3.دانيال ىسقاقوۆ

«الاشورداشىلاردىڭ» تەرگەۋ ىسىنە تارتىلعان ەكىنشى توپتىڭ سوڭىنا الا «ءبىلال سۇلەەۆتىڭ، دانيال ىسقاقوۆتىڭ، ءابدىراحمان  مۇڭايتپاسوۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ» ۇستىنەن №2370 تەرگەۋ ءىسى (كەيىنگى قايتا تىركەۋ بويىنشا №06610 ءىس) جۇرگىزىلىپ، ولاردىڭ جاۋاپتارى ءىىى تومعا تىركەلگەن. بۇل ازاماتتارعا ناقتى ايىپ تاعىلماعان، تەك كورسەتىندىلەردە اتى اتالعانى ءۇشىن عانا تەرگەۋگە تارتىلعان. ولاردان الىنعان سۇراق-جاۋاپتار دا ءبىر-ەكى پروتوكولدان اسپايدى. ولاردى ايىپتىلاردان گورى كۋالاردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. سولاردىڭ ءبىرى - دانيال كاكىتايۇلى ىسقاقوۆ.

3.دانيال ىسقاقوۆ

«الاشورداشىلاردىڭ» تەرگەۋ ىسىنە تارتىلعان ەكىنشى توپتىڭ سوڭىنا الا «ءبىلال سۇلەەۆتىڭ، دانيال ىسقاقوۆتىڭ، ءابدىراحمان  مۇڭايتپاسوۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ» ۇستىنەن №2370 تەرگەۋ ءىسى (كەيىنگى قايتا تىركەۋ بويىنشا №06610 ءىس) جۇرگىزىلىپ، ولاردىڭ جاۋاپتارى ءىىى تومعا تىركەلگەن. بۇل ازاماتتارعا ناقتى ايىپ تاعىلماعان، تەك كورسەتىندىلەردە اتى اتالعانى ءۇشىن عانا تەرگەۋگە تارتىلعان. ولاردان الىنعان سۇراق-جاۋاپتار دا ءبىر-ەكى پروتوكولدان اسپايدى. ولاردى ايىپتىلاردان گورى كۋالاردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. سولاردىڭ ءبىرى - دانيال كاكىتايۇلى ىسقاقوۆ.

«1931 جىلدىڭ 14 ءساۋىرى. الماتى. پپ وگپۋ-ءدىڭ 3 ەرەكشە ءبولىمىنىڭ وكىلى پودپولكوۆنيك لاپتەۆ وسى كۇنى تەرگەۋگە تۇسكەن №23-70 ءىس بويىنشا «تىنىشباەۆ مۇحامەدجانعا جانە باسقالارعا قىك 58-7, 58-11, 59-3 باپتار بويىنشا ايىپ تاعىلعاندارمەن» بايلانىسى جونىندە جەتكىلىكتى ايعاقتار بولعاندىقتان دا دانيال ىسقاقوۆتى تۇتقىنداۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. سەمەي گۋبەرنياسىنان شىققان، 33 جاستا، تاشكەنت قالاسىنىڭ تۇرعىنى، پارتيادا جوق، جوعارى ءبىلىمدى، ورتا ازيا اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ جانىنداعى رابفاكتىڭ وقىتۋشىسى، ۇيلەنگەن، بۇرىن سوتتالماعان، جاۋاپقا تارتىلماعان. قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ استىرتىن ۇيىمىنا قاتىسقان، سولارمەن بىرگە ۇلتشىلدىق يدەياسىن ناسيحاتتاعان جانە تۇرعىنداردى كەڭەس وكىمەتىنىڭ شارالارىنا قارسى ۇگىتتەگەن. قك-ءنىڭ 12-8 باپتارىنا سايكەس دانيال ىسقاقوۆتى  №3470 ىستە كورسەتىلگەن قك-ءنىڭ 58-10, 58-11 باپتارى بويىنشا جاۋاپقا تارتۋعا قاۋلى ەتىلدى.

بۇل تۋرالى گپۋ-گە قاراستى مەكەمەلەردى قاداعالايتىن پروكۋرورعا حابارلاندى. اتپ وكىلى ساەنكومەن كەلىسىلدى. روگوجين».

انكەتالىق انىقتاما: دانيال كاكىتايۇلى ىسقاقوۆ - ابايدىڭ تۋعان ءىنىسى ىسقاق قۇنانبايۇلىنىڭ نەمەرەسى. سەمەيدىڭ مۇعالىمدەر گيمنازياسىندا ج.ايماۋىتوۆپەن، م.اۋەزوۆپەن قاتار وقىعان. «الاشوردانىڭ» سەمەيدەگى «تالاپ» جاس الاش ۇيىمىن قۇرۋشى، ونىڭ جارناشىسى، «اباي» جۋرنالىنىڭ دەمەۋشىسى بولعان. الاشورداشىلار جاپپاي قۋعىندالا باستاعاندا بەسىكتەن بىرگە وسكەن دوسى مۇحتار اۋەزوۆ ەكەۋى تاشكەنتكە اۋىسقان. وندا ح.دوسمۇحامەدوۆپەن بىرگە تاشكەنتتە «سانا»، «شولپان» جۋرنالدارىن شىعارۋعا قاتىسقان. «سانانىڭ» جارىق كورگەن  العاشقى ەكى سانىندا م.اۋەزوۆتىڭ «بايبىشە - توقال» پەساسىنىڭ الەۋمەتتىك استارى مەن كوركەم بەينەلەنۋى تۋرالى «قورعانسىزدار» اتتى ادەبي سىن ماقالاسى جارىق كوردى. بۇل سول تۇستا ناقتى كوركەم ادەبي سىننىڭ تالابىنا تولىق جاۋاپ بەرەتىن پايىمدى باسىلىم بولىپ تابىلادى.

تاركىلەۋ ناۋقانىندا قۇنانباي تۇقىمدارى تۇتاستاي قۋعىنعا ۇشىراپ، جەر اۋدارىلعاندا ولاردى تاشكەنت پەن شىمكەنت ماڭىنا جاسىرىن قونىستاندىرعان. وعان «ءۇش-ءتورت جاسار حالىق جاۋىنىڭ تۇقىمى»، ءارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆتىڭ قىزى ءمىناش ىسقاقوۆانىڭ:

«شاماسى 1929-1930 جىلداردىڭ ءبىرى بولار، مەنىڭ تۋعان اكەم ءارحام كاكىتايۇلى "قۇنانباي ۇرپاعى" بولعانى ءۇشىن قۋعىندالىپ، باسىنا تۇتقىندالۋ قاتەرى تونگەندە مۇحتار اعانىڭ كومەگىمەن (ەستەلىك كەڭەس تۇسىندا جازىلعاندىقتان دا دانيال ىسقاقوۆتىڭ ەسىمىن تۋرا اتاۋدان سەكەمدەنگەن، كەيىن العاشقى ءماتىندى وزگەرتۋگە ءمىناش اپاي بىزگە ىقىلاس بىلدىرمەدى - ت.ج.) تاشكەنت تۇبىنەن پانا تاۋىپ، سوندا قونىس تەپكەن ەكەن. اكەمنىڭ سوڭىنان ىزدەپ بارعان انام ساقىپجامال 3-4 جاسار مەنى وزىمەن بىرگە الا كەتىپتى. ءبىزدى تاشكەنتتە قارسى العان، پارەنجە جامىلعان ايەل (ول زينا دەگەن اپاي ەدى، 1961 جىلى كورگەنمىن) انامدى وزبەكتىڭ ارباسىنا وتىرعىزدى دا مەنى الىپ قالدى (اكەسى ءارحامنىڭ جاسىرىنىپ جاتقان جەرىن سىر ساقتاۋدى قاپەرىنە الا قويماعان جاس نارەستەدەن جاسىرعان - ت.ج.). بوتەن ادامنان قورقىپ، جىلاپ كەلە جاتقان مەنى بيىك ءۇيدىڭ جانىندا تۇرعان ەكى ەر ادامنىڭ قاسىنا اكەلگەندە، اققۇبا ءوڭدى كىسى مەنى قۇشاعىنا الىپ: "جىلاما، مەن سەنىڭ اعاڭ داكۋمىن. ال مىنا كىسى مۇحتار اعاڭ. قازىر سەنى مۇكاراما اپاڭ ەرتىپ اكەتەدى، ەرتەڭ اكە-شەشەڭە ءوزىمىز اپارامىز",- دەدى. "اعاڭ، اپاڭ",- دەگەن جىلى ءسوز بەن اققۇبا، قارا تورى ءوڭدى تۋىستارىمنىڭ بەينەسى جات جەردە ءبىرىنشى رەت كورگەندىكتەن بە، جوق الدە بالالىق سەزىمنەن بە، ايتەۋىر كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمنان كەتپەي، ساقتالىپ قالىپتى. جانە مۇحتار اعانى، تۋعان اعامىز ەكەن دەگەن اسەر مەنىڭ سانامدا 1942 جىلعا دەيىن وزگەرمەدى»,- دەگەن (مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى ەستەلىكتەر. ا.، 1997 جىل. 200-بەت) ەستەلىگى تولىق دالەل.

تاشكەنت قالاسىندا مۇحتار اۋەزوۆپەن ءبىر ۇيدە تۇرعان. ەكەۋىن دە قاتار تۇتقىنداپ اكەتكەندە كوشەدە قاڭعىرىپ قالعان مۇعاميلا مۇحتارقىزىن قاشان الكەي مارعۇلان مەن شافيك شوكين الماتىعا اكەپ ورنالاستىرعانشا پانالاتقان ادام - دانيالدىڭ ايەلى، ەستەك قىزى مۇكارامما بەگىم بولاتىن.

دانيال ىسقاقوۆتىڭ شىعارماشىلىعى قالىڭ كوپشىلىككە بەيتانىس. سوندىقتان دا ونىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرىنە قىسقاشا شولۋ بەرە كەتۋدى ءجون كوردىك.

دانيال ىسقاقوۆتىڭ العاشقى ادەبي سىنى "قورعانسىزدار" (اۋەزۇلىنىڭ „بايبىشە-توقالىنا" تەكسەرۋ) - دەگەن اتپەن  اۆتوردىڭ ءوزى باسقارما مۇشەسى ياعني شىعارۋشىسى بولعان "سانا» جۋرنالىنىڭ 1924 جىلعى №2-3 ساندارىندا باسىلعان. ماقالانىڭ سوڭىندا: «ەگەر «بايبىشە-توقالدىڭ» يدەياسى، اسەردىڭ ءتۇرى وسى ايتىلعانداي دەپ تانىساق، تەكسەرۋشىنىڭ ەندىگى مىندەتى: جازۋشىنىڭ ول ماقساتىن قانداي دارەجەدە ورىنداي العانىن، پەسانىڭ كورىنىستەرىن، بايلانىستارىن سول ماقساتىنا ۇيلەستىرە العان، ۇيلەستىرە الماعانىن قاراستىرۋ بولماق. ەندى سونى ورىنداۋعا كوشەمىز. دانيال. (اياعى بار)»،- دەپ كورسەتىلگەن.

جۋرنالدىڭ جابىلۋىنا بايلانىستى ماقالانىڭ سوڭى باسىلماي قالدى. قولجازباسى ساقتالدى ما، جوق پا، ازىرگە بەلگىسىز. ت.جۇرتبايدىڭ العىسوزىمەن 1986 جىلى "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە، سونداي-اق "اباي"جۋرنالىنىڭ 1993 جىلعى № 6 سانىندا جاريالاندى. ال ونىڭ اۋدارمالارى مىنالار: "ۇلكەن باقشاشىنىڭ ءومىرى" - ا.پ. چەحوۆتىڭ اڭگىمەسى. 1926 جىلى ماسكەۋدەگى كەڭەس وداعىنداعى ەلدەردىڭ كىندىك باسپاسىنان 3.000 دانامەن باسىلىپ شىققان. ء"تورت كۇن" - ورىس جازۋشىسى ۆ.م.گارشيننىڭ «چەتىرە دنيا» دەگەن اڭگىمەسىنىڭ اۋدارماسى. 1926 جىلى ماسكەۋدەگى قازاقستان مەملەكەت باسپاسىنىڭ كۇنشىعىس ءبولىمى 3.000 دانامەن باسىپ شىعارعان. سونىمەن قاتار گ.ي.سەرەبرياكوۆانىڭ «ماركستىڭ جاس شاعى»، پولياك-ورىس جازۋشىسى برۋنو ياسەنسكيدىڭ "تەرىسىن اۋىستىرعان ادام" ("چەلوۆەك مەنياەت كوجۋ") اتتى روماندارى  1935 جىلى د.ىسقاقوۆتىڭ تارجىماسىمەن قازاقشا باسىلىپ شىققانى تۋرالى «ادەبي ءومىر شەجىرەسىندە» («قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ تاريحى». ءبىرىنشى كىتاپ، 1967) اتاپ كورسەتىلگەن. بىراق بۇل ەكى اۋدارما كىتاپ ازىرشە تابىلماي وتىر. د.ىسقاقوۆتىڭ بۇل ادەبي شىعارمالارى ت.جۇرتبايدىڭ قۇراستىرۋىمەن شىققان «الاش اقيىقتارى» اتتى جيناقتا بارىنشا جيناقتالىپ باسىلدى.

ابدوللا بايتاسوۆپەن بىرىگىپ «كوركەم ادەبيەت تۋرالى» ماقالا جازىپ، ءسابيتتىڭ، ءابدىراحماننىڭ، قوشكەنىڭ پىكىرلەرىنە پىكىر قوسادى، ءابدىراحماننىڭ سىڭارجاق پىكىرلەرىن سىنايدى، ادەبيەتتىڭ ۇلتتىق سيپاتتا بولۋىن قوستايدى. ەسكەرتە كەتەتىنىمىز، بۇل ماقالا وسى ۋاقىتقا دەيىن ج.ايماۋىتوۆ پەن م.اۋەزوۆتىڭ اتىنا تەلىنىپ كەلدى. "كوركەم ادەبيەت تۋرالى" ماقالاسى - «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1927 جىلعى 8-9 تامىزداعى ساندارىندا "ەكەۋ" دەگەن بۇركەنشىك اتپەن جاريالاندى. كەيىن "قازاق ادەبيەتىنىڭ" 1989 جىلعى 3 قاراشاداعى سانىندا باسىلدى. اۆتورلارى  - جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ دەپ، ەكى جازۋشىنىڭ "ەكەۋ" دەگەن بۇركەنشىك اتپەن قول قويعان ەرتەرەكتەگى ماقالالارىنا سۇيەنىپ جاڭىلىس كورسەتىلگەن. ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى دە وسى ۋاقىتقا دەيىن سوعان سۇيەنىپ، قاتە پايىمداۋلار جاساپ كەلەدى. ناعىندا بۇل - بەلگىلى الاش مادەنيەتىنىڭ قايراتكەرلەرى، ادەبيەت سىنشىلارى، اۋدارماشى ابدوللا بايتاسوۆ پەن دانيال ىسقاقوۆتىڭ ماقالاسى. وسى ماقالاسى ءۇشىن ەكەۋى دە 1930 جىلى  تەرگەۋگە الىنىپ، تۇرمەگە قامالعان.

ماقالا اۆتورى رەتىندە كورسەتىلىپ وتىرعان ج.ايماۋىتوۆتىڭ ءوزى تۇرمە تەرگەۋشىلەرىنە بەرگەن جاۋابىندا:

«ەكەۋ» دەگەن بۇركەنشiك اتپەن جازىلعان كوركەم ادەبيەت تۋرالى ماقالانى وقىدىم. ونىڭ يەلەرi - بايتاسوۆ ابدوللا مەن ىسقاقوۆ دانيال. سوڭعى ادام ۇيiرمەنiڭ باعدارى تالقىلانعان ماجiلiسكە قاتىستى ما، انىق ايتا المايمىن، قاتىسقان بولۋى دا مۇمكiن. ماقالانى مەن قولجازبا تۇرiندە وقىدىم، ونى ماعان تاشكەنتتەگi جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ نە رابفاكتىڭ بiرiندە وقىپ جۇرگەن شىمكەنتتiك ستۋدەنتتەردiڭ بiرەۋi اكەپ بەردi. وعان دەيiن مەن تاشكەنتكە بارعانمىن، سوندا ا.بايتاسوۆپەن دە، ىسقاقوۆپەن دە كەزiكتiم، ولار ماعان: «ەڭبەكشi قازاق» گازەتiندە كوركەم ادەبيەت تۋرالى ماقالالاردىڭ جاريالانۋىنا بايلانىستى بiز دە ماقالا جازۋدى ويلاستىرىپ ءجۇرمiز،- دەدi. قاشان دايىن بولعان كەزدە ونى ماعان كورسەتiڭدەر، مۇمكiن مەن كەي جەرiن تۇزەتiپ بەرەرمiن دەدiم. سول ۋاعدالاستىقتىڭ جەلەۋiمەن ول ماقالانى الگi ستۋدەنتتەر ارقىلى شىمكەنتكە بەرiپ جiبەرiپتi. بۇل - 1927 جىلدىڭ العاشقى جارتىسىنداعى قىس ايلارىنىڭ بiرi بولاتىن. ماقالاعا ازداعان وزگەرiس ەنگiزiپ، مۇنى باسپا بەتiندە جاريالاۋعا بولادى دەگەن تiلەكپەن وزدەرiنە قايىرا جولدادىم. ماقالا گازەتكە جاريالانعان سوڭ ونداعى پiكiرلەردi تولىق قوستايتىنىن بiلدiرگەن اۋەزوۆتiڭ پiكiرiن ءوز قۇلاعىممەن ەستiدiم. ماقالانى مەن وڭدەپ بەرگەننەن كەيiن ونى وزگە قازاق جازۋشىلارى، مىسالى، دۋلاتوۆ قاراپ شىقتى ما جوق پا، ول جاعىن بiلمەيمiن. ول ماقالانى «القانىڭ» باعدارىن تولىقتاي قوستاعان دۇنيە دەپ مەن ەسەپتەمەيمiن. ايماۋىتوۆ (قولى قويىلعان)»,- دەپ انىقتاپ تۇرىپ كورسەتكەن.

وسى ماقالا ءۇشىن ەكەۋىنە 1937 جىلى: "القا" جاسىرىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىنا قاتىستى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ مادەنيەت تۋرالى ساياساتىنا قارسى شىعىپ ماقالا جازىپ، گازەت بەتىندە اشىق پىكىر ءبىلدىردى"- دەگەن جالعان ايىپ تاعىلىپ، اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلدى. شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا الاشتىڭ ەكى ازاماتىنىڭ باسىن بايگەگە تىككەن بۇل ماقالا ناعىز يەلەرى - ا.بايتاسوۆ پەن د.ىسقاقوۆتىڭ اتىنان تۇڭعىش رەت «الاش اقيىقتارى» اتتى جيناقتا جاريالاندى. سونىمەن، تەرگەۋ ىسىنە ورالايىق.

1931 جىلى 14 ءساۋىر كۇنى تەرگەۋشى لافيۋلوۆ دانيال ىسقاقوۆتان جاۋاپ العان. تەرگەۋدىڭ نەگىزگى باعىتى «سانا» جۋرنالىنداعى ۇلتشىلدىق يدەولوگيانىڭ، ياعني، كوركەم ادەبيەتتەگى ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق كوركەم شىندىقتىڭ ناسيحاتتالۋىن اشكەرەلەۋ تۇرعىسىندا جۇرگىزىلگەن:

«كوميسسيانىڭ جوسپارى بويىنشا («سانا» جۋرنالىنىڭ) ەكىنشى سانىن جارىققا شىعارۋ كوزدەلگەن. تۇركحالكوماعارتۋ مەكەمەسىنىڭ مەملەكەتتىك عىلىمي كەڭەسىنە قاراستى عىلىم كوميسسياسىنا قىزمەتكە كەلگەنىمشە ونىڭ ءبىرىنشى سانى شىعىپ ۇلگەرىپتى. مەنىڭ ەسىمدە ساقتالعانى، ول جۋرنالدا مىناداي ماقالالار  جاريالاندى:

1.گۋسوم بەكىتكەن، بايتاسوۆ قايتا قاراپ شىققان 1-باسپالداقتاعى مەكتەپتەرگە ارنالعان جالپىعا ورتاق وقۋ باعدارلاماسى.

2. م.تىنىشباەۆتىڭ «مىرزا ەدىگە باتىر» (تاريحي داستاننىڭ كەيىپكەرى) اتتى ماقالاسى جانە قازاق تۇرعىندارىنىڭ سانى تۋرالى كەستە.

3. جۇماباەۆتىڭ قازاقتىڭ حالىق اقىنى اقان تۋرالى ماقالاسى.

ۇلتارالىق مەجەلەۋگە بايلانىستى كوميسسيانىڭ قاۋلىسىمەن رەداكتسيا القاسى قۇرىلدى، ونىڭ قۇرامىنا ح.دوسمۇحامەدوۆ، ق.كەمەڭگەروۆ جانە مەن كىردىم. وسى القا مۇشەلەرىنە ماتەريالداردى دايىنداۋ تاپسىرىلدى. بۇل كەزدە كوميسسيانىڭ قولىندا جۋرنالعا ارناپ ءار جەردەن جىبەرىلگەن جانە جەرگىلىكتى تاشكەندىك اۆتورلار جازعان ماتەريالدار بولدى. كەلىپ تۇسكەن ماتەريالداردىڭ بارلىعىن كوميسسيانىڭ توراعاسى رەتىندە ح.دوسمۇحامەدوۆ قاراپ شىقتى جانە باسىلۋعا ءتيىستى ماتەريالداردى سول ىرىكتەپ الدى.

جۋرنال ەشقانداي دا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇگىت جۇرگىزگەن جوق جانە ونداي ادەبي مىندەتتى الدىنا قويعان دا ەمەس. ونىڭ باستى ماقساتى - وقۋ-اعارتۋ سالاسى بولدى، الايدا ول كەزدە قازاق كوركەم ادەبيەتىن باعالاۋدا پىكىر قايشىلىقتارى بولاتىن، سوعان وراي باسىلعان عابباس توعجانوۆتىڭ رەتسەنزياسىنا بولا جۋرنالدى ۇلتشىل مەكەمەنىڭ قاتارىنا قوستى، الايدا وندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى باعىتتالعان نەمەسە تازا ۇلتشىلدىقتى كوزدەيتىن ەشتەڭە دە جوق بولاتىن.

ول كەزدە كوركەم شىعارمانى ماركستىك تۇرعىدان باعالاي الاتىن سىن قازاق ادەبيەتىندە مۇلدەم جوق ەدى. ەگەردە «سانا» جۋرنالى ناقتى تاپتىق باعىت ۇستاي الماسا، وندا مۇنى سول كەزدە قازاق تىلىندە شىققان بارلىق باسىلىمدارعا كىنا رەتىندە كورسەتۋگە بولادى. د.ىسقاقوۆ».

ال دانيال ىسقاقوۆ ءوزىنىڭ 1931 جىلى 31 ءساۋىر كۇنگى تەرگەۋدە بەرگەن جاۋابىندا حالەل دوسمۇحامەدوۆپەن عىلىمي شارۋاشىلىق ماسەلەلەرىنە قاتىستى ءجيى ارالاسىپ تۇرعاندىعىن ايتقان. ەكەۋىنىڭ سوزدەرى ءبىر ارادان شىققان. سول سياقتى داۋرەن تۇرعىنباەۆتىڭ (سول كەزدە 45 جاستا ەكەن) 1931 جىلى 11 مامىر كۇنگى جاۋابى دا سول مازمۇنداس.

«1931 جىلدىڭ 17 قىركۇيەگى كۇنگى دانيال ىسقاقوۆتان الىنعان جاۋاپتىڭ حاتتاماسى: تاشكەنتتە 23-جىلدان تۇرامىن. 26-جىلى قىزىلوردادا كوميسسيانىڭ جۇمىسىمەن بەس كۇندەي بولدىم. بايتاسوۆ ساياسي كۋرسقا حات بەرىپ جىبەردى. وندا بۇرىنعى الاشورداشىلاردان ەشكىمدى كەزدەستىرگەمىن جوق. 24-26-جىلداردىڭ اراسىندا بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ ىشىنەن عىلىمي كوميسسيادا جۇمىس ىستەيتىن حالەل دوسمۇحامەدوۆپەن قىزمەت بارىسىندا كەزدەسىپ ءجۇردىم. ال كۋاعا تارتىلىپ وتىرعان تىنىشباەۆپەن، قاشقىنباەۆپەن قوعامدىق ورىنداردا عانا وتە سيرەك ۇشىراسىپ قالىپ ءجۇردىم. مەن تاشكەنتتە تۇرعاندا ەرمەكوۆپەن 2-3 رەت قانا جولىقتىم، ودان كوپ ەمەس. سۇراعان ماسەلەگە تىك جاۋاپ بەرەتىن شىنشىل ادام، ال ونىڭ وكىمەتكە قارسى پىكىر ايتقانى ەسىمدە جوق. بۇرىنعى الاشورداشىلاردىڭ تاشكەنتتە ۇيىم قۇرعانى جانە ولاردىڭ زاكي ۆاليدوۆپەن بايلانىسى تۋرالى مۇلدەم حابارسىزبىن.

ەندى ماقالانىڭ جايىنا كەلەتىن بولساق ( كوركەم ادەبيەت تۋرالى «ەكەۋ» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن ابدوللا بايتاسوۆ ەكەۋى بىرىگىپ جازعان سىن ماقالانى ايتىپ وتىر - ت.ج.) مۇندا ءبىر تۇسىنىسپەستىك بار. قاشان ەكەنىن بىلمەيمىن، بايتاسوۆ ابدوللا ماعان ايماۋىتوۆ ەكەۋىنىڭ اتىنان ماقالا جازىپ اكەلگەندىگىن ايتىپ، سول تۋرالى پىكىر ءبىلدىرۋىمدى سۇرادى. كوركەم ادەبيەتتى ماركستىك تۇرعىدان تالداۋ تاجىريبەم بار بولعاندىقتان دا وقىپ شىعىپ، ءوزىمنىڭ پىكىرىمدى ءبىلدىردىم. كەي تۇستارىمەن كەلىسپەيتىنىمدى دە ايتىپ، تۇزەتۋدى ۇسىندىم. جاندوسوۆ وراز دا تانىسىپ شىعىپ، ءبىراز ۋاقىت ۇستادى. ارادا نەداۋىر ۋاقىت وتكەن سوڭ ماقالانى مەنىڭ كوزىمشە قايتادان كوشىرىپ شىعىپ، اۆتورلىققا مەنى دە قوسىپ، «ەكەۋمىزدىڭ» اتىمىزدان شىعاردى. مۇنىڭ ءجونىن سۇراعانىمدا بايتاسوۆ: «ماقالانى وقىپ شىققان ايماۋىتوۆ: ەكەۋىڭنىڭ اتىڭنان شىعارا بەرىڭدەر، پىكىر ەكەۋىڭدىكى. مەن قوسىلماي-اق قويايىن - دەپ كەڭەس بەردى. ىشىندە سەنىڭ تۇزەتكەندەرىڭ مەن پىكىرلەرىڭ بار بولعاندىقتان دا سەنىڭ اتىڭدى دا قوستىم. وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق»، - دەپ جاۋاپ بەردى. بۇل ماقالا 26-جىلى نە 27-جىلى جارىق كوردى.

«القا» ادەبي ۇيىرمەسىنە بايلانىستى ايتارىم مىناۋ: 26-جىلدىڭ قارساڭىندا بايتاسوۆ مەنىڭ پاتەرىمە مەنىڭ ۇيدە جوق كەزىمدە «القانىڭ» باعدارلاماسىن تاستاپ كەتىپتى. ەشكىم ەشتەڭە تۇسىندىرگەن جوق. جارعى ءبىزدىڭ ۇيدە ءبىراز جاتتى. مەن وعان ەشقانداي ءمان بەرگەمىن جوق. ەكەۋمىز بۇرىن دا بىرلەسىپ جۇمىس ىستەپ، كىتاپتار اۋدارعامىز. ءبىر اپتا وتكەن سوڭ ول مەنەن «القا» ادەبي ۇيىرمەسىنىڭ جارعىسىن مەنىڭ وقىعان، وقىماعاندىعىمدى سۇرادى. ودان بىزگە كەلەتىن قانداي پايدا بار ەكەنىن سۇراعانىمدا: ماسكەۋلىك ستۋدەنتتەر ۇيىمداستىرىپتى. ماسكەۋدە ادەبي ۇيىرمەلەردىڭ باعىتىن نەگىز ەتىپ الىپتى - دەدى. مەن جارعىنى وقىپ شىعىپ، پىكىرىمدى ايتۋعا كەلىستىم. ودان باسقا ەشقانداي ۋادە بەرگەمىن جوق. جيىرما كۇندەي مەنىڭ ۇيىمدە جاتتى. قاراپ شىعۋعا مۇرشام بولمادى. ول تاعى دا مەن جوقتا ۇيگە كەلىپ، ەندىگى وقىپ بىتىرگەن شىعار دەگەن ويمەن جارعىنى الىپ كەتىپتى. مەن جارعىنى وقىپ ۇلگەرمەگەنىمدى ايتتىم. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ول ماعان: ۇيىرمەنى قۇرۋدى ەشكىمدە قولداعان جوق - دەگەن ماعىنادا جۇماباەۆقا حات جازىپ جىبەرگەنىن ايتتى.

ادىلەۆپەن مەن عىلىمي كوميسسيادا قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە تانىستىم. ول دا سوندا جۇمىس ىستەيتىن. بىردە ول حالەل دوسمۇحامەدوۆتەن دەمالىس سۇراپ، تاشكەنتتەن كەتىپ قالدى. سودان كەيىن مەن ونىمەن قىزىلوردادا قازاق تەاترىنىڭ ديرەكتورى بولىپ جۇرگەن كەزىندە ءبىر رەت قوناقتا بولدىم. قوناقتا بايتاسوۆ، كەمەڭگەروۆ جانە ...(اتى-ءجونى تانىلمادى) بولدى. سودان كەيىن كەزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى (قولى قويىلعان)».

مىنە، د.ىسقاقوۆتىڭ «قىلمىسى» دا، جاۋابى دا وسى. تەك تەرگەۋدىڭ مىسىن قايىرۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ «كوركەم ادەبيەت تۋرالى» ماقالاعا قاتىسىن جەڭىلدەتىپ بايانداپ وتىر. ال اي بويى ۇستاعان «القا» باعدارلاماسىن وقىمادىم دەگەنى - جورتا جاۋاپ. سونشا كولەمدى دە ەمەس جانە پىكىر بىلدىرۋگە نيەتتەنگەن ماقالانى وقىماۋى مۇمكىن ەمەس. قالاي بولعان كۇننىڭ وزىندە دانيال ىسقاقوۆتىڭ ايىبى تولىق دالەلدەنبەيدى. وسىعان وراي ماسكەۋ تەرگەۋشىلەرى:

«پپ وگپۋ-ءدىڭ قازاقستان بويىنشا وكىلىنە: ەرمەكوۆ ءالىمحاندى ... ىسقاقوۆ دانيالدى ... جاۋاپقا تارتقان №2107 ءىستى وگپۋ-ءدىڭ كوللەگياسىنىڭ 32 جىلعى 3 ناۋرىز كۇنگى قاۋلىسىنا سايكەس قوسىمشا تەرگەۋگە جىبەرىپ وتىرمىن»,- دەگەن ء(ىىى توم، 205-بەت) ىلەسپە حات جولداعان.

قوسىمشا تەرگەۋ دە كۇتكەن ناتيجەنى بەرمەسە كەرەك. امالسىز كەيبىر ايىپتالۋشىلاردىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ءىسىن توقتاتۋ تۋرالى:

«... وماروۆ ءۋاليحان، سۇلەەۆ ءبىلال، ىسقاقوۆ دانيال تۇرمەدەن بوساتىلسىن. (قولى)», - دەگەن قاۋلى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولادى.

قۇرىعىنا تۇسكەندى قۇتقارمايتىن  كانىگى تەرگەۋشىلەر قاۋلىنىڭ سوڭىنا: «باقىلاۋعا الىنسىن»، - دەگەن بۇرىشتاما قويىپ، وعان جەڭىل عانا «قارعىباۋ تاعىپ» قويا بەرگەن.

قۇپيا باقىلاۋ مەكەمەسىنە بەرىلگەن بۇل نۇسقاۋ، ياعني «بالزاكتىڭ شەگىرەن بىلعارىسى» 1938 جىلى تۇزاققا اينالدى. دانيال ىسقاقوۆ الماتىدا ۇستالىپ، جازاعا تارتىلدى. قوسىمشا افسانالىق دەرەكتەرگە قاراعاندا دانيال ىسقاقوۆ اتىلماعان، 1945 جىلى ايداۋدا ءجۇرىپ دۇنيەدەن قايتقان-مىس. ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسىندە دە سولاي كورسەتىلگەن. وعان وجەت مىنەزدى، وتكىر ءتىلدى، كاكىتايدىڭ كىشى ايەلى ءبيبى ازاپتى جىلدارى باۋىرىنا باسىپ، «كەكشىل، وكپەشىل، قايداعى-جايداعى اڭگىمەنى قۇلاعىنا قۇيىپ الاتىن، وكپە-نازدى كەۋدەسىنە ۇيالاتقان»، زايىرلى ۇستاز ءمىناش ارحامقىزى ىسقاقوۆانىڭ ەستەلىگىندەگى دانيالدى باۋىرىنا باسقان ءبيبى اپاعا مۇحتار اۋەزوۆ ايتقان ءبىر ءسوزدىڭ استارى نەگىز بولعان. تۇرمەدەن بوساعان سوڭ دا مۇحتار مەن دانيالدىڭ اراسى اجىراماعان.

ءمىناش ارحامقىزى: «1935 جىلى انام ساقىپجامال قايتىس بولىپ، اكەم ەكەۋمىز الماتىداعى داكۋ (دانيال) اعانىڭ ۇيىنە كەلدىك. سوندا مۇحتار اعا داكۋ اعامەن قازىرگى قۇرمانعازى كوشەسىندە قارسى ەسىكتەس كورشى تۇردى. استاناعا كەلگەن سوڭ مەن ونداعى 12-ءشى مەكتەپتە وقىدىم. داكۋ اعالاردىڭ ۇيىنە بارعاندا مۇحتار اعا ەكەۋىنىڭ قاتار ءجۇرىپ، قاتار وتىرعانىن ءجيى كورگەندىكتەن بولار، مەن ول كىسىلەردىڭ الدىندا ەركىن ءجۇرىپ، ەركىن سويلەيتىنمىن. داكۋ اعا وتە باۋىرمال، بالاجان ادام ەدى. مەنى "جەتىم" دەپ ايالاي ما، ايتەۋىر ەرەكشە جاقسى كورۋشى ەدى.

سول كەزدە داكۋ اعانىڭ ءۇيى تولعان جەتىم بالالار ەدى. شاعاتاي، شىڭعىستاي، سايدا، زاكەن، ءوزىنىڭ دينار، روزا، مارات اتتى بالالارى ۇزىن اس ستولىندا قازداي ءتىزىلىپ وتىراتىن ەدىك. ايەلى مۇكارامما شەشەمىز ءبىرىمىزدىڭ شەكەمىزدەن شەرتپەي تاماقتاندىراتىن. قازان قالاسىنىڭ ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن، ۇلتى باشقۇر بولۋعا ءتيىس، ءوزىنىڭ ۇلت ءتىلىن سىندىرماي، اس ىشكەندە اسىقپاي، سويلەمەي، قاسىق، شانىشقىنى دۇرىس ۇستاپ وتىرۋعا كوڭىل ءبولىپ: «اش ىشكاننا شاشماعىز، بويىعىزعا ءسىڭىم، قولىعىڭىزدى جۋىعىز»، ت.ب. دەپ ءتۇسىندىرىپ، تاربيەلەگەن، كوركىنە ساناسى، مادەنيەتى جاراسقان، وتە سابىرلى، يمان ءجۇزدى، داۋىسىن كوتەرىپ سويلەمەيتىن، قوڭىر ءۇندى، اقىلدى انا ەدى. اشىق كۇندە جاي ءتۇسىپ، داكۋ اعا تۇتقىندالدى، ءوزىن تەرگەۋ ورىنى شاقىرىپ، جەر اۋداردى. دالادا يەسىز قالعان ءۇش بالاسىن تاشكەنتتە تۇراتىن اپاسى ءمارزيا ازار جيناپ اكەتىپتى. تالاي قورلىق، زورلىق كورسە دە قاجىرلىقپەن ءۇش بالاسىنا جوعارى ءبىلىم اپەردى. دينار، روزا الماتىدا وقىدى. مارات موسكۆاداعى لومونوسوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن. ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى. قازىر ءبارى دە زەينەتكەر، الماتىدا تۇرادى. مۇكارامما، ءمارزيا اپايلار تاشكەنتتە تۇرىپ، ۇزاق جاساپ قايتىس بولدى...

سودان... 1945 جىلى اباي اتامىزدىڭ 100 جىلدىق تويى حالىقتىڭ ءبىر قۋانىشتى، ءبىر قايعىلى كەزەڭىندە ءوتتى. سەبەبى ۇيىنەن سوعىسقا اتتانعان 2-3 ازاماتىنىڭ بىردە-ءبىرى ءتىرى ورالماي، جەرگە قاراپ قالعان شاڭىراقتاعىلار دا، مايداننان جارىمجان بولسا دا ءتىرى ورالعانىنا ءتاۋبا ەتكەن وتباسىلار دا كوپ بولاتىن. سوعان قاراماستان بۇكىل ەل ابايداي دانا باباسىنىڭ تويىنان رۋحتانعانداي، بويلارىنا كۇش الىپ، قاياۋ كوڭىلدەرى كوتەرىلىپ سەرپىلگەندەي ەدى. وسى تويعا اجەم ءبيبى پاۆلوداردان ارنايى شاقىرىلدى. ول كەزدە اكەم قاسقابۇلاقتا تۇرعاندىقتان، ۇلكەن اپام اۋدان ورتالىعىنداعى مەنىڭ ۇيىمە ءتۇستى. اتام ورازماعانبەت پەن ەنەم ءۇمىتاي اجەمدى قۇشاق جايا، جىلاپ، كورىسىپ قارسى الدى. انىق بىلەتىنىم، ءبىزدىڭ ءۇي - مەن كەلىن بوپ تۇسكەن وسى بايزاق بي بابا شاڭىراعىمەن بۇرىن دا قۇداندالى، سىيلاس ادامدار ەكەن. اجەم ەسكىلىك سالتتى وتە قاتاڭ ساقتايتىن، ءيمانجۇزدى ادام ەدى. ول كىسى وتە جاقىن بولماسا دا كىسى اتتارىن تەرگەپ، قۇناندى - كۇزەمە، تورعايدى - شىرىلداۋىق، توپايدى - اسىق اتتى دەپ كۇلكىگە باتىراتىن. بۇل جولى دا سول سالتىن ساقتاپ، تورگە سالىنعان كورپەگە جەتەلەگەن ەنەمە: "بي اتامنىڭ تورىنە شىعىپ، الجىدى دەپ ويلايسىڭدار ما؟",- دەپ ورتاداعى توسەككە ارقاسىن سۇيەپ وتىردى.

وتكەن كۇندەردەگى قۋانىش، وكىنىشتەرىن ايتىسىپ، بىردە جىلاپ، بىردە كۇلىسىپ جاتقان مەزەتتە ۇيگە داۋىستاپ سالەم بەرىپ، بالتاش اعا (بالتاقاي تولعانباەۆ) مەن اكەم جانە مۇحتار اعا كىرىپ كەلدى. مۇحتار اعا كىرگەن بەتتە ءجىتى باسىپ، توسەك جانىندا وتىرعان اجەمدى: "كىشى اپا!"- دەپ قۇشاقتاي الدى. اجەم ءسال تاڭىرقاپ: "جانىم-اۋ، مۇحتارسىڭ با؟" - دەپ ماڭدايىنان ءسۇيدى دە: "مۇحتار-اۋ، داكۋىم قايدا، داكۋىم؟",- دەپ زارلاپ جىلاپ قويا بەردى. وقىس وقيعادان ۇيالىپ كالعان مەن: "اجە، اجە قويىڭىز",- دەپ ايىرايىن دەسەم، مۇحتار اعانىڭ دا كوزىنەن ىستىق جاس مونشاقتاپ تۇر ەكەن. مەن كەرى قاراي سەرپىلدىم. وسى كەزدە اكەم تاياپ كەلىپ: "جەڭەشە، سابىر ەتىڭىز. مۇحتاردىڭ ورتامىزدا ءتىرى جۇرگەنىنە تاۋبە دەيىك. اباي اتاسىنىڭ 100 جىلدىق تويىن تويلاتىپ، توز-توز بوپ كەتكەن ۇرپاقتارىن جان-جاقتان جيناتىپ، باستارىڭىزدى قوسىپ جاتقان، مىنە، وسى مۇحتار. باسقانىڭ قولىنان بۇل ءىس كەلمەس ەدى",- دەدى. "مۇحتاردىڭ تىرشىلىگى",- دەگەندە اجەم داۋىسىن كوتەرىپ: "مەن مۇحتارعا نەگە ءتىرى ءجۇرسىڭ دەپ وتىرمىن با؟ تەل قوزىداي قاتار جۇرەتىن سىڭارىڭ داكۋىم قايدا دەپ سۇراپ وتىرمىن عوي",- دەپ الىپ: "مومىنىم-اۋ، اقكوڭىل، اقبوتام، اڭقاۋىم داكۋىم-اۋ",- دەپ تاعى بوزداي جونەلدى.

سول ساتتە مۇحتار اعا ورىندىقتان قايتا كوتەرىلىپ: "كىشى اپا-اۋ، داكۋ ءتىرى عوي، ءتىرى. ءبىر ساۋلە، ءبىر ءۇمىت بار، از كۇنگى بەينەتى بولار",- دەپ اجەمدى قايتا قۇشاقتادى. اجەم جىلاۋىن تەز تيىپ: "اۋزىڭا ماي قۇلىنىم، قاپاستا قامىققان قاراقتارىم-اي، بەينەتى ەشتەمە ەتپەس، قۇداي-اۋ ءتىرى كورسەتە گور...",- دەپ مۇحتار اعانى قۇشاعىنا العانشا، ول كىسىنىڭ ساعىنىشى مەن جاستىق شاقتاعى انا كوكىرەگىن اڭساعانىنان با، اۋزىن تولتىرا: "كىشى اپا-اۋ، كىشى اپا",- دەپ ماڭدايىن اجەمنىڭ كەۋدەسىنە توسەپ ەركەلەگەندەي بولعاندا بالتاش اعا ازىلدەپ: "مۇحتار، بىزگە دە بىردەڭە قالدىر، ءبيبى اجە ءبىزدىڭ دە انامىز عوي",- دەگەندە ۇيدەگىلەر دۋ كۇلىپ، كوڭىلسىزدىك سەرپىلىپ، كوڭىل ورنىعىپ قالىپ ەدى.

اجەم - كاكىتاي اتامنىڭ ەكىنشى ايەلى بولعان. وسىعان وراي اعايىندارىمىز ول كىسىنى "كىشى اپا" اتاندىرعان. داكۋ اعا وسى اجەمنىڭ باۋىرىنداعى مەنشىگى ەكەن. سەمەيگە ءجيى قاتىناپ، بارلىق قاجەتتەرىن وتەپ، ەركەلەتىپ ءوزى تاربيەلەپتى. ارينە، اجەمنىڭ سول قامقورلىعىنان مۇحتار اعا دا قۇر قالماعانى انىق»,- دەپ ەسكە الادى (سوندا، 200-203بەتتەر).

ۇرپاق اراسىنداعى تىلسىم قۇپيالاردى تارقاتۋ ادەپسىزدىك بولار. دەگەنمەن دە ءمىناش اپايدىڭ: «مۇحتار اعانى، تۋعان اعامىز ەكەن دەگەن اسەر مەنىڭ سانامدا 1942 جىلعا دەيىن وزگەرمەدى» جانە «مۇحتار اعا ورىندىقتان قايتا كوتەرىلىپ: "كىشى اپا-اۋ، داكۋ ءتىرى عوي، ءتىرى. ءبىر ساۋلە، ءبىر ءۇمىت بار، از كۇنگى بەينەتى بولار",- دەگەن سوزدەردىڭ استارىندا تاعدىرلى تۇسپال جاتقانىن ەسكەرتە كەتەمىز.

كەڭگىرباي ءبيدىڭ باتاسىمەن ىرعىزبايدىڭ تۇسىندا «شىنجىر بالاق، شۇبار توستىك» قونعان، تاعى دا سول باتانىڭ جورىمى بويىنشا: «توعىز اتا بولعاندا، توز-توزالا بولماقپىز»، - دەگەن اۋباكىر قۇنانباەۆتىڭ «ەلىمەن قوشتاسۋىنداعى» ايان شىندىققا اينالدى. ىرعىزبايدىڭ، قۇنانبايدىڭ، ونىڭ ىشىندە ابايدىڭ تۇقىمدارى توعىزىنشى بۋىندا «توز-توزالا بولدى». سونىڭ ءبىرى - دانيال كاكىتايۇلى ىسقاقوۆتىڭ الاش يدەياسى جولىنداعى كەشكەن تاۋقىمەتى وسىنداي.

4.قوشكە كەمەڭگەروۆ

تەرگەۋگە تارتىلىپ، بىراق سۇراق استىنا از الىنعان، كورسەتىندىلەرى دە شاعىن الاش ازاماتىنىڭ ءبىرى - قوشكە كەمەڭگەروۆ. مۇنىڭ باستى سەبەبى: جالپى تەرگەۋ ءىسى اياقتالىپ قالعان، الدىڭعى توپتاعىلاردىڭ ىستەرى ماسكەۋگە جىبەرىلىپ قويعان. كەيبىر ادامداردىڭ قىلمىستى ىستەرى دالەلدەنبەگەندىكتەن دە ول جاقتان تەرگەۋ ىستەرى كەرى قايتارىلىپ جاتقان. تەرگەۋ بارىسىنا وسى جايت تا اسەر ەتسە كەرەك.

انكەتالىق انىقتاما: قوشكە (قوشمۇحامەد) كەمەڭگەروۆ - 1896 جىلى 15 شىلدە كۇنى تۋعان. ومبى ۆەتەرينارلىق-فەلدشەرلىك مەكتەبىنىڭ ەكى كلاسىن بىتىرگەن، ومبى اۋىل شارۋاشىلىعى ۋچيليششەسىن تامامداعان، تاشكەنتتەگى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتءىندە وقىعان، اسپيرانتۋراعا تۇسكەن. قازاق تۇرمىسى تۋرالى كوركەم شىعارمالاردىڭ، كوسەمسوزدەردىڭ، تاريحي زەرتتەۋلەردىڭ اۆتورى. تۇڭعىش قازاق دراما تەاترىنىڭ ساحناسى 1926 جىلى 11 قاڭتاردا ق.كەمەڭگەروۆتىڭ «التىن ساقينا» اتتى پەساسىمەن اشىلعان.

ادەبيەتتىڭ ۇلتتىق سيپاتى مەن تاپتىق ۇستانىمى تۋرالى باسپاسوزدە ق.كەمەڭگەروۆتىڭ «كوركەم ادەبيەت تۋرالى» ( «ەڭبەكشى قازاق»، 1926 جىلعى 1 جەلتوقسان), «سابيتپەن ايتىستى دوعاردىم» («ەڭبەكشى قازاق»، 1927 جىل، 30 قاڭتار) اتتى ماقالالارى جاريالاندى. ول ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «كوركەم ادەبيەت تۋرالى» («ەڭبەكشى قازاق»، 1926,14-15 قازان), «كوركەم ادەبيەت تۋرالى قورىتىندى پىكىرلەرىم» اتتى ماقالالارىنا پىكىر قوسۋ رەتىندە جازىلىپ، «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ 1927 جىلعى №2 سانىندا جاريالاندى. سودان كەيىن تۇڭعىش رەت اراب قارپىنەن كريلل قارپىنە قوتارىلىپ، ت.جۇرتباي قۇراستىرعان «الاش اقيىقتارى» اتتى جيناقتا باسىلىم كوردى.

وعان وسى ماقالاسى ءۇشىن:

«كەڭەس وكىمەتىنىڭ مادەنيەت مايدانىنداعى شارالارىنا باسپاسوزدە قارسى شىقتى، استىرتىن «القا» ۇيىمىنا قاتىستى»,- دەگەن ايىپ تاعىلدى.

قوشكە كەمەڭگەروۆ 1930 جىلى 17 قىركۇيەكتە م.اۋەزوۆپەن، م.كۇدەرينمەن ءبىر كۇنى تۇتقىنعا الىندى.

«قازاقستانداعى بiرiككەن مەملەكەتتiك ساياسي باسقارمانىڭ توتەنشە وكiلەتتiگiنiڭ جانىنداعى ۇشتiكتiڭ 1932 جىلعى 20 كوكەك كۇنگى ءماجiلiسiنiڭ № III/ك ءماجىلىسحاتىنىڭ كوشىرمەسى:

تىڭدالدى: № 2370-iس بويىنشا: ... كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامەدتi, بۇرالقيەۆ مۇستافانى قك 58/10, 11-ستاتيالارى بويىنشا جاۋاپقا تارتتى».

الايدا ۇزاق ۋاقىت ناقتى ايىپ تاعىلماي، سۇراققا تارتىلماي كەلگەن. وعان ديحان قامزابەكۇلىنىڭ جاريالانىمىنداعى تومەندەگى جاۋاپ تولىق دالەل:

«قسر-ىنداعى وگپۋ باسقارماسىنا تەرگەۋدە جاتقان قوشمۇحامەد كەمەڭگەرۇلىنان  مالىمدەمە

جازىقسىز اباقتىدا وتىرعانىما، مىنە، 10 اي ءوتتى. ماعان قىلمىس كودەكسىنىڭ 58 (11-7) بابى بويىنشا ايىپ تاعىلىپتى. بىراق مەن ءوزىمدى كىنالى سانامايمىن. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن جەكەباسىلىق نەمەسە قوعامدىق سيپاتتاعى سالماقتى نەگىز بولۋ كەرەك. مەندە ونداي جاعداي بولعان ەمەس، ناقتىراق ايتسام، مۇعالىم كەزىمدە ماتەريالدىق تۇرعىدان تولىق قامتاماسىز ەتىلگەن ەدىم، بۇعان قوسا شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ اسپيرانتى رەتىندە ماعان عىلىمي پەرسپەكتيۆالار اشىلعان-دى. قوعامدىق سيپاتتاعى نەگىزدە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بولۋ دەگەن - قاراجۇزدىلەردىڭ رەاكتسيالىق ارەكەتتەرىن، ۇلى دەرجاۆالىق ءشوۆينيزمدى قايتا جانداندىرۋ. مۇنداي قاسكۇنەمدىكتى كىم جاقتايدى؟ «الاش وردانىڭ» باسشىلىعىنداعى بۋرجۋازيالىق-ۇلتتىق قوزعالىسپەن بايلانىسىمدى 1919 جىلدىڭ باسىندا ۇزگەنمىن. سودان باستاپ مەن ءوزىمدى ىلگەرى ۇمتىلعانداردىڭ قاتارىندامىن دەپ ەسەپتەيمىن، مۇنى جاريالانعان ەڭبەكتەرىم (دۇرىستاپ اۋدارىلىپ، تۇسىنىك جاسالسا) راستايدى. ۇلتشىلدىق دۇنيەتانىم قالدىقتارىنان 1922 جىلى، قازاقستانداعى كوللەكتيۆتەندىرۋ مەن تاپتىق ايىرىلىم قاتاڭ باستالعان ۋاقىتتا ءبىرجولاتا قۇتىلدىم.

7 جىل ىشىندە مەن تاشكەنتتە ءتۇرلى وقۋ ورىندارىندا ساباق بەردىم. وسى ۋاقىتتا مەنەن ءدارىس تىنداعان شاكىرتتەردىڭ قايسىسى بولسىن ساباق ۇستىندە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى وي بىلدىرگەنىمدى ايتسا، ءوزىمدى ايىپتى سانار ەدىم. ماعان شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ ەكى ستۋدەنتى جالا جاۋىپ، كۋالىك بەرۋى مۇمكىن دەپ ويلايمىن، ويتكەنى ولار وزدەرىنىڭ جەكە كارەراسىنىڭ جولىندا مەنى باسەكەلەس دەپ پايىمداۋشى ەدى. جىل سايىن جازدا قىمىزبەن ەمدەلۋ ءۇشىن مەن ءسىبىر ولكەسىندەگى اۋىلىما بارامىن. ەگەر تۋعان اۋىلىمداعى بىرەۋ مەنى كەڭەستىك شارالاردى بۇزدى، كەڭەسكە قارسى ۇگىت جۇرگىزدى دەسە، ءوزىمدى ايىپتى سانار ەدىم. قايتا مەن تۋعان ەلىمدە ەگىندى كەڭەيتۋگە، جايىلىمدى جاقسارتۋعا، كولحوز قۇرۋعا ىقپال جاسادىم. 10 اي ىشىندە ماعان شىمىرىكپەستەن جالا جاپقاندارمەن جۇزدەستىرمەۋدى زاڭسىزدىق دەپ ەسەپتەيمىن. مەن سىزدەردەن ءوز قولىممەن جازعان كۋالىكتەرىمە عانا نازار اۋدارۋلارىڭىزدى سۇرايمىن. تاشكەنتتە تەرگەۋشى اعابەكوۆكە بەرگەن جاۋابىمدى بىرجاقتى دەپ سانايمىن. ويتكەنى ول: قاراڭعى كارتسەرگە سالامىن، ءتىپتى اتقىزامىن - دەپ قورقىتتى. مەن III دارەجەلى تۋبەركۋلەزبەن اۋىرامىن، مۇنى انىقتاعان كوميسسيانىڭ 2 شىلدەدە بەرگەن اكتىسى بار. ولار مەنى ءى-توپتاعى ينۆاليد دەپ تاپتى. اباقتىنىڭ اۋىر جاعدايىندا تۋبەركۋلەزدىڭ سالدارىنان ەرتە جان تاپسىرۋىم مۇمكىن.

مەنىڭ وسى ايتقاندارىما نازار سالىپ، ەمدەلۋ ءۇشىن بوساتۋلارىڭىزدى وتىنەمىن. ءتىپتى بولماعان جاعدايدا قولحات بەرىپ از-كەم ساۋىعىپ السام دەيمىن.

17 شىلدە، 1931 جىل. الماتى اباقتىسى» (ق.كەمەڭگەرۇلى. شىعارمالارى. قۇراستىرعان د.قامزابەكۇلى. ا.الاش. 2005 199-200 بەتتەر).

بۇل كورسەتىندى ەشقانداي دەرەكتىك سالىستىرۋلاردى قاجەت ەتپەيدى. بارلىعى دا تەرگەۋ بارىسىنداعى وقيعالاردى قامتيدى. تەك اعابەكوۆتىڭ تەرگەۋشىلىك پەن قوسا تەرگەۋگە تىركەلگەن حاتتار مەن تىلشەلەردى، جەكەلەگەن ماقالاللاردى اۋدارۋمەن اينالىسقانىن دا ەسكە سالا كەتەمىز.

وسىدان تۋرا ەكى اي كەيىن، 1931 جىلدىڭ 17 قىركۇيەگى كۇنى قوشمۇقامەد كەمەڭگەروۆ تاعى دا جاۋاپقا شاقىرىلادى. بۇل جولى تەرگەۋشىلەر تۇتقىندالعان ادامداردىڭ كورسەتىندىلەرىنە جۇگىنىپ ناقتى سۇراقتار قويعان. سوعان وراي:

"23-جىلى مەن قىزىلوردا قالاسىندا بولىپ، عىلىمي اعارتۋ جۇمىسىنا قاتىستى ماسەلەلەرمەن اينالىستىم. ول كەزدە مەن تاشكەنتتە تۇراتىنمىن. ىسقاقوۆتان سۇراساڭىزدار دا ايتار، ول ۋاقىتتا ەرمەكوۆ تە، بايتاسوۆ تا تاشكەنتتە تۇرعان ەمەس، سوندىقتان بىرگە جۇرگەن ەمەسپىز.

جۇماباەۆپەن ەشقاشاندا حات جازىسقان ەمەسپىن، ءىشىنارا بايتاسوۆپەن حات الماسىپ تۇردىق. سوڭعى ادام ماعان تاشكەنتتە: كەڭەس پلاتفورماسىنا نەگىزدەلگەن جازۋشىلاردىڭ «القا» ادەبي ۇيىرمەسىن قۇرماق ەكەن. وعان پارتيادا جوقتار دا، كوممۋنيستەر دە قاتىسا الاتىن كورىنەدى. ۇيىرمە اسسوتسياتسيا رەتىندە رەسمي تىركەلگەن جانە جۇمىس ىستەپ جاتقان سياقتى - دەدى. پلاتفورمانىڭ جارعىسىمەن تانىسىپ شىقتىم. مەن ول كەزدە ماتەرياليستىك ىلىممەن تانىس ەمەس ەدىم، سوندىقتان دا باعدارلاما جالپى العاندا ورىندى سياقتاندى. مەن ونى قازىر وقىسام، ونىڭ ماركسيزممەن اراداعى قايشىلىعىن اڭعارعان بولار ەدىم. بۇل 25-جىل بولاتىن. سارسەن مەن جاكەن: اسسوتسياتسياعا كوممۋنيستەر دە، پارتيادا جوقتار دا قاتىسادى. پىكىر ءبىلدىرىڭىز - دەگەندى ايتتى. بىراق تا بۇل ماسەلە جونىندە ەشكىممەن حات الماسۋدىڭ رەتى كەلمەدى. ونىمەن تانىسقانىم تۋرالى تىزىمگە قول قويدىم با، جوق پا، بىلمەيمىن، ناقتى ەسىمدە قالماپتى. بايتاسوۆتىڭ سماعۇل سادۋاقاسوۆقا باعدارلامانى كورسەتكەنىن بىلەمىن. مەن ونىمەن بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە اڭگىمەلەسكەن ەمەسپىن. مۇنىڭ بارلىعى جاي عانا ءسوز كۇيىندە قالدى، ەشقانداي وتىرىس بولعان جوق.

(...) بايتاسوۆ ماعان: 21-جىلى زاكي ءۆاليدوۆتىڭ تاشكەنتكە كەلىپ، قازاق ۇلتشىلدارىمەن كەزدەسكەنىن ايتتى. بۇدان باسقا ەشتەڭە بىلمەيمىن. قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ توڭكەرىسشىل ۇيىمى تۋرالى ەشتەڭە ەستىگەمىن جوق، بىلمەيمىن دە. ال تىنىشباەۆتىڭ ءوڭىن بىلگەنىممەن دە، وزىمەن تانىس ەمەسپىن. الەۋمەتشىلەردىڭ ۇيىمىنا ەشقاشان مۇشە بولعان ەمەسپىن جانە ول تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىن»,- دەپ جاۋاپ بەرگەن.

بۇل جاۋاپقا دا تەرەڭدەپ، نە تاراتىپ تۇسىنىك بەرىپ جاتۋدىڭ قاجەتتىگى جوق سياقتى. ويتكەنى، مۇنداعى نەگىزگى ايتىلعان ماسەلەلەر م.جۇماباەۆتىڭ، ج.ايماۋىتوۆتىڭ، م.اۋەزوۆتىڭ جاۋاپتارىندا تولىق تالدانعاندىقتان دا قايتالاپ جاتپايمىز. ەكى جىلعا سوزىلعان تەرگەۋ:

«... 8. كەمەڭگەروۆ قوشمۇحامەدتi - بەس جىل مەرزiمگە كونتسلاگەرگە جiبەرۋگە، ونى سونشا مەرزiمگە جەر اۋدارۋمەن اۋىستىرۋعا... شەشiم قابىلداۋمەن» اياقتالدى.

ارينە، بۇل شەشىم ەمەس - سوت ۇكىمى ەدى.

تەرگەۋ تىگىندىسىنە قاتتالعان، ءتىنتۋ كەزىندە تارگىلەنگەن، جوعارىدا كورسەتىلگەن د.قامزابەكۇلىنىڭ باسىلىمىندا جاريالانعان ەكى حاتتى ق.كەمەڭگەرۇلىنىڭ تەرگەۋدەگى جاۋابىنا تىكەلەي قاتىستى بولعاندىقتان دا جانە ولاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى انىقتايتىندىقتان دا نازارعا ۇسىنامىز.

ءبىرىنشى حات، ق.كەمەڭگەرۇلىنىڭ 1931 جىلدىڭ 17 قىركۇيەگى كۇنگى جاۋابىندا: «جۇماباەۆپەن ەشقاشاندا حات جازىسقان ەمەسپىن، ءىشىنارا بايتاسوۆپەن حات الماسىپ تۇردىق»،- دەپ اتاپ كورسەتكەن ابدوللا بايتاسوۆقا ارنالعان. ال ا.بايتاسوۆ تۋرالى ماعلۇماتتار «جەتىلمەگەن ەلدىڭ بالاسى» اتتى تاراۋدا بەرىلگەن بولاتىن.

«عابدوللا دوس! جاعدايىڭ قالاي؟ ورىنبورعا قايتىپ جەتتىڭ؟ قازاقستانداعىلاردىڭ ءحالى وڭدى ما؟ قايتار ساپارىڭنىڭ الدىندا جولىعا الماعاندىعىمنان، بۇل حاتتى تەزدەتە جىبەرىپ وتىرمىن. جىل باسىندا قازاقستان مەملەكەتتىك باسپاسى اۋىل شارۋاشىلىعىنان وقۋلىق جاز دەپ قولقا سالىپ ەدى. مەن وسىنى ويلاستىرىپ، كەرەكتى ماتەريالداردى قورىتىپ جاتىرمىن. باسپاداعىلار مۇنى قاشان باسا الادى ەكەن، سونى ءبىلشى.

ەكىنشى ءوتىنىشىم: گوسپلانعا سوق، سماعۇلعا جولىق. ءبىز تاراپتان قانداي كومەك قاجەت ەكەنىن ءبىل. ونىڭ بىزگە قانداي جاردەمى كەرەك ەكەنىن دە ايت. سماعۇلدا قابىلەت تە، جۇرەك تە بار. مەنىڭ بۇعان ونىمەن "جاس ازاماتتا" ىستەس بولعان كەزدە كوزىم انىق جەتتى.

تۇركىستان ماسەلەسى تۋرالى ونداعىلار قانداي شەشىمگە كەلگەنىن دە سۇراشى. ەكى وبلىس قازاقستانعا قوسىلسا، قازاق مەكەمەلەرىنىڭ جايى نە بولماق؟ تاشكەنتتى استانا ەتۋ ماسەلەسى دە كوتەرىلىپ ەدى عوي.

حات جاز. جارايدى، ساۋ-سالاماتتا بول! قۇشاقتاسىپ كورىسكەنشە. باۋىرىڭ قوشكە. 13.ءىۇ. 1924 جىل».

وسى حاتقا جانە ونىڭ مازمۇنىنا عانا ەمەس، ابدوللا بايتاسوۆقا قاراتىلا جازىلعان م.دۋلاتوۆتىڭ، م.جۇماباەۆتىڭ، ج.ايماۋىتوۆتىڭ، د.ىسقاقوۆتىڭ، ە.بايعاسقيننىڭ تىگىندىدەگى حاتتارى مەن تىلشەلەرىنە، ىلەسپەلەرىنە جۇگىنسەك، وندا وسىناۋ الاش وعلانىنىڭ - ابدوللا بايتاسوۆتىڭ ەل سەنىمىنە كىرگەن، جۇعىمى بار، سىر بولىسە الاتىن، «دوسى كوپپەن - سىيلاسقان، دوسى جوقپەن - سىرلاسقان»، بۇيىمتايدى تياناقتى ورىندايتىن ىقتياتتى ەكەنى انىق تانىلادى. ونىڭ وسى مىنەزىن اشۋ ءۇشىن دە ق.كەمەڭگەروۆتىڭ حاتىن كوپشىلىككە قايىرا ۇسىندىق.

ال كەلەسى دىنشە ادىلەۆكە جولدانعان حاتتىڭ قازاق ونەرى تاريحىنا تىكەلەي قاتىسى بار. ويتكەنى، دىنشە ادىلەۆ - قازاق تەاترىنىڭ تۇڭعىش ديرەكتورى، ال قوشكە كەمەڭگەروۆ - تەاتر شىمىلدىعىن اشقان تۇڭعىش پەسانىڭ اۆتورى. دەمەك ولاردىڭ اراسىندا ءوزارا شىعارماشىلىق بايلانىس بولۋى زاڭدى. ومبىدان تانىس، ءوزارا شىمشىما قالجىڭى بار، ەركىن سويلەسەتىنى حاتتىڭ ماتىنىنەن انىق اڭعارىلادى. وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىندا مادەنيەت پەن جاستار ءىسى جونىندە ۇيىمداستىرۋ سالاسىمەن اينالىسىپ، دىنشەنىڭ «الاش ءىسى ءۇشىن جان اياماي تەر توگىپ جۇرگەن كەزى» (دىنشەنىڭ ءوز ءسوزى).

«دىنشە باۋىرىم! دەنساۋلىعىڭ جونىندە، قىزمەتىڭنىڭ وسكەنى تۋراسىندا ەستىدىك. ءالى كۇنگە ءسۇر بويداق جۇرگەنىڭدى دە بىلدىك. مەيلى، ءازىلدى قويالىق. ىسكە كەلەيىك.

عۇمىرىڭدا تالاي تاريحتى باستان كەشىردىڭ عوي سەن. مەنىڭ ەپتەپ قالامدى ەرمەك ەتەتىنىمدى بىلەسىڭ. سەنىڭ سوناۋ قيىر شىعىس ساپارىڭنان باستاپ قازىرگى ومىرىڭە شەيىن تەرەڭ تانىسقىم كەلەدى. قانداي ماقساتپەن كوممۋنيزم جولىنا ءتۇستىڭ؟ بۇل جولدان نەگە اۋىتقىدىڭ؟ جانە ءوزىڭ كورگەن ۋاقيعالار حاقىندا، ساپارلاس، قارىم-قاتىناس جاساپ جۇرگەن دوستارىڭ تۋرالى قىسقاشا اقپار بەر. جالقاۋلانبا. ۋاقىتىڭدى ءبول. ءومىردىڭ الدىندا ايتەۋىر ەسەپ بەرۋىمىز كەرەك قوي. مەن قازاق زيالىلارىنىڭ ءومىرى جونىندە رومان جازۋعا وتىردىم.

ەگەر تۇركىستانداعى ەرلىكتەرىڭ تۋرالى حاتقا جازا الماساڭ، وندا اۋىزشا ايت. ءبىر جەردە كەزدەسەيىك. قازاقستاننىڭ ءدۇمدى دەگەن قايراتكەرلەرىنە مىنەزدەمە بەر. وسى ءوتىنىشىمدى اياقسىز قالدىرما. وزىڭە سەنەمىن.

نيەتتەس تىلەۋشىڭ ءھام دوسىڭ قوشكە. 16.ءىىى.1925 جىل».

حاتتىڭ مازمۇنىنا قاراعاندا، «التىن ساقينا» پەساسىن ساحناعا قويۋ ءۇشىن ەمەس، م.شولوحوۆتىڭ «تىنىق دونىنداعى» گريگوري مەلەحوۆتىڭ تاعدىرىنا ۇقساس «پارتيزاننىڭ ومىرىنەن» رومان جازۋعا نيەت ەتكەندىكتەن قولىنا قالام العان. جالپى، دىنشەنىڭ تاعدىرىنا سول تۇستاعى م.دۋلاتوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، س.سەيفۋللين، س.سادۋاقاسوۆ سياقتى جازۋشىلار شىعارماشىلىق ىقىلاس تانىتقان. سونىڭ ىشىندە دەرەك رەتىندە راستالىپ وتىرعانى وسى قوشكە كەمەڭگەروۆ قانا. ارينە، بۇل تىلەك - تەك تىلەك كۇيىندە قالعان. روماننىڭ قانداي دارەجەدە ورىندالعانى، قولجازباسىنىڭ تاعدىرى، ءبيمالىم. بۇدان كەيىنگى ەكەۋىنىڭ دە ءومىرى الاساپىرانعا ارالاسىپ كەتكەندىكتەن دە بۇل تاقىرىپقا قايىرىلىپ سوعۋعا مۇرشالارى بولماۋى دا مۇمكىن.

قالاي دەگەنمەن دە، اراعا ءبىر جىل سالىپ بارىپ، 1926 جىلى 12-قاڭتار كۇنى قازاق دراما تەاترىنىڭ ساحناسى دىنشە ادىلەۆ ديرەكتور بوپ تۇرعاندا ق.كەمەڭگەروۆتىڭ «التىن ساقيناسىمەن» اشىلعان. بۇل ەكى ادامنىڭ دا اتتارى قاشان تاۋەلسىزدىك العانشا جارتىلاي جابىق كۇيدە بولعاندىقتان دا، العاشقى پرەمەرا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەگىنە» تيەسىلى بولىپ كەلدى. بار ايتارىمىز، جوعارىداعى حات ەكەۋىنىڭ اراسىنا ءبىر نازىك بايلانىس ورناتقانى انىق.

جالپى، قوشكە كەمەڭگەروۆتىڭ تابيعي بولمىسىنان دارىگەرلىك پەن جازۋشىلىق ونەردى نازىك بايلانىستىرىپ تۇرعان سەزىم ساۋلەسى انىق اڭعارىلادى. ونى الماتىنىڭ تۇرمەسىندە جاتقاندا ەلدەگى جارىنا جازعان:

اشىعىپ ءۇش كۇن بولدى جاتتىم ءتوزىپ.

جاتىرمىن جاس ومىردەن كۇدەر ءۇزىپ.

جان جارىم، جانداي كورگەن ءۇش قۇلىنىم،

قالاسىڭ الدە كىمگە كوزىڭ ءسۇزىپ، -

دەگەن ءۇشبۋ ولەڭىنەن تۇيسىنۋگە بولادى.

بۇل بولمىس - وسى تەككە قاتىستى تەكتىك ءتۇزىلىم دە سياقتى. ويتكەنى سەزىمىن كوركەم جەتكىزۋگە ۇمتىلۋ قوشكەنىڭ بالالارىنىڭ عانا ەمەس، ونىڭ نەمەرەسىنىڭ دە، وزگە ەمەس، ءوز شاكىرتىمىز، اتا مۇراسىن تياناقتاپ جيناپ جۇرگەن قايىربەك كەمەڭگەردىڭ بويىنا دا سول قاسيەتتىڭ تۋمىسىنان بىتكەنىن سەزىندىك. تاعدىرلى تەكتىڭ وتباسىنىڭ كەيىنگى تاعدىرى تۋرالى ماعلۇماتتى اتى اتالعان قايىربەك ورەننىڭ «ومبىدا وقىعان قازاقتار» اتتى جيناعىنداعى «جان جارىم، جانداي كورگەن ءۇش قۇلىنىم» دەگەن ەسسەسىنەن الىنعان ءۇزىندى ارقىلى جەتكىزەمىز.

ق.كەمەڭگەر: «جولداسى تۇتقىندالعاننان كەيىن گۇلسىم ءۇش بالاسىن الىپ 1930 جىلدىڭ كۇزىندە ومبىعا ورالادى. قايراتتى كەلىنشەك جول جونەكەي تالاي ازاپ شەگىپ، كۇيەۋى تۋىپ-وسكەن قارجاس اۋلىنا جەتەدى. گۇلسىم ءبىر ۋاقىتتا قوشكەنىڭ اكەسى دۇيسەباي قاجىنىڭ قارجىسىنا سالىنعان قارجاس مەكتەبىنە بالالارىن قالدىرادى دا، ءوزى قولىنداعى التىن جۇزىك، بىلەزىكتەرىن ساتىپ الماتىعا كەتەدى. الماتىعا جەتكەن سوڭ، اباقتىدا جاتقان سەرىگىنە كۇندە تاماق تاسىپ، ونىڭ كوڭىلىن سەرگىتىپ، جولداسىمەن تار كۇننىڭ تاۋقىمەتىن بىرگە تارتادى.

الماتى اباقتىسىنان قوشكە كەمەڭگەرۇلى 1932 جىلى ورتالىق رەسەي جەرىنە، ۆالۋيكي دەگەن قالاعا جەر اۋدارىلادى. تۋعان جەردەن الىسقا ايدالىپ بارا جاتقان جان سەرىگىن گۇلسىم بۇل جولى دا جالعىز قالدىرعان جوق. اياۋلى جار ايداۋعا جولداسىمەن بىرگە كەتەدى. الايدا قوشكە قاسىنا وتباسىن تولىق المايدى. ول وزىمەن بىرگە گۇلسىم مەن ەكى قىزىن عانا الىپ، نارمانبەتتى اۋىلىنداعى اعاسىنا جانە ءبىر اللاعا امانات قىلىپ تاپسىرىپ كەتەدى. ايداۋداعى اۋىر تۇرمىستا كۇن نە بولادى دەگەن قاۋىپتەن بولسا كەرەك، قوشكە تاعى بىرنەشە جىل ۇلىنان ايىرىلۋعا ءماجبۇر بولادى.

اكە-شەشەسى ەركەلەتىپ نارتاي دەپ كەتكەن نارمانبەت قارجاستا 1935 جىلعا دەيىن قوشكەنىڭ اعاسى قۇلماعامبەتتىڭ قولىندا قالادى. ايداۋداعى كەسىلگەن مەرزىم اياقتالىپ، اۋىلىنا ورالعان وتباسىن جاسى سەگىزگە جەتىپ قالعان نارتاي جاتىرقاعان سەزىممەن قارسى الادى. بىرنەشە جىل كورمەي، كوڭىلى سۋىپ قالعان جاس بالا تۋىستارىن ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن تانىمايدى. اكە-شەشەسى قانشا باۋىرىنا تارتسا دا، نارتايدىڭ مۇزداپ قالعان جۇرەگى بىرازعا دەيىن جىبىمەيدى. ۆالۋيكي جەرىندەگى ءومىر سول ۋاقىتتا جاسى ەسەيىپ قالعان قوشكەنىڭ ۇلكەن قىزى زايرانىڭ ەسىندە جاقسى ساقتالعان.

قوشكە وتباسى باياعى تاشكەنتتەن كەيىن ەندى عانا ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا جينالعانداي بولادى. اياۋلى اتا-انانىڭ اياسىندا ءۇش بالا ەندى وزدەرىن باقىتتى سانادى. سانالارى كىرىپ قالعان ولارعا الداعى ەكى جىل ومىرلەرىندەگى ەڭ ءبىر تاماشا كەز بولدى. قوشكەنىڭ جارى گۇلسىم دە: "وتكەن ءومىر ءوتتى، ءبارى قايىر. قورلىق پەن قيىندىق كورگەن بەس جىل ىشىندە ولمەي ءتىرى قالدىق، اللاعا شۇكىر. ەندىگى ءومىرىمىز جارقىن بولسا ەكەن",- دەپ بولاشاققا اق ۇمىتپەن قاراعان ەدى. قوشكە ايداۋدان كەلگەن جىلى ومبى وبلىسىنىڭ شارباقكول دەگەن ەلدى مەكەنىنىڭ اۋداندىق اۋرۋحاناسىنا دارىگەر بولىپ جۇمىسقا تۇرادى.

شارباقكول ءوڭىرى - ءوزىنىڭ ناعاشى جۇرتىنىڭ ەلى بولعاندىقتان، قوشكەگە جات جەر ەمەس ەدى. اياۋلى ازامات جەرگىلىكتى حالىقتى ەمدەپ، كوپشىلىكتىڭ العىسىنا بولەنىپ جاتتى. قولى بوساعان كەزدە باياعى ەرمەگى - قولىنا قالامىن الىپ، زامان اعىمى تۋرالى، ادەبيەتتىڭ باعىت-باعدارى جايىندا مازالاعان ويلارىن حاتقا ءتۇسىرىپ ءجۇردى. 1937 جىلى قىزى زايراعا: "اماندىق بولسا، الماتىعا بارامىز. مەن رومان جازىپ اياقتادىم. سونى باسپاعا جەتكىزۋ كەرەك",- دەگەن ەكەن. وكىنىشكە وراي، قوشكە تۇتقىندالعاننان كەيىن، ونىڭ بارلىق قولجازبالارى ءىز-ءتۇزسىز نكۆد كابينەتتەرىنەن قايتپادى.

بولاشاقتى كىم بولجاي العان؟ الداعى كۇن قانداي سىباعا تارتاتىنىن جۇمىر باستى پەندە قايدان ءبىلسىن؟ قوشكەنىڭ الماتىعا قولجازبالارىمدى اپارامىن دەگەن ارمانى دا ساعىمعا اينالدى. ەندى عانا ەسىن جيناي باستاعان ۇيىعان وتباسىنىڭ شاڭىراعى ءبىر-اق كۇندە قۇلادى. قازاقتى قان جىلاتقان 1937 جىلدىڭ جەتىنشى تامىزىندا قوشكە جۇمىسىنان ورالمايدى.

ء"سىبىر جەرىندە كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى جاسىرىن ۇيىم قۇرۋشى، جاپونيا ەلىنىڭ شپيونى" دەگەن جالعان جالامەن قوشكە كەمەڭگەرۇلى تاعى دا قاماۋعا الىنادى. وسى جولى جاعدايدىڭ اۋىر ەكەنىن، ەندى قايتىپ ورالمايتىنىن سەزگەن قوشكە وتىز ءۇش-اق جاستا جەسىر قالىپ بارا جاتقان اياۋلى جارى گۇلسىمگە: "زاماننىڭ بەتى جامان. ەرتەڭ ءتىرى كورىسۋ-كورىسپەۋ ەكىتالاي. سوندىقتان بالالار ءوز كۇنىن وزدەرى كورەر. قاسىندا ءوزىڭ، تۋىستارى بولسا ادام بولىپ كەتەر. ال سەن بولساڭ ءالى جاسسىڭ. مەن سەنى قيدىم. قوش!",- دەگەن ەكەن. قوشكە كەمەڭگەرۇلى ناقاقتان اتىلعان ۋاقىتتا وننان اسقان زايرالار اكەلەرى تۋرالى شىندىقتى بىلمەدى. كوپ جىل بويى ولار اياۋلى اكەلەرى ورالادى دەگەن سەنىممەن ءجۇردى»،- دەپ (اتالعان جيناق، استانا، 2007, 105-107 بەتتەر) باياندايدى.

1937 جىلى ۇستالىپ، سول جىلى 21 - قاراشا كۇنى ومبى تۇرمەسىندە اتىلىپ كەتتى.

ءبىر جۇبانىشى، قوشكەنىڭ ارتىندا قالعان ۇرپاعى ومبىنىڭ ورمانىن پانالاپ، اكەلەرىن ۇمىتپاي ءومىر ءسۇردى. بارلىق «حالىق جاۋلارىنىڭ» ايەلدەرىنە ورتاق قاسىرەت تاۋقىمەتىن گۇلسىم دە باسىنان كەشىپ، بەس جىل ايداۋدا بولدى. سونىڭ ىشىندە قوشكەنىڭ قىزى زايرانىڭ باتىلدىعى مەن اتا-اناسىنا دەگەن تەرەڭ ماحابباتى ەرەكشە سۇيىنىشكە لايىق. قۇربىلارى اكە-شەشەسىنەن باس تارتىپ جاتقاندا ول سولاردى اڭساپ، اڭسارىن ولەڭمەن داپتەرىنە تۇسىرگەن.

ق.كەمەڭگەر: «1947 جىلى زايرا اكەسىنە ارناپ كەزەكتى ولەڭىن جازدى. اكەگە دەگەن ىستىق سەزىم مەن قاتتى ساعىنىش كوزدىڭ جاسى مەن قاعازداعى جىر جولدارىنا اينالادى. ۇزاق ولەڭدە مىنا سەكىلدى جولدار بار:

نۇرلى ءجۇز كولەڭكەڭ تۇر كوز الدىمدا،

كەتپەيسىڭ جاتسام، تۇرسام ەش جادىمنان.

تۇڭعيىق تەرەڭ جارعا كەتتىڭ ءتۇسىپ،

بەتىنە قالىقتايتىن كۇنىڭ بار ما؟

ون جىلعا تولار بيىل ءسىز شىققالى،

ءومىردىڭ تالقىسىنان جان بۇققالى.

كۇن مەن ءتۇن، اي مەن جىلدار اۋىسادى،

سوندا دا كورىنبەيدى ەش نىسانى.

اكەلىك، مەيىرباندىق جىلى ءسوزىڭ،

بوتام دەپ، قۇلىنىم دەپ تۇرعان كەزىڭ.

ويىمنان ءبىر كەتپەيدى، اكەجانىم،

اسىل زات، قويدان قوڭىر ءار مىنەزىڭ.

اكەلىك تاربيەڭدى كورگەنىم جوق.

ىشىمدە ون جىل بولدى تۇتاندى شوق.

التىنداي ديدارىڭدى كورىپ ولسەم،

سول كۇندە قام كوڭىلىم بولماقشى توق»، -

دەپ (سوندا، 111-بەت) جىرلاپتى مۇڭلى قىز.

تۇرمە ءافساناسىنىڭ وسى تاراۋىن قوشكەنىڭ: «مەن سەنى قيدىم» جانە قىزى زايرانىڭ: «تۇڭعيىق تەرەڭ جارعا كەتتىڭ ءتۇسىپ»،- دەگەن سوزىمەن اياقتاعىم كەلەدى. ويتكەنى، بۇل جولداردا ادامنىڭ بويىن ەرىتەتىن بارلىق شۋاقتى سەزىمدەر شىنايى قۇيىلىپ تۇر. ال شىنايىلىقتان اسقان قاسيەتتى بولمىس جوق.

ءيا، قيماسىمىزدى - قيماي، تۇڭعيىق تەرەڭ جارعا ءتۇسىپ كەتپەي، ەركىن ءومىر سۇرۋگە ءسىز بەن ءبىزدىڭ دە تولىق قاقىمىز بار.

(جالعاسى بار)

«Abai.kz»