعان نەكرولوگ تورعاي وبلىسىنىڭ تۇڭعىش ينسپەكتورى ى.التىنسارين قوستاناي قالاسىندا قايتىس بولدى دەپ حابارلايدى. بۇل ۋاقىتتا قوستاناي پوسەلكاسى ءالى قالا مارتەبەسىن الماعان ەدى. جالپى، پاتشا اكىمشىلىگى قازاق دالاسىنداعى ورىس حالقى تۇراتىن ەلدى مەكەندەردى، بۇرىنعى اسكەري بەكىنىستەردى  «قالا» دەپ اتاۋعا قۇمار بولعان. مىسالى، تورعاي، ىرعىز، اقتوبە ت.ب.

قازاق اعارتۋشىلىعى تۋرالى سۇبەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن، وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى اعارتۋشىنىڭ 3 تومدىق شىعارمالار جيناعىن شىعارۋدا جاۋاپتى رەداكتور بولعان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ب. سۇلەيمەنوۆ ى.التىنساريننىڭ قوستاناي جانىنداعى قىستاۋ-قونىسىنىڭ ورنىن بىلايشا ايقىندايدى: «1883 جىلى قوستاناي ۋەزىن (نيكولاەۆسكي) تۇرعىلىقتى ورىنعا اينالدىرادى. ءوزىنىڭ تۋعان جەرى اراقاراعاي بولىسىندا (قوستاناي قالاسىنان ءۇش شاقىرىم جەردە), توبىل وزەنىنىڭ بۇرىلىسىنداعى ارالشىقتا [ورىسشادا «نا يزگيبە رەكي توبولا» دەپ ايتىلعان - اۆتور]  (كىشكەنتاي كولى بار، كەيىن «ينسپەكتورلىق» دەپ اتالعان) تەمىر تۇنەكىلى [ورىسشادا بۇل «جەلەزنوي كرىشەي» دەپ جازىلعان – اۆتور] اعاش ءۇي سالدىرعان، مۇندا ول قىزمەت ىستەپ، قايتىس بولعانعا دەيىن تۇرعان».

عالىم ب.سۇلەيمەنوۆ ءۇش تومدىقتى دايىنداۋ بارىسىندا ارحيۆتىك ماتەريالدارمەن، سونداي-اق ن.يلمينسكيدىڭ اتاقتى «ەستەلىگىمەن» (بۇل كىتاپ كەڭەس ءداۋىرى تۇسىندا تسەنزۋرا قاراۋىلىندا، باقىلاۋىندا بولعاندىقتان ونداعى اقپاراتتار كەڭەس داۋىرىندە تۇپنۇسقادا تولىق بەرىلمەدى) تۇپنۇسقادان تانىسقانى، پاتشا زامانىنداعى مەرزىمدىك باسىلىمدارداعى اقپاراتتاردان حاباردار بولعانى ءسوزسىز. كەزىندە اعارتۋشىلىق تاريحىنا قاتىستى جازعان ەڭبەكتەرى ءۇشىن ب.سۇلەيمەنوۆ ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولعان ەدى. 1950 جىلدارداعى قازاق تاريحىنا قاتىستى پىكىر-تالاستار كەزىندەگى ۇستانىمى ءۇشىن سوتتالىپ، جازاعا ۇشىراعان اتاقتى عالىمنىڭ سوزىنە ءشۇبا كەلتىرۋ ورىنسىز دەپ سانايمىز جانە ونىڭ پايىمى جازبا دەرەك كوزدەرىنە تاڭبالانعان تاريحي شىندىققا جاقىن تانىم دەپ باعالايمىز.

بىزدەر جوعارىدا اتالاعان تۇلعالاردىڭ جازباسىن باسشىلىققا الا وتىرىپ جانە قازىرگى زاماناۋي سپۋتنيكتىك كارتاعا سۇيەنە كەلە، ى.التىنساريننىڭ قىستاۋىن قوستاناي قالاسىنىڭ وڭتۇستىك بۇيىرىندە ورنالاسقان «سادوۆود» ساياجايىنىڭ تۇسىندا، توبىل وزەنى كەڭ دوعا جاساپ بۇرىلاتىن تۇبەكتە بولعان دەپ بولجايمىز (3 سۋرەت). كوسموستان تۇسىرىلگەن كارتادان وسى ءبىر تۇستا توبىل وزەنىنىڭ دوعا جاساپ بۇرىلاتىندىعى انىق كورىنەدى.

ى.التىنساريننىڭ قىستاۋ-ءۇيى ورنالاسۋى مۇمكىن بولجامدى ايماق

توبىل وزەنىنىڭ قوستاناي قالاسى بويىنداعى ارناسىندا دوعا جاساپ يىرىلەتىن تاعى ءبىر تۇس بار. ول ورتالىق بولىكتەگى ۇلكەن كوپىردىڭ سول (قالادان شىققان باعىتتان قاراعاندا) جاعىنداعى ارنادا كەزدەسەدى. بىراق وندا كول نەمەسە توعان جوق جانە وزەن تاسىعاندا ارالشىق سۋ استىندا قالاتىنى انىق. سەبەبى تاسىعان سۋعا بوگەت بولاتىن جار جوق: بىركەلكى تەگىس قايىر (4 سۋرەت ). ونىڭ ۇستىنە بۇل جەر قوستاناي قالاسىنىڭ سىرتى ەمەس، ىشىنە ورنالاسقان. سوندىقتان اتالمىش جەر جوعارىدا اتاعان كىسىلەردىڭ جازباسىنداعى سيپاتتامالارعا سايكەس كەلمەيدى.

توبىل وزەنىنىڭ ۇلكەن كوپىردىڭ قالادان شىققانداعى سول جاق بەتتەگى دوعا بولىپ ءيىرىلۋ كورىنىسى

بىزدەر ەكى كورىنىستى سالىستىرا كەلە، «سادوۆود» ساياجايى ماڭىنداعى ارال-تۇبەك ەسكى جازبالارداعى دەرەككە ساي كەلەدى دەپ ەسەپتەيمىز. پروفەسسور ب.سۇلەيمەنوۆتىڭ «كىشكەنتاي كولى بار، كەيىن «ينسپەكتورلىق» دەپ اتالعان» دەگەن ۋاجىندە اتالاتىن سۋ قويماسى وسى «سادوۆود» جانىنا ورنالاسقان «شاحرينكا» كولى بولۋى ابدەن مۇمكىن. سونداي-اق ع.بالعىمباەۆتىڭ «ءۇيدىڭ ماڭايىندا تەرەڭ توعان بار ەدى» دەپ وتىرعانى دا وسى كول بولسا كەرەك. زامانىندا، توبىلدىڭ ارناسى سۋ قويمالارىمەن بۇعاتتالماعان ەركىن، سۋى مول كەزەڭدە، ول تۇيىقتالعان كول ەمەس، وزەنمەن جالعاسىپ جاتقان توعان بولۋى دا عاجاپ ەمەس ەدى.

«سادوۆود» ساياجايى قوستاناي قالاسىنان قانشا شاقىرىم جەردە ورنالاسقانىن بەلگىلەۋ ماقساتىندا سپۋتنيكتىك كارتانى قولدانىپ، ف.سوكولوۆ پەن ع.بالعىمباەۆتار مولشەرلەيتىن اراقاشىقتىقتى انىقتاۋعا ۇمتىلدىق. ول ءۇشىن قالانىڭ پاتشا زامانىنداعى ەسكى شەكاراسى، كوكتەمگى جاۋىن-شاشىندا سۋ جۇرەتىن تەرەڭ جىرا «ءابىلسايدى» نىساناعا الدىق. قوستاناي ورىس پەرەسەلەندەرىنىڭ پوسەلەنيەسى نەگىزىندە قالا بولىپ  قۇرىلعان كەزدە وڭتۇستىك باتىسىنداعى ابىلسايمەن، سولتۇستىك شىعىسىنداعى وسىنداي [سوڭعى كەزدە كەرەي قوستان دەگەن باتىردىڭ بەيىتى (پاتشا زامانىندا دياكون ساركين دەگەن قازاق قوستاناي دەگەن كەمپىردىڭ مولاسى دەپ جازسا، كەڭەس داۋىرىندە قاس تانا دەگەن ەكى قىزدىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان اتاۋ دەپ اڭىزدالدى) تۇرعاندىقتان «قوستانساي» دەپ اتالىپ كەتكەن ءسوز بار] تەرەڭ ساي اراسىنداعى كەڭىستىككە بەكيدى.

پاتشالىق رەسەي تۇسىندا پراۆوسلاۆيا دىنىنەن بولەك جۇرتقا قالادا تۇراقتى تۇرۋعا رۇقسات بولمايتىن، سوندىقتان ولار قالا سىرتىنا ء(بىزدىڭ ءسوز ەتىپ وتىرعان جاعدايمىزدا), ءابىلسايدىڭ وڭ جاعىنا ورنالاساتىن. بوگدە جۇرت وكىلىنە قالادا تۇرۋ ءۇشىن ارنايى جەڭىلدىكتەر قاجەت ەدى. مىسالى، پاتشانىڭ مەيىرىم-مەيىرىنە يە بولعان اعايىندى ياۋشەۆتەر سىندى كوپەستەر (مۇراعات قورجىنى: دەرەك پەن پايىم (5 ازات جول):), مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر، دۆوريان دارەجەسىمەن ماراپاتتالعاندار ت.ب. ارنايى جەڭىلدىكتەرگە يە بولدى.

ءابىلسايدىڭ سىرتىندا تۇرعان تاتار، قازاق جۇرتىنىڭ قونىستارى (كوشە، بازار، مەشىت، قورىم) ورىن تەپكەنى بەلگى-بەدەرى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ جەتتى.

القيسسا، «سادوۆودتان» نەمەسە «شاحرينكا» كولىنەن ابىلسايعا كوشە اراسىنداعى جولمەن بارعاندا، اراقشىقتىق – 2,5 شاقىرىم. تىكەلەي تارتساڭ، 1,5 نەمەسە 2 شاقىرىمنىڭ و جاق، بۇ جاعى (5 سۋرەت).

سپۋتنيكتىك كارتاداعى «سادوۆود» ساياجايى مەن ءابىلسايدىڭ اراقشىقتىعى

بۇل بالعىمباەۆ جازاتىن ولشەمدىك دەرەككە جاقىن. ۆەرست ولشەمىنىڭ ستاندارتى 1 شاقىرىمدى 1066 مەتر دەپ ەسەپتەيدى. بىراق ول ارالىقتى ادام قادامىمەنوتكەندە ول ءاردايىم كەم شىعىپ وتىرادى. سەبەبى ادام ادىمى 1 مەتردى (100 سم) ۇنەمى تولىق الا المايدى. سوندىقتان قاداممەن جۇرگەن 3 ۆەرست دەگەن ولشەم 2 شاقىرىمدىق مەجەنى بەرەدى دەپ ساناۋعا بولادى.

ى.التىنسارينمەن قىزمەتتەس بولعان ع.بالعىمباەۆ، ف.سوكولوۆتار ۇستازدىق ەتىپ، مەكتەپتە جۇمىس جاساعانىن، مەكتەپ پەن قىستاۋ اراسىندا سان مارتە جۇرگەندەرىن ەسكەرىپ، اعارتۋشىنىڭ 1884 جىلى قالا ورتالىعىنا ترويتسكىدەن كوشىرىپ العان مەكتەبىنەن (گراموتنىە پۋتي) «سادوۆود» ساياجايى اراسىنداعى قاشىقتىقتى دا ولشەپ كوردىك. ول اراقاشىقتىق بۇراڭداعان كوشەلەردى ارالاپ بارساڭ - 4 شاقىرىم (6 سۋرەت). تۋرا تارتساڭ، ودان دا از بولارى ءسوزسىز.

سپۋتنيكتىك كارتاداعى «سادوۆود» ساياجايى مەن التىنسارين اتىنداعى مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ  اراقاشىقتىعى

ى.التىنساريننىڭ قىستاۋى تۋرالى ونىمەن قىزمەتتەس بولعان، ونىڭ ۇيىنە ءجيى بارىپ تۇرعان ع.بالعىمباەۆ، ف.سوكولوۆتاردىڭ ادام قادامىمەن، كوز مولشەرىمەن ايتقان اراقاشىقتىعى، سۋ الاتىن توعاننىڭ بولۋى («شاحرينكا» كولى), توبىلدىڭ دوعا جاساپ بۇرىلۋى سىندى دەرەك-بەلگىلەر – بىزدەردى اعارتۋشىنىڭ ءۇيى وسى «سادوۆود» ساياجايىنىڭ ماڭىندا بولعان دەگەن تانىمعا يتەرمەلەيدى. ال توبىلدىڭ وڭ جاق جاعالۋىنداعى «ينسپەكتور كولى» ورنالاسقان جەردىڭ اراقاشىقتىعى (گەوگرافيالىق اۋىتقۋدى (وڭ-سول) بىلاي قويعاندا) سول زاماننىڭ كوز كورگەن ادامدارىنىڭ ايتقان مولشەرىنە مۇلدەم سايكەس كەلمەيدى.

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن بىزدەر توبىلدىڭ ارعى بەتىندەگى «ينسپەكتور كولى» جانىنداعى مازاردان قوستاناي قالاسىنىڭ ەسكى شەكاراسى «ءابىلساي» اراسىن ەسەپتەپ كوردىك. اراقشىقتىق، ەڭ قىسقا جولمەن ەسەپتەگەندە، 9 شاقىرىم (7 سۋرەت).

سپۋتنيكتىك كارتاداعى ى.التىنسارين مازارى مەن ءابىلسايدىڭ اراقاشىقتىعى

ال التىنسارين اتىنداعى مەكتەپ ينتەرنات پەن ونىڭ مازارى اراسى، ەڭ قىسقا جولمەن، 10 شاقىرىم (8 سۋرەت).

سپۋتنيكتىك كارتاداعى ى.التىنسارين مازارى مەن اعارتۋشى سالدىرعان  مەكتەپ ارالىعىنىڭ قاشىقتىعى

ەكى مەجە دە ف.سوكولوۆ پەن ع.بالعىمباەۆتار جازىپ كەتكەن مولشەردەن 3-3,5 ەسە كوپ. ەگەر ى.التىنساريننىڭ ءۇيى وزەننىڭ ارعى بەتىندە بولعان بولسا، ۇستاز، وقىمىستى ف.سوكولوۆ نەمەسە ن.يلمينسكي، ع.بالعىمباەۆتار مۇنداي گەوگرافيالىق ۇعىمدى مىندەتتى تۇردە ناقتى اتاپ وتەرى انىق ەدى. سەبەبى توبىل وزەنى بۇگىنگى كۇندەگىدەي سۋ ساقتاۋ قويمالارى ارقىلى بۇعاتتالماعاندىقتان، كوكتەم-كۇز ايلارىنداعى جاۋىن-شاشىن اسەرىنەن سۋى ىرىق بەرمەي تاسىپ تۇرعانى بۇلجىتپاس شىندىق. سول تۇستا وزەن-سۋلاردا كوپىر، وتكەل دەگەن ماسەلەلەر وتكىر تۇردى. سوندىقتان ول  زاماندا «ارعى بەت» دەگەن كوگنيتيۆتىك تانىم ادام تۇرمىس-تىرشىلىگىندە ماڭىزدى ورىنعا يە بولدى. بۇگىنگى توبىل وزەنىنىڭ ارعى بەتىندەگى «زاتوبول»، «زارەچنىي» دەگەن، قازاق تىلىندەگى «قاراوتكەل»، اتباسار (ات كەشە الاتىن وتكەل), «قارعالى» (قارعا كەشىپ وتەتىن تاياز), «قارا سيىر» (سيىر كەشە الاتىن وتكەل) دەگەن وتكەلدەرگە بايلانىستى تۋىنداعان توپونيميكالار سول كەزەڭدەگى جۇرتشىلىق تىرشىلىگىندەگى اسا ماڭىزدى كوگنيتيۆتىك تانىمنان قالعان بەلگىلەر.

اتالمىش وقىمىستى مۇعالىمدەر گەوگرافيالىق ايىرماشىلىقتاردى (ارعى بەت پەن بەرگى بەت) اڭعارمادى نەمەسە جاڭىلىستى دەگەننىڭ وزىندە، تالاي مارتە ەكى ورتانى ەكى اياعىمەن ءجۇرىپ وتكەندىكتەن، ولار اراداعى قاشىقتىقتى شامالاپ مولشەرلەي الادى دەپ سانايمىز. ارينە، ەگەر ولار كونە گرەك ميفولوگياسىنداعى جاساندى قانات بايلاپ ۇشپاق بولعان كەيىپكەر يكار نەمەسە قازىرگى ايىرپلانمەن ەكى ورتادا ورتادا ۇشىپ جۇرمەگەن بولسا، ال ۇشىپ جۇرگەن بولسا، بىزدەر ءسوزىمىزدى قايتىپ الامىز.

سونىمەن ناقتى دەرەكتەرگە ارقا سۇيەگەن بولجامدىق وي-پىكىرىمىزدى تۇيىندەيىك:

بىرىنشىدەن، ى.التىنساريننىڭ قىستاۋ-ءۇيى توبىل وزەنىنىڭ سول جاق جاعالاۋىنا، قوستاناي قالاسىنان (قالا شەكاراسى ءابىلساي) 1,5-2 شاقىرىمداي جەردەگى جايلىمى مول تۇبەككە ورنالاسقان ەدى دەپ پايىمداۋ ابدەن ورىندى بولادى. بۇل پايىمنىڭ تۇعىرىنا جازبا دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن تۇششىمدى قيسىن، ءدوپ تۇسەر دالەل بار. ول تۇبەككە قازىرگى تاڭدا «سادوۆود» ساياجايى ورنالاسقان.

ەكىنشىدەن، ى.التىنسارين «تورعاي وبلىسىنىڭ ءبىلىم ينسپەكتورى» (پاتشا زامانىنداعى تورعاي وبلىسى بۇگىنگى قوستاناي جانە اقتوبە وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىن الىپ جاتقان بايتاق ءوڭىر) سىندى ۇلكەن لاۋازىمعا يە تۇڭعىش مەملەكەتتىك قىزمەتكەر رەتىندە (قازىرگى كۇنگى وبلىستىق ءبىلىم بەرۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى) قالا ىشىنەن دە ءۇي سالۋىنا بولاتىن ەدى. بىراق ول قالا سىرتىنداعى ۇلكەن تۇبەكتى تاڭدادى. سەبەبى وعان مال شارۋاشىلىعىنا قولايلى كەڭ، ءشوبى شۇيگىن جەر كەرەك بولدى. وسى تۇستا تاعى دا ع. بالعىمباەۆقا جۇگىنەيىك: «ىبىرايدىڭ وزىنە لايىق شارۋاشىلىعى بولاتىن: شامامەن 50-60 جىلقىسى، سونىڭ ىشىندە 25-30 ساۋىندى بيەسى، بۇقاسى مەن سيىرلارى، قويلارى بولدى. وسى شارۋاشىلىقتىڭ ءبارىن تورعايدان وزىمەن بىرگە كەلگەن دوسجان توقتاباەۆ دەگەن كىسى باسقاراتىن».

سۋعا سۇعىنا كىرەتىن تۇبەك مال باعۋعا قولايلى. ءۋاليحان بالاسى شىڭعىس سۇلتان قونىس ەتكەن قۇسمۇرىن كولى «قوس تۇبەك» دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن جانە جاز ايلارىندا سول تۇبەكتىڭ بىرىندە شىڭعىس سۇلتان بيە بايلاپ جايلاعانىن بىزدەر «قازىنالى قۇسمۇرىن قۇپياسى» اتتى ماقالامىزدا اتاپ وتكەن بولاتىنبىز.

ەندى ءبىر ءسات كوشە بويىندا ويقاستاعان 50-60 جىلقى (ەكى-ءۇش ءۇيىر), شۇبىرعان سيىر، ورگەن قويمەن قالا ىشىندە تۇرۋدى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىز! ايتپاقشى، 23 جىل (1860-1883 جىلدار ارالىعىندا) تورعايدا قىزمەت ەتكەن ى. التىنسارين ول جاقتا دا داۋلەتتى تۇردى. 1880 جىلعى قاتتى جۇتتا («قويان جۇتىندا») اعارتۋشى 300-گە جۋىق اسىل تۇقىمدى جىلقى مالىنان ايىرىلىپ قالادى. بۇگىنگى تاڭدا ءبىر جىلقى مىڭ دوللار شاماسىندا تۇراتىنىن ەسكەرسەڭىز، ونىڭ قانشالىقتى داۋلەتتى بولعانىن قارا ەسەپپەن (قاراپايىم ءتورت امالدىڭ بىرىمەن) شاعىپ شىعۋعا بولادى. ال ارعى اتا-بابالارىنىڭ قانداي باي-باعلان كىسى بولعانىن ايتىپ جاتپاي-اق قويالىق! 300 جىلقى باسى تۋرالى اتالمىش دەرەك («ورەنبۋرگسكي ليستوك» گازەتىندە ول 250 جىلقى دەپ تە جازادى) ونىڭ ەپيستوليارلىق مۇرالارىندا ءوز اۋزىمەن ايتىلىپ، سيامەن جازىلعان.

ۇشىنشىدەن، توبىل وزەنىنىڭ قازىرگى قوستاناي قالاسى تۇسىنداعى ارناسىندا ساناۋلى عانا وتكەل بار. نەگىزىنەن، وزەننىڭ سول جاعالاۋى، ياعني قالا جاعى تىك جارلى بولعاندىقتان سۋى تەرەڭ بولىپ كەلەدى. بۇعان قوسا، توبىلدىڭ سول جاق جاعالاۋىندا، ءابىلسايدىڭ سىرتىندا قازاقتىڭ ەن الاپات جەر جاتقاندا (ورىستار قونىستانعان پوسەلەنيەلەردەن بولەك), توبىل وزەنىنىڭ ارعى بەتىنە قىستاۋ، قورا-قوپسى سالىپ، قىزمەت بابىمەن قالاعا قاتىناۋ ءۇشىن ءارى-بەرى وتۋگە كوپىر كەزىپ، وتكەل ىزدەپ ابىگەرگە تۇسەتىندەي، ى.التىنسارين اڭقاۋ ادام بولماعان. بۇل ورايدا، التىنساريننىڭ قىزمەتتەگى تىرلىگىنە كۋا بولعان ع.بالعىمباەۆتىڭ مىنا ءبىر سوزدەرىن كەلتىرە كەتكەن ورىندى دەپ سانايمىز: «ى.التىنسارين قوستانايعا ءار ءتۇرلى ءزارۋ شارۋامەن كۇنىنە ەڭ كەمى ءبىر رەت نەمەسە ەكى رەتتەن باراتىن: قىستى كۇنى جاقسى شانامەن، كوكتەم مەن جازدا، كۇزدە توقىلعان جەڭىل اربامەن بارىپ، سونداعى ەكى كلاستىق ورىس-قازاق ۋچيليششەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مەن جاردەمشى وقىتۋشىلارعا ءجيى سوعاتىن، بىراق ولاردا دا كوپ ايالداماي، جەڭىل-جەلپى شاي ءىشىپ، جۇمىس جايىن بىلۋمەن شەكتەلەتىن...».

قورىتا كەلگەندە، ى.التىنساريننىڭ وتباسىلىق سۋرەتىن مايدان قىل تارتقانداي ەتىپ سۋىرتپاقتاعاندا شىققان سىر-سيپات وسىنداي. ءالى دە قىزىقتى، قۇپيا فاكتىلەر اشىلا بەرەتىنى ءسوزسىز. سەبەبى كوممۋنيستىك پارتيا بيلىگى داۋىرىندە ى.التىنسارين مەن ونىڭ زامانىنا قاتىستى تاريحي شىندىقتار كەڭەستىك يدەولوگياعا سۇيەنگەن تسەنزۋرانىڭ قولشاتىرى استىندا «تۇمشالانىپ»، «بۇركەمەلەنىپ» كەلدى. سول «بۇركەمەنىڭ» اسەرىنەن كەيبىر قاتەلىكتەر دە ورىن الدى. ونىڭ قىستاۋىنا قاتىستى جالپاق تانىمداعى جاڭساق پايىم دا  كەڭەس ءداۋىرىنىڭ كامەك ءدامدى جەمىسى...

جۇرتشىلىق نازارىنا سالعان بۇل ءسوزىمىز «جاڭىلىس شىعىپتى» دەپ تانىعان كىسىلەر بولسا، ولاردىڭ ساراپتامالىق ءۋاجىن مۇقيات تىڭداۋعا ءبىز دايىنبىز.

الماسبەك ابسادىق،

عىلىم دوكتورى، قوستاناي.

ماقالا قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ 2021-2023 جىلدارعا ارنالعان عىلىمي گرانتتىق قارجىلاندىرۋىنا يە بولعان «تۋرگايسكايا گازەتا» - قازاق رۋحاني مۇراسىنىڭ قورجىنى جانە ولكەتانۋ شەجىرەسى» اتتى جوبا نەگىزىندە دايىندالدى.

Abai.kz