ح.قوجا-احمەتتىڭ ەكىنشى رەت جاپقان جالاسىنا م.شاحانوۆ پەن جاقتاستارىنىڭ جاۋابى
ۇلى مۇحتار جولىنداعى مۇحتار شاحانوۆ 70 جاستا!
قايتپاس قايسار رۋحتى مۇحتار اعامىز، قازاقتىڭ مۇحتار شاحانوۆى 70 جاسقا كەلىپ جاتىر. جەر بەتىندەگى قاي ۇلت بولماسىن ءوزىنىڭ قايراتكەر ۇلىن قۇرمەت تۇتىپ، ونىڭ ەرلىگىن، اقىل-ويىن، ەرىك-جىگەرىن دارىپتەسە كەرەك. قازاقتا ءوز مۇحتارىن جاقسى كورەدى. وعان سەنەدى. تار زاماننىڭ تايعاق كەشۋلەرىندە كۇدەرىدەي جالىن كوتەرىپ، كۇركىرەپ شىققان شاحانوۆ ەل الدىندا شالقالاپ سويلەگەندەرمەن شارپىستى، تالتاڭداپ باسقاندارمەن تارتىستى. ءالى دە سول بەتىنەن تانعان جوق. «ۇلكەن ءبىر كىسىمىز ناۋقاس، كوڭىلىن سۇراپ شىعايىق»، - دەگەن جاقىنىنا: «قايسىسىنا بارامىن، مىندا ۇلت ولەيىن دەپ جاتىر»، - دەگەن شاحانوۆ الاڭدا ءوزىن كۇتىپ تۇرعان قاۋىمعا قاراي ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن (بۇل جايت «ۇلت بىرلىگى» دوكتريناسىنىڭ قابىلدانۋىنا قازاق زيالىلارى قارسىلىق تانىتقان تۇستا بولسا كەرەك. اتى ءاپ-ادەمى بولعانىمەن، اتالعان دوكترينادا قازاق - مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلت تۇعىرىنان ءتۇسىپ قالعان ەدى). سونداي شاحانوۆ شاربولاتتاي قالپىنان اۋماي حالقىنىڭ قاشاندا قاسىنان تابىلا بەرەرىنە كۇمانسىزبىز.
ۇلى مۇحتار جولىنداعى مۇحتار شاحانوۆ 70 جاستا!
قايتپاس قايسار رۋحتى مۇحتار اعامىز، قازاقتىڭ مۇحتار شاحانوۆى 70 جاسقا كەلىپ جاتىر. جەر بەتىندەگى قاي ۇلت بولماسىن ءوزىنىڭ قايراتكەر ۇلىن قۇرمەت تۇتىپ، ونىڭ ەرلىگىن، اقىل-ويىن، ەرىك-جىگەرىن دارىپتەسە كەرەك. قازاقتا ءوز مۇحتارىن جاقسى كورەدى. وعان سەنەدى. تار زاماننىڭ تايعاق كەشۋلەرىندە كۇدەرىدەي جالىن كوتەرىپ، كۇركىرەپ شىققان شاحانوۆ ەل الدىندا شالقالاپ سويلەگەندەرمەن شارپىستى، تالتاڭداپ باسقاندارمەن تارتىستى. ءالى دە سول بەتىنەن تانعان جوق. «ۇلكەن ءبىر كىسىمىز ناۋقاس، كوڭىلىن سۇراپ شىعايىق»، - دەگەن جاقىنىنا: «قايسىسىنا بارامىن، مىندا ۇلت ولەيىن دەپ جاتىر»، - دەگەن شاحانوۆ الاڭدا ءوزىن كۇتىپ تۇرعان قاۋىمعا قاراي ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن (بۇل جايت «ۇلت بىرلىگى» دوكتريناسىنىڭ قابىلدانۋىنا قازاق زيالىلارى قارسىلىق تانىتقان تۇستا بولسا كەرەك. اتى ءاپ-ادەمى بولعانىمەن، اتالعان دوكترينادا قازاق - مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلت تۇعىرىنان ءتۇسىپ قالعان ەدى). سونداي شاحانوۆ شاربولاتتاي قالپىنان اۋماي حالقىنىڭ قاشاندا قاسىنان تابىلا بەرەرىنە كۇمانسىزبىز.
قازاقتىڭ مۇحتار ەسىمدى ۇلدارىنىڭ ۇلت ىسىندە ايانىپ قالارى جوق. مۇحتارلاردىڭ ءبارى سول ۇلكەن مۇحتاردىڭ، ۇلى مۇحتاردىڭ جولىندا كەلە جاتىر. ۇلى مۇحتار جولىنداعى مۇحتار - مۇحتار شاحانوۆ قازاقتىڭ كۇرەسكەر اقىنى عانا ەمەس، - سازگەر. مۇحاڭنىڭ اندەرى 60-70 جىلداردىڭ جاستارىن ايگىلى ءشامشى قالداياقوۆپەن بىرگە «ۆالس قۇشاعىندا» تەربەتىپ، «جيىرماسىنشى عاسىردىڭ توبەسىنەن ليريكا بولىپ تامشىلاعان» ەدى، ەندى جاھاندانۋ زامانىنداعى قازاقتىڭ ورىمدەي ۇلدارى مەن قىزدارىن پاتريوتتىق رۋحقا بولەپ اسقاقتاپ تۇر. اقىن، كومپوزيتور مۇحتار - قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى. قىرعىز ەلىندە ديپلوماتيالىق قىزمەتتە دە بولدى. پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ تورىندە وتىرىپ بيلىكتىڭ بەتىن ۇلت مۇددەسىنە بۇرىپ بۋىرقاندى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا بۇل ادام - تىرلىكتەگى پەندەگە ءتان شارۋانىڭ ءبارىن ىسىرىپ تاستاپ، ءوزىن ۇلت ىسىنە باسىبايلى «تۇتقىن» ەتىپ بەرگەن ادام.
قادىرلى، مۇحا! ءسىز ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگىڭىزدى ەش بۇلداماعان ادامسىز. «مەن ءايتىپ ەدىم، ءبۇيتىپ ەدىم» دەيتىن داڭعازادان دا بويىڭىزدى اۋلاق ۇستايسىز. ءسىزدىڭ وسى قاراپايىمدىلىعىڭىزدىڭ ءوزى ولمەس ، وشپەس ونەگە بولىپ ىزىڭىزدەن ەرگەن شاكىرتتەرىڭىزگە داري بەرسە ەكەن دەپ تاڭىردەن تىلەيمىز. ەلىڭىز امان، جۇرتىڭىز تىنىش بولسىن. قازاق دەيتىن حالقىڭىزبەن بىرگە داڭقىڭىز ارتا بەرسىن!
قۇرمەتپەن، Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ۇجىمى.
ح.قوجا-احمەتتىڭ ەكىنشى رەت جاپقان جالاسىنا م.شاحانوۆ پەن جاقتاستارىنىڭ جاۋابى
الماتىدا كوتەرىلىس بولىپ جاتقاندا، جەلتوقساننىڭ 19-ىندا شاحانوۆ ماسكەۋدە ءوزىنىڭ جىر كەشىن وتكىزىپ جاتقان. سوندىقتان ول جەلتوقسان وقيعاسىنا ەش قاتىسى جوق ادام.
حاسەن قوجا-احمەت،
(«اڭىز ادام» جۋرنالى، №12, 2012 ج.)
«حاسەن قوجا-احمەت ءوزىنىڭ سوتقا جازعان ارىزىندا مۇحتار شاحانوۆتىڭ جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسۋشىلارعا تيگىزگەن زالالىن باستان-اياق تىزىمدەپ شىعىپتى. ونىڭ ايتۋىنشا، م.شاحانوۆ 1986 جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كۇندەرى ماسكەۋدە اقىندىق كەشىن وتكىزىپ جۇرەدى. سول كەزدە ماسكەۋدە جۇرگەن ستۋدەنت ەربول بايجارقىنوۆ الماتىداعى قان-جوسا قىرعىن تۋرالى م.شاحانوۆتىڭ كەشىنە كەلگەن قازاق دياسپوراسىنا، شەتەلدىكتەرگە حابارلاماق بولعاندا ول «نە ايتاتىنىڭدى بىلەمىن، كەت، كەشىمدى بۇزاسىڭ!» دەپ، وعان ميكروفون بەرمەي، كگب-عا ۇستاتتىرىپ جىبەرىپتى...
بەرىك مىڭجاسار،
(«حاسەن قوجا-احمەت مۇحتار شاحانوۆتى سوتقا بەردى»
www.serke.org سايتى، 25 ماۋسىم، 2012 ج.)
ۆوزمۋششەن گ-ن كوجاحمەت ي تەم، چتو مۋحتار شاحانوۆ نازۆال ەگو اگەنتوم سپەتسسلۋجب (ون ياكوبى سكازال ەتو ۆ ەفيرە راديو "ازاتتىك").
"زناچيت، ۆىحوديت، يا، تريجدى سۋديمىي پو پوليتيچەسكيم ستاتيام، وكازىۆايۋس كاگەبەشنيكوم، ا ون، چيستىي كوممۋنيست، پاتريوتوم ستال؟! ون ي پرو مەنيا، ي پرو درۋگيح گوۆوريت، چتو مى - اگەنتى كگب، كلەۆەششەت نا جەلتوكسانوۆتسەۆ، - پودچەركنۋل سوبەسەدنيك.
(«مۋحتار شاحانوۆ دولجەن وتۆەتيت زا سلوۆا، - ح.كوجاحمەت»
سايت http://www.kursiv.kz,
25 يۋنيا 2012 گ.)
ح.قوجا-احمەت نەگە مەنىڭ سوڭىما شىراق الىپ ءتۇسىپ الدى دەگەنگە كەلسەك، ونىڭ ءمانىسى مىناداي. ءبىر-ەكى جىل بۇرىن مەنى «ازاتتىق» راديوسى تىكەلەي ەفيرگە شاقىردى. سول تۇستا حاسەن قوجا-احمەت: «شاحانوۆ جەلتوقسان كوتەرىلىسىن اياعىنا دەيىن الىپ بارعان جوق»، - دەپ ەسكى اۋەنىنە قايتا باستى. مەن دە حاسەننىڭ ۇستىنەن ءبىر توپ جەلتوقسانشىلار ارنايى حات جولداعانىن، وندا ح.قوجا-احمەتتىڭ جىل سايىن قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ دەمالىس ۇيىندە تىنىعاتىنى تۋرالى ايتىلعانىن تىلگە تيەك ەتتىم. جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرۋ كەزىندە وسى حاتتى قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسىنا كورسەتكەنىمدى جانە ونىڭ بۇل تۋرالى ايتقان پىكىرىن راديو ارقىلى جۇرتقا جاريالاپ جىبەردىم. حاسەننىڭ مەنى اتارعا وق تابا الماي جۇرگەنى، مىنە، وسىدان... «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىندە ءجۋرناليستىڭ سۇراعىنا وراي، مەن مىناداي پىكىر ءبىلدىردىم: «جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرەتىن كوميسسيا قۇرىپ، ونىڭ جۇمىسىن جۇرگىزىپ جاتقانىمدا وسى حاسەن قوجا-احمەت ماعان كەلە قالدى. ناق سول ساتتە حاتشى قىز ماعان ءبىر حات اكەلىپ بەردى. وندا جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندەگىلەر ءبىر ماشينەگە تولتىرا اراق تيەپ، الاڭعا جينالعان جاستارعا اكەلىپ تاراتقان ەكەن. حاتتى سول ماشينەنىڭ جۇرگىزۋشىسى، «ەڭبەكشىقازاق» اۋدانىنىڭ تۇرعىنى جازىپتى. حاسەن حاتتى وقي سالا، وسىنى ءوزى تەكسەرگىسى كەلەتىنىن ايتىپ، مەنىڭ رۇحساتىممەن حاتتى قالتاسىنا سالىپ الدى. اقىرىندا سول حاتتى ۇشتى-كۇيلى جوق ەتتى...» وسىنى حاسەن قوجا-احمەت وتىرىك دەپتى. ايتا بەرسىن. سول كەزدە مەنىڭ قاسىمدا وتىرعان، مۇنى تۇگەل دالەلدەپ بەرەتىن ادامدار بار.
ب.نۇراسىل,
(«شەيح پەن شاحانوۆتى سوتقا بەردى»
«حالىق ءسوزى» گازەتى، 26 ماۋسىم، 2012 ج.)
حالىققا كوپ تارايتىن «ءومىر-اي» گازەتىنىڭ 2010 جىلعى 9 ماۋسىمداعى سانىندا «حاسەن قوجا-احمەت - گرافتىڭ تۇقىمى» دەگەن ماقالا جاريالانىپتى. ماقالانىڭ جارىققا شىعۋىنا حاسەننىڭ ءوزى سەبەپكەر بولعانى كورىنىپ تۇر. ايتپەسە ونىڭ اناسى ەكاتەرينا ليسوۆسكايانىڭ، ناعاشى اتاسى الەكساندر ليسوۆسكيدىڭ، اناسىنىڭ كۇيەۋىمەن، حاسەنمەن تۇسكەن، بارلىعى 5 سۋرەتىن جۋرناليستەر قايدان الا قويسىن؟ ماقالادا حاسەننىڭ اتاسى الەكساندر ليسوۆسكيدىڭ بەدەلدى اقسۇيەكتىڭ ءبىرى بولعانى جانە ول كىسىنىڭ ورىستارعا قارسى كۇرەسكەنى ماقتانىشپەن باياندالىپتى. جەلتوقساندىقتار ونىڭ اناسىنىڭ ەۆرەي ۇلتىنان ەكەنىن ءجيى ايتاتىن. بايقاۋىمشا، سول راس سياقتى. وندا تۇرعان نە بار دەيمىز عوي. بىراق ەلىمىزدەگى ۇلتتىق مۇددەنىڭ باسىندا جۇرگەن سىزگە حاسەن قوجا-احمەتتىڭ كىلەڭ وتىرىكتەردى قۇراستىرىپ، 70 جىلدىق مەرەكەڭىز تويلانعالى جاتقان تۇستا شابۋىل جاساۋى جانە بىرنەشە تەلەارنالاردى، گازەتتەردى بۇرۋىنىڭ ارقاسىندا ءبىر رەسەيلىك توپ تۇرعانىن شامالاۋعا بولادى.
ال ح.قوجا-احمەتتىڭ شاحانوۆ ماسكەۋدەگى پوەزيا كەشىندە ەربول بايجارقىنوۆتى «كگب-عا ۇستاتتىرىپ جىبەرىپتى» دەگەنى شىلعي وتىرىك. مەن اقتوبە قالاسىندا تۇراتىن ونىڭ اكەسىنە حابارلاسىپ ەدىم، (ەربول جول اپاتىنا ۇشىراعاندىقتان، قازىر قاتتى ناۋقاس) ول حاسەننىڭ ويدان شىعارعان وتىرىگىنە قاتتى قاپالانىپ وتىر ەكەن. مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر؟
سوڭعى جىلدارى حاسەن ءسىزدىڭ بەدەلىڭىزدى تۇسىرۋگە كوپ كۇش جۇمساپ ءجۇر. وتكەن جىلى اباي ەسكەرتكىشىنىڭ قاسىندا بولعان دەموكراتتار جيىنىندا «مۇحتار شاكالوۆتىڭ شايتاندىقتارى تۋرالى» اتتى ويدان شىعارىلعان، وسەكتەرگە قۇرىلعان 24 پاراقتىق جيناقتى جۇرتشىلىققا تاراتىپ جۇرگەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم. اڭعارعانىم، بۇل جىگىت ءسىزدى اتارعا وق تابا الماي جۇرگەن سەكىلدى...
نازاربەك قانافياۇلى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
(اۆتورعا جولدانعان حاتتان ءۇزىندى)
«جاس قازاق ءۇنى» ەرمۇحامبەت ەرتىسباەۆتان باستاپ "شىرىگەن جۇمىرتقا» سىيلىعىنا ۇمىتكەرلەردى ءتىزىپ جاتىر. ولاردىڭ ىشىندە حاسەن قوجا-احمەت تە بار. «ءورىستىلدى «ۆزگلياد» گازەتىنىڭ 2011 جىلعى 28-قىركۇيەك كۇنگى سانىندا مەملەكەتتىك ءتىل مۇددەسىن كوتەرۋشىلەرگە قارسى 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشى حاسەن قوجا-احمەت: «شاحانوۆ سەيچاس «ناپۋگاەت» ۆسە رۋسسكويازىچنىە ناسەلەنييا سۆويمي پسەۆدوپاتريوتيچەسكيمي ۆىستۋپلەنيامي (سمىسل تاكوۆ: نە داي بوگ، پريدۋت ك ۆلاستي ناتسيونال-پاتريوتى ي ناچنۋت پوليتيكۋ ۆىتەسنەنيا ۆسەح رۋسسكيح), ي ونو پوتيانەتسيا ك دەيستۆۋيۋششەمۋ پرەزيدەنتۋ، كوتورىي تاكيح ۆىسكازىۆاني نيكوگدا نە دوپۋسكاەت. ۆكۋپە س ەتيم شاحانوۆ ديسكرەديتيرۋەت ي سامۋ يدەيۋ رازۆيتيا كازاحسكوگو يازىكا كاك گوسۋدارستۆەننوگو. دا، وپرەدەليتسيا سو ستاتۋسوم رۋسسكوگو ي كازاحسكوگو يازىكوۆ نا زاكونوداتەلنوم ۋروۆنە نەوبحوديمو، نو نە تاكيمي مەتودامي، كاك ون پرەدلاگاەت»، - دەپ جالا جاپقان بولاتىن. ال، 2-قازان كۇنى «سارىارقا» كينوتەاترىنىڭ ماڭىنداعى الاڭدا وتكەن «مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ» اكتسياسىندا سوڭعى كەزدەرى تەك قانا مۇحتار ءابلازوۆتىڭ ىقپالىمەن عانا قوزعالاتىن حاسەن قوجا-احمەت ەرەكشە بۇزاقىلىق مىنەز كورسەتتى».
ە.بەردىبەك,
(«حاسەن قوجا-احمەت ەرەكشە بۇزاقىلىق مىنەز كورسەتتى»
www.serke.org سايتى، 8 قازان، 2011ج.)
«...د.اشىمباەۆ ماقالاسىندا جەلتوقسان وقيعاسى توڭىرەگىندەگى بيلىك تاراپىنان كەتكەن ادىلەتسىزدىكتى تۇڭعىش رەت رەسپۋبليكا اۋقىمىندا عانا ەمەس، الەمدىك دەڭگەيدە دە كوتەرگەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ قازاقستان لكسم ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا، گ.كولبين ساياساتىنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزىندە سويلەگەن ءسوزىن بۇرمالاپ جاريالاعان گازەتتەن ءۇزىندى كەلتىرىپ، ونىڭ بەدەلىن تۇسىرمەككە كۇش سالادى. مۇنى شاحانوۆقا بۇرىننان ءتىسىن قايراپ جۇرەتىن، اقىننىڭ حالىق اراسىنداعى بەدەلىن مۇلدە قابىلداي المايتىن جاسارال قۋانىشالين مەن حاسەن قوجا-احمەت وزىنشە پايدالانباق ويمەن الدىمەن ءباسپاسوز ماسليحاتىن وتكىزىپ، 2011 جىلدىڭ 5-قاڭتارى كۇنى ينتەرنەتتە (quorum.kz) مالىمدەمە جاساپتى. بۇعان قوسا ولار وتە ۇلكەن تارالىممەن «وب يستيننوم وبليكە مۋحتارا شاحانوۆا» (مۇحتار شاكالوۆتىڭ شايتاندىقتارى تۋرالى) اتتى كولەمى كىشىگىرىم پوۆەستەي پاراقشا-جيناق شىعارىپ، ونىسىن ارنايى جاساقتالعان توپ ارقىلى مەكەمەلەرگە، جوعارعى وقۋ ورىندارىنا، حالىق كوپ جينالاتىن جەرلەرگە، تۇرعىن ۇيلەرگە تاراتا باستاپتى. زاڭعا تىكەلەي قايشى كەلەتىن بۇل شاراعا قارجىنى كىم بەرىپ وتىر جانە قۋانىشالين مەن قوجا-احمەتتىڭ ارتىندا كىمدەر تۇر؟ ەگەر پاراقشا-جيناقتىڭ سوزىنە يلانساق، شاحانوۆتىڭ ەل يگىلىگى ءۇشىن جاساعان ينەنىڭ جاسۋىنداي دا يگىلىكتى ءىسى جوق ەكەن. ەكەۋىنىڭ ويدان شىعارعان وتىرىكتەرى ازداي، اتتارىن بۇركەپ، ينتەرنەتتەگى وزدەرى جازعان جانە ەسىمى بەلگىسىز بىرەۋلەردىڭ وسەكتەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ونى «ۇلت»، «ءتىل»، مۇددەلەرىن ساتتى دەپ عايباتتاعان بىلاپىت سوزدەردى شاماسى جەتكەنشە ساپىرعانىن وقۋ ۇلكەن قيىندىق تۋدىرادى.
«كاكوە ون يمەل پراۆو تاك گوۆوريت وت يمەني نارودا؟.. ا سپۋستيا دۆا گودا پوسلە ناشەگو وسۆوبوجدەنيا شاحانوۆ ۆىستۋپال ۆ موسكۆە ۆ تەچەنيە ترەح مينۋت ي ستال گەروەم جەلتوكسانا. نو نا ساموم دەلە ۆو ۆرەميا دەكابرسكيح سوبىتي ەگو ۆووبششە ۆ كازاحستانە نە بىلو، ون پروۆوديل ۆ موسكۆە سۆوي پوەتيچەسكي ۆەچەر ي داجە بليزكو نە پودحوديل ك ۆوسستانيۋ...» - دەيدى حاسەن قوجا-احمەت. ولاردىڭ وربىتكەن وسەگىنە سەنسەك، شاحانوۆتىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ مۇددەسىندە دە، ارال قاسىرەتى، ۇلت، ءتىل، ماسەلەسى توڭىرەگىندە دە شارۋاسى بولماي، بيلىككە تۇگەلدەي ساتىلىپ، ءبىر بايدىڭ 17 جاسار ءبۇلدىرشىن قىزىنا ۇيلەنىپ، بىشكەككە قازاقستاننىڭ ەلشىسى قىزمەتىنە تايىپ تۇرىپتى. تۇپتەپ كەلگەندە "قازاقستاندىق ۇلتتى» دا، كەدەندىك وداق پەن قىتايعا جەر بەرىلۋگە قارسىلىقتى دا، العاش رەت ۇيىمداستىرعان شاحانوۆ باسقارعان «تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» قوزعالىسى ەمەس سياقتى... شاحانوۆ «قازاقستاندىق ۇلتقا» قارسى اشتىق جاريالاماقشى بولعاندا بۇكىل ەل كوتەرىلىپ كەتە جازدادى. ءتورت مىڭنان استام ادام ىشىندە اتاقتى ادەبيەت، ونەر، عىلىم قايراتكەرلەرى دە بار، ونىمەن بىرگە اشتىق جاريالاۋعا تىلەك ءبىلدىردى. سونىڭ ارقاسىندا بيلىك ولارمەن ساناسۋعا ءماجبۇر بولىپ، «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنداعى «قازاقستاندىق ۇلت» يدەياسى تۇبىرىمەن الىنىپ تاستالدى جانە دوكتريناعا «قازاقستاننىڭ ءار ازاماتى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە ءتيىس» - دەگەن سويلەم ەندىرىلدى. بۇل از جەڭىس پە ەدى؟..
جەلتوقسان شىندىعىن ايگىلەۋ جولىندا مىرزاليەۆ كوميسسياسىنان باسقا 4 كوميسسيا قۇرىلعانىن، ونىڭ بارىندە گورباچەۆ بيلىگىمەن كەسكىلەسكەن كۇرەس جۇرگەنىن جۇرتتىڭ كوبى بىلە بەرمەيدى. كوميسسيا شەشىمى بويىنشا بيلىك باسىنداعى 41 ادامدى جاۋاپقا تارتۋ شەشىمى دە، ءتىپتى كوتەرىلىس كەزىندە قازا بولعان بەلگىسىز ادامدار تۋرالى پروكۋراتۋراعا ۇسىنىلعان قۇجاتتار دا تەكسەرۋسىز، جىلى جابىلعان كۇيدە قالسا، وعان دا شاحانوۆ كىنالى مە؟
جەلتوقسانشى حاسەن قوجا-احمەت قانشاما جىلداردان بەرى جۇرتتان قول جيناپ، ءوزىن «حالىق قاھارمانى» اتاعىنا ۇسىندىرۋدان جالىقپاي، شارشاماي كەلە جاتسا، شاحانوۆتىڭ بۇل سالاداعى تۇسىنىگى مۇلدە باسقا. ول جيىرمادان استام شەت مەملەكەتتەردىڭ قۇرمەتىن كورىپ، سىي-سياپاتىن يەلەنسە دە، قازاقستان بيلىگى ۇسىنعان شەن-شەكپەندەردەن، وردەن-مەدالداردان، حالىق قاھارمانى اتاعىن بەرمەك بولعان بيلىكتىڭ ۇسىنىسىنان دا ءوز ۇستانىمى بويىنشا جۇيەلى تۇردە باس تارتتى. جەلتوقسان شىندىعىن قالىپتاستىرۋ توڭىرەگىندەگى ىستەرىن جانە ۇزاق جىلعى قوعامدىق شارالارىنىڭ ءبارىن ەل الدىنداعى ازاماتتىق بورىشىم دەپ بىلەتىن م.شاحانوۆتىڭ بۇل ماسەلەدەگى ۇستانىمى مىناداي: «وتان - ءبىزدىڭ ەڭ ۇلى انامىز. اركىم ءوز اناسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن جىلۋ دامەتپەۋى كەرەك. بىراق وتان دا ءوزىنىڭ دارالانعان پەرزەنتتەرىن ماراپاتتاپ وتىرۋى شارت. ونى دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بىراق ول وتە ادىلەتتى بولۋى قاجەت. قازىر كەز كەلگەن ۇلكەن ۇرىنىڭ ەكى وردەن ءۇش مەدالى بار. سولاردىڭ قاتارىندا جۇرگىم كەلمەيدى.» مىنە، نە ىستەسە دە ءوز ار-نامىسىنىڭ جەتەگىندە قىزمەت اتقاراتىن قازاقتىڭ قايسار اقىنىنا ەشكىمنىڭ قارا كۇيەسى جۇعا قويماسى انىق. دەگەنمەن، ادامدى قورلاۋ مەن تۇقىرتۋدىڭ وسىنداي ابىرويسىز تۇرىنە جۇگىنگەن ەكى ازاماتىمىز جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە جالا جاۋىپ وتىرعان د.اشىمباەۆقا قارسى پىكىر ءبىلدىرۋدىڭ ورنىنا، اشىمباەۆ كەلتىرگەن، كولبين بيلىگى تۇسىندا شاحانوۆتىڭ بۇرمالانعان ءبىر ءسوزىن تۋ عىپ كوتەرىپ، مۇنداي ابىرويسىز قيمىلعا بارۋى شەكتەن شىققان ۇيات ءىس بولدى...»
«جەلتوقسان رۋحى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ اتىنان: باقتىبەك يمانقوجا (توراعا), قۇرمانعازى ايتمىرزا، ءۇسىپحان سەيتىمبەت، ەرمۇحامەد قۋاندىقوۆ، ەرلان دەكەلباەۆ، قۇدايشۇكىر ابدۋللاەۆ; نۇرلىبەك قۋاڭباەۆ، «جەلتوقسان» رەسپۋبليكالىق حالىقتىق-پاتريوتتار قوزعالىسىنىڭ توراعاسى; جانسايا ءسابيتوۆا، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشى، الماتى قالالىق جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءتورايىمى; شورا قاراباەۆ, جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشى، ت.رىسقۇلوۆ اتىنداعى قازاق ەكونوميكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى; تولەگەن ءالجان، «جەلتوقسان جاڭعىرىعى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى، 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرۋ جانە وعان تۇپكىلىكتى باعا بەرۋ كوميسسياسى جۇمىسشى توبىنىڭ مۇشەسى; عازيز الدامجاروۆ، قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى; دۋلات يسابەكوۆ، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، «مادەنيەت» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى; امانگەلدى ايتالى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور; تەمىرحان مەدەتبەك، اقىن، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى; عابباس قابىشۇلى، جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى; سماعۇل ەلۋباي، جازۋشى، پەن-كلۋبىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى; ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى; رىسبەك سارسەنباي، «جاس الاش» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى; ەرمۇرات باپي «تاسجارعان» گازەتىنىڭ باس وقىرمانى; سەرعازى مۇحتاربەك، «قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى; قوعاباي سارسەكەەۆ، «قازاق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، قر ەنبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەات; قازىبەك يسا، «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىنىڭ باس ديرەكتورى،اقىن، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قر مادەنيەت قايراتكەرى... بارلىعى 51 ادام قول قويعان.
(«جەلتوقسان كوتەرiلiسiنiڭ 25 جىلدىعى جەتiم
قىزدىڭ تويىنداي وتپەۋi تيiس»
«جاس الاش» گازەتى، 25 قاڭتار 2011 ج.)
«ءار ادامنىڭ پەندەلىگى ءوز تاعدىرىن شەشەدى...»
مۇنى ۇعۋ قايدا ساعان قوجا-احمەتتىڭ حاسەنى.
امال نەشىك، قىزعانىشىڭ قايسار جانە باتىل-اق،
اسانوۆا لاززاتقا دا شاشتىڭ قارا توپىراق.
تاعدىر سەنى قارالاۋدىڭ ساربازى ەتىپ قويعانداي،
سوتتاسىپ ەڭ، ابىرويىڭ توگىلدى ودان ايرانداي.
ءبىر ءپاتۋا تابا الماستان ىسىڭنەن، نە سوزىڭنەن،
قانشاما ادال جەلتوقسانشى ازاپ شەكتى وزىڭنەن.
سەنىكى نە؟ پەندەلىك پەن قىزعانىشتىڭ شاتىسى؟
«شاحانوۆتىڭ جەلتوقسانعا جوق، - دەيسىڭ - ەش قاتىسى!»
بۇكىل كەڭەس بيلىگىنىڭ پارقىنا مۇڭ ءتۇسىرىپ،
كرەملدىڭ، گورباچەۆتىڭ زارە-قۇتىن ۇشىرىپ،
دەل-سال شاقتا قايتا وياتىپ، ەل نامىسىن بوگەلگەن،
قايتەر ەدى ۇلت،
جەلتوقساندى كوتەرمەسەم ەگەر مەن؟
بىراق مەنى ماداقتاۋدىڭ قاجەتى جوق ول ءۇشىن،
مۇندا ەرلىك جوق. ول جاي عانا ازاماتتىق بورىشىم.
سول ءۇشىن دە ەڭسەم بيىك، سول ءۇشىن دە اسقاقپىن،
بيلىك بەرەر بارلىق ماقتاۋ، ماراپاتتان باس تارتتىم.
قوجا-احمەتتىڭ ماعان قويار وكپە-نازى كوپ ەكەن،
مەنىڭ تىلدىك مۇددەگە دە «ەش قاتىسىم جوق» ەكەن.
ءجا، سولاي ما؟ وندا ءبىر ءسات ۇڭىلەلىك وتكەنگە،
ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك مارتەبە الىپ كەتكەندە،
قۇتىلعانداي ءيىرىمى مول ۇلتتىق، تىلدىك ازاپتان،
تالاي رۋحسىز دەپۋتاتتار - ۇلتسىز شالاقازاقتار،
ءبىر-بىرىمەن قۇشاقتاسىپ، قۇتتىقتاسىپ جاتقاندا،
دابىرلاسا، قاۋىمداسا ۇلت مۇددەسىن ساتقاندا،
مەن زور ايقاي كوتەرمەسەم،
قانىپ رۋحسىز ايىزى
ورىس بولىپ كەتەر ەدى ۇلتتىڭ سەكسەن پايىزى.
ارينە، ولار معق* بوپ، باس قويىپ زور بىلىمگە،
سويلەر ەدى حاسەكەڭنىڭ اناسىنىڭ تىلىندە...
پايىمسىزدىق باتپاعىنا باتقان جانسىڭ بەلشەڭنەن.
ال ءوزىڭنىڭ ءبىر ەڭبەگىڭ بولدى ما ەكەن ەل سەنگەن؟
شەكسىز داڭققا قۇشتارلىعىڭ جازدى اڭساعان دالاداي،
پرەزيدەنت تە بولعىڭ كەپ ءجۇر ءوز شاماڭا قاراماي.
جانىڭ قۇمار ارقاشان دا داۋ-داماي مەن شاتاققا،
ءوزىڭدى سان ۇسىندىردىڭ «قاھارماندىق» اتاققا.
راس، وسەك، وتىرىكتى اينالدىرعان عاجاپقا،
سەندەي «رۋحسىز قاھارمان» بار قازىر ءبىزدىڭ قازاقتا!
________________
معق* - موردياسى عانا قازاق
ناعاشىباي قابىلبەك. قازاقتىڭ سەن كاتەپتى قارا نارىسىڭ
(م. شاحانوۆقا)
اقىندىقتى تۋ ەتكەندەر-از ەمەس،
كوبىسىنىڭ قۋعاندارى ءماز-ەلەس!
ۇلتتىڭ جوعىن جوقتاماعان دارىننىڭ،
جان الەمى تازا ەمەس!!!
قارىنىمەن دەم العاندار «داڭقتى»،
جىلتىر سوزبەن كەلەدى الداپ حالىقتى.
ءتۇرى قازاق، ءتىلى «عاجاپ» ادامدار،
قوعام ءۇشىن قاۋىپتى.
ازاتتىقتىڭ جۇتساق تاعى اۋاسىن،
نەگە جاننىڭ تابا المادىق داۋاسىن؟
اجداھانىڭ ارباۋىنان سەسكەنىپ،
شىرىلداعان بوزتورعايسىڭ، اعاسى!
جەلتوقساننان قۋات الدى ازات كۇن،
بىراق ءالى وزگەلەرگە مازاقپىن!
جيىرما جاستا مەشەل بالا سەكىلدى،
«ءتىلى قاشان شىعادى ەكەن» قازاقتىڭ؟..
ۇلتتىق رۋح، ءتىل مەن ءدىلىم بۇعاۋدا،
بولمايدى، اعا، ەندى سىزگە قۇلاۋعا!
قالعىپ كەتكەن بابالاردىڭ نامىسى،
قىر استىنان تۋلاپ،ساۋعا سۇراۋدا.
قارا باستىڭ قامىن جەسەڭ-ۇساقتاپ،
داڭق پەن اتاق الار ەدى قۇشاقتاپ.
الايدا، اعا، جالعاندىقتىڭ جەندەتى،
ءومىر بويى وتەر ەدى پىشاقتاپ.
جانىڭ تازا، ارىڭ تازا قوقىستان،
ءومىر جولىڭ جاقسىلارمەن توعىسقان.
قوعام قانشا تەزىنە الىپ، سوققانمەن،
ءور كەمەڭىز تەڭسەلمەگەن اعىستان.
جەتپىس جاسقا جەتكەندەر از ۇيالماي،
بىرەۋلەرگە جۇرگەن جولىڭ - قيالداي!
ءۇنى بولەك، جىرى بولەك ءور اقىن،
ەندى وتىرمىز جەتپىس جاسقا قيا الماي.
اقىندىقتى تۋ ەتكەندەر-از ەمەس،
كوبىسىنىڭ قۋعاندارى ءماز-ەلەس!
ۇلتتىڭ جوعىن جوقتاماعان دارىننىڭ،
جان الەمى تازا ەمەس!!!
سەن كورمەگەن قۇقاي بار ما، ارىسىم،
جانىڭنان دا بيىك ەلدىك، نامىسىڭ.
قازاقتىڭ سەن كاتەپتى قارا نارىسىڭ،
قارا ولەڭنىڭ سارقىلمايتىن ءنارىسىڭ!!!
«اباي-اقپارات»
