قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
V
اتىرەت باستىقتارىمىزدىڭ باستىعى كىم ەكەنىن كۇن شىعا باقىرىپ جىبەرگەنىنەن ءبىلدىم. كۇشىگەن تۇمسىق، وگىز قارىن، بۇقا قاباق، مايمىل ماڭداي، ءداۋ سۇر ەكەن. ساحناعا تەاتردا پومەششيك شابارمانى رولىمەن ەكى رەت، كۇرەس جيىندارىندا ءوزى بىلمەيتىن ماسەلەلەردى اشكەرەلەپ ون شاقتى رەت شىققانىن كورگەنمىن. وتىرىك كۇلكىسى اقپاننىڭ بورانىنداي، وسەگى ءورتتىڭ مورىنداي تىجىرىندىراتىن بەدەك[1] ەدى. سول بەدەك الدىڭعى ءاۆتوموبيلدىڭ كابيناسىنان شىعا باقىردى. شىندىعىندا باقىرماق ەمەس، سىرىك جاسىرعان باتپاق اراسىنداعى تۇعىرداي-تۇعىرداي تومپەشىكتەردە وتىرعان «وڭشىل-ۇلتشىلداردى» كورىپ، زەيىلدىگى ۇستاعاندىقتان اقىرماق ەكەن. قاتتى ۇيقىدان قۇرعاعان كەڭىردەگى وقىس باقىرتىپ قويىپتى. تاماعىن دەرەۋ قىرىنىپ جىبەرىپ، اقىرعاندا ساحناداعى پومەششيك قوجايىننىڭ ءدال ءوزى بولىپ شىعا كەلدى. ۇيىقتاماي شوڭقيعاندارىمىز سول بۇيرىق بويىنشا سەكىرىپ بارىپ، اۆتوموبيل جارەندىگىنە جارماسىپ ەدىك. ىڭىردە كەلە سالا سازعا قيسايىپ ۇيىقتاپ قالعان ساپارلاستارىمىز ورىندارىنان تۇرا الماي قالدى. بەلسەندى باستارى كوتەرىلسە دە، بوكسەلەرى قوزعالماي «رەداكتسيونعا» اينالا قالىپتى. «سۋ پەرىسى» جەڭىلىرەك سوققاندارى ءۇش-ءتورت دومالاپ، ءتورت اياقتاي تۇرەگەلدى دە، اۆتوموبيلدەرىنە قاراي وزدىكتەرىنەن شويناڭدادى. اۋىرىراق سوققاندارىن ساۋلارىمىز قاۋمالاپ كوتەرىپ، كۋزوۆقا شالقاسىنان شىعاردىق. ايتەۋىر كوپ باستىقتان اكتيۆتەرىمىزدىڭ قول-اياعىنا جارماسپا دەگەندەي تويتارىس ەستىلمەدى. بىراق، جاتىپ العاندار كوپ بولعاندىقتان ساۋلارىمىز كۋزوۆقا تۇرەگەپ تۇرىپ ارەڭ سيىستىق.
بۇل اسۋ - ەرەنقابىرعانىڭ اتى شىققان قاندى اسۋى بولاتىن. باسى - مۇز، جۇرەگى - تاس، ەتەگى - ساز تىك قۇزاردى توعىز ايلانىپ ورلەيتىن شاپپا جولىنىڭ ءۇشىنشى ايلانباسىنا شىققانىمىزدا، جۇك مايا بوپ تيەلگەن ارتتاعى ءاۆتوموبيلىمىز قوڭىزداي بوپ ارەڭ كورىندى. ۇشپا تىك جار ۇستىندەگى تار جولدان ماشينا دوڭگەلەگى ءسال تايسا، ءيا، تورمۇزى سەكونتتان جاڭىلسا-اق توزاڭشا توزعانىمىز. وقىستا تومەنگە قاراپ قويعاندار لوقسىپ قۇسا باستادى.
بەسىنشى ايلانباعا ورلەگەنىمىزدەن باستاپ يمان دۇعاسى وقىلا باستادى. جول مۇزعا اينالا باستاپ ەدى. اراپشا ءمىناجات دۇعالارىن بىلەتىن اكتيۆتەرىمىز كوپ ەكەن. اللانىڭ مىڭ ءبىر اتى تۇگەل اتالدى. «سىماعىزام» اتالاتىن وسى دۇعانى قازىر قالا دا وقىسا، اكتيۆتىكتەن ايرىلىپ قانا قالماي، ماقساتىڭدى ايت دەگەن بۇيرىق ءتۇسىپ، كۇرەسكە تارتىلار ەدى.
- قالادا قۇداي جوق سياقتى ەدى،- دەپ كۇبىرلەدى بىرەۋى. - مىنا تاۋدا كوپ ەكەن!
- اسپانعا[2] جاقىنداپ قالمادىق پا!- دەگەن جاۋاپقا ءۇش-ءتورتى قاتار كۇلگەندە باسقالارى شۋ ەتە ءتۇستى.
- كۇلمەڭدەر!... كۇلمەڭدەر!»، «ماتوردىڭ دىمى قۇرىپ كەلە جاتقاندا تايىپ كەتپەسىن!»، «قوزعالماي تۇرىڭدار!»...
تۇمسىعىمىزدىڭ ۇشىندا عانا جىبىرلاپ قالعان جانىمىز، اسۋدان اسقان سوڭ دەنەمىزگە ارەڭ تارادى. كۇنگەي بەتتىڭ جولى كەڭ دە قۇرعاق ەكەن. ءتۇس اۋعانشا قۇلداي اعىپ كەلىپ، اق تولقىندى وزەن كوپىرىنەن وتتىك تە، سول وزەندى بويلاپ، باتىس-تەرىستىككە بەتتەگەن كەڭ سايمەن قايتا ورلەپ بارىپ توقتادىق. بالعىنتاي وسى دەستى. جىپ-جىلى ءتيدى اۋاسى. جايدارى، ىرايلى قويناۋ ەكەن.
- تۇسىڭدەر!- دەپ اقىردى زور باستىق. ءبىز تۇسسەك تە «پەرى سوققان» بەلسەندىلەر قوزعالا المادى.
- تۇسىرىڭدەر، تۇسىرىڭدەر! - بىرنەشە باستىق قاتار اقىردى بىزگە. قايتا شىعىپ ولاردى تۇسىردىك. بۋىنشاق-تۇيىنشەك، تەڭدەردى ارىلتىپ ءتۇسىرىپ بولا بەرگەنىمىزدە كۋزوۆقا ارا مەن بالتالار قايتا لاقتىرىلدى. «تۇسپەڭدەر!» دەگەن بۇيرىق شىقتى بىزگە. التاۋ ەدىك، «سۋ پەرىسىنەن» امان قالعان مىقتىلاردان تاڭداپ ون بەس جىگىتتى اۆتوموبيلگە قايتا شىعارعان ءبىر باستىق كابينكاعا كىرىسىمەن ماشينا گۇر ەتە ءتۇستى.
- جۋانىنان، ءا، جۋانىنان كەسىڭدەر!»- دەپ تاستاپ زور باستىق تاماق سالعان قالتاسىن وزەنگە قاراي قولتىقتاي جونەلدى. تەمىر جۇرەكتى اۆتوموبيل ۇرىمجىدەن شىققالى تاماقتانباعاندىعىمىزعا قاراماي، كەلگەن جاعىمىزعا قايتا اعىزدى. سۋعا قاراپ تامسانا وتتىك. ءبىر-ەكەۋى اكتيۆتىكتەرىنە قاراماي، نارازىلىقتارىن جاريالادى.
- پەشكا بولعان سوڭ تاماق پەن سۋدىڭ كەرەگى جوق دەپ تۇسىنەدى ەكەن عوي!
- مۇنان دا دويبىنىڭ «تايىنشاسى» بولعانىمىز جاقسى ەكەن!
- تايىنشا بولساق، سۋعا باستىقتان بۇرىن جەتەر ەدىك!- دەپ ءبىزدىڭ «قۇيىن سوققان» دا كوسىپ جىبەردى. سەن كىرىسپە دەگەندەي قاباقپەن قالىق ءتۇرتىپ قالدى ونى.، كابينكاداعى قيسىق مۇرىن باستىق، توبەسىنەن ورگەن ءسوزدى ەستىپ وتىرىپتى، تەرەزەدەن باسىن شىعارىپ سويلەدى:
- شىداڭدار، اسحانانى باسقارامىن. وسى مىندەتتى تەز ءبىتىرىپ قايتالىق، سەندەردى بۇگىن ەت-سورپامەن كۇتەمىن!... ءبىر-ەكى ريۋمكا اراق تا ىشكىلەرىڭ كەلەتىن شىعار!..
اراق پەن ەتتىڭ وسى قىزۋىمەن اۆتوموبيلدە وقىرالاي جونەلدى. توڭقالاڭداپ تالاي بۇرىلىستىڭ تاسىن ءسۇزىپ، تالاي اعاش پۇتاعىنا باسىمىزدى سوقتى. تالاي قيسايىپ، تالاي تۇزەلىپ بارىپ، تاۋدىڭ ورماندى سايىنا بۇرىلدىق.
- ىڭعاي جۋانىنان تاڭداپ كەسىڭدەر! - بۇل باستىق تا سولاي بۇيىرىپ تاستاپ، قولىن ارتىنا قايىرا جونەلدى. - قىرىڭدار!- دەدى قىرات باسىنا شىعىپ الىپ، تاۋدى ىشقىندىرعان ارانىڭ سارىلى مەن بالتانىڭ تاڭقىلىنا سۇيسىنە ايقايلاپ جىبەردى. «ەت پەن اراققا» تەز جەتۋدىڭ قامىمەن پەشكالار قۇتىرا ءتيدى ورمانعا. سول سايداعى ءجونى ءتۇزۋ ءىرى اعاشتار تۇگەل قۇلاپ بولعاندا، ءوزىمىز قيت ۇرىپ قارا تەرگە شومىلىپ وتىرىپ قالعان ەكىنتىدە ارەڭ قايتتى باستىعىمىز. قىزارا ءبورتىپ ءىسىنىپ، اراق كەكىرىپ قايتتى. ۇيقىدان جوعالعان ەسىن باكلاشكاسىنداعى اراقپەن جيىپ قايتتى:
- كەسكەن اعاشتارىڭ ءۇش يتارقا جابۋعا جەتە مە؟-دەپ سۇراعانىندا تۇگەل اڭىردىق. اعاشتىڭ قاي قاجەتكە ىستەتىلەتىنىن بىلمەي، ىڭعاي تاقتايلىق، بورەنە، باعانالىق جۋاندارىن قۇلاتا بەرگەنبىز عوي. ءۇش يتارقا ءۇشىن عانا ءبىر سايداعى قۇرىلىس اعاشىن تۇگەل جويعانىمىزعا شۋ ەتە تۇستىك...
بىزگە ءۇش بورەنە، ون شاقتى دىڭگەك پەن ءجۇز شاقتى سىرعاۋىل عانا كەرەك ەكەن! كورسەتكەن ەسەبىمىز بويىنشا باستىعىمىز زور باستىعىنان قايتا سۇراپ كەلۋ ءۇشىن شوفەردى تىجىرىندىرىپ، ءاۆتوموبيلدى قايتا توڭقالاڭداتتى. كەسكەن اعاشتارىمىزدى سول بويى پۇتاۋسىز تاستاپ ەندى سىرعاۋىلدىق، دىڭگەكتىك اعاشتاردى كەسىپ جيدىق.
سورلى ماشينا ىڭىردە القىنىپ-قابىنىپ ارەڭ كەلدى. باستىعىمىز ماس. ءۇش بورەنە مەن ەكى ءجۇز سىرعاۋىلدىڭ ۇستىنە شوڭقيىپ قايتىپ بارعانىمىزدا وزەننىڭ سارىلىنان باسقا ەشقانداي دىبىس جوق. ەت تۇگىل، سۋ قايناتقان وتتىڭ دا جىلىتى جوق. ءبىر-ءبىر توقاشتى وزەن جاعاسىنا اپارىپ كەمىردىك تە بۋىنشاقتارىمىزدى سيپالاپ ءجۇرىپ ارەڭ تاۋىپ قۇلادىق.
تاۋ جوتاسىنان كۇن جارقىراپ شىعا كەلگەندە ويلانىپ قاراسام، باستىق شاتىرى «اتىرەت شتابى» دەگەن قىپ-قىزىل بيۆسكا مەن جوعارى جاققا وقشاۋلاپ تىگىلىپتى دە، ايەلدەر شاتىرى وعان تاياۋ وزەن قويناۋىنا قامالىپتى. العاشقى تۇسكەن جەرلەرىندە ۇيمە-جۇيمە «پەرى سوققاندار» جاتىر. ءبىر باستىعىمىزدىڭ ايقايىمەن تۇرەگەلىپ، الدىمەن باسپانالارىمىزدى جاساۋعا كىرىستىك. باستىقتار بۇگىن ءتىپتى زەيىل ەكەن، شويرىلعانداردى ءبىر-بىردەن تەۋىپ وياتتى.
- داياۋجىڭ[3] ۋاقىتىندا بۇل ەركەلىكتەرىڭ جۇرمەيدى!- دەپ تۇرىپ تەپتى بىرەۋى. شاتىرىنىڭ الدىنان زور باستىق ايقايلادى وعان.
- تۇرماعاندارىن تىزىمدەپ قوي، كەشتە كۇرەس جيىنىن اشامىز!
«كۇرەس جيىنى» مۇندا تاعى دا ەرە كەلگەنىن ەستىگەن سوڭ «پەرى سوققاندار» سەرگىپ سالا بەردى. باستارىن كۇشەنە-كۇشەنە كوتەرىپ، الدىلارىنداعى شي تۇبىرلەرىنەن تارتىپ تۇرەگەلىپ ەدى، جارىمى قايتا قۇلادى دا جارىمى ەڭبەكتەپ-بۇكشەڭدەپ ءىس مايدانىنا بەتتەدى. ال، ايەلدەر جۇگىرىپ جەتىپ، ساسقاندىقتارىنان ءبىر-ءبىر سىرعاۋىلدى قۇشاقتاپ تۇرا قالىپتى. سىرعاۋىل قوياتىن ارقالىق تۇگىل دىڭگەكتەرى دە ورناتىلماعان. بەس-التاۋىمىز دىڭگەك ورناتاتىن شۇقاناقتاردى ەندى قازىپ جاتقانبىز.
- ال، بۇل سىرعاۋىلداردى قايتپەكسىزدەر؟- دەپ جىميدى «قۇيىن سوققان» ايەلدەر ساقىلداپ كۇلىپ، قولدارىنداعى جويداقسىزداردى تاستاي-تاستاي سالدى. بىراق، بەكەر تۇرىپ قالسا، «داياۋجىڭعا نارازى» دەگەن قالپاقپەن كۇرەسكە تۇسپەيمە. اۋرۋلارى دا، ساۋلارى دا ۇرەيمەن جالتاقتاي قاراستى باستىقتارعا.
- الدىمەن دىڭگەكتى قۇشاقتاڭدار، دىڭگەكتى!-دەگەنىمدە ءبارى دىڭگەككە جۇگىردى. ون دىڭگەككە الپىسى جارماسىپ كەلىپ، جاڭا قازىلىپ جاتقان ءتورت-بەس شۇقاناققا ءتۇستى. مىنا ءبىر ءجۇز جيىرما ادام تۇگىل وزدەرىنىڭ نە ىستەيتىندىكتەرىن بىلمەيتىن كوپ باستىقتىڭ كوزدەرى دە وسى ءتورت-بەس شۇقاناقتا عانا قالىپتى. قازۋعا ءتيىستى باسقا شۇقاناقتار دا كوپ ەكەنىن، ءتىپتى وشاق پەن وتتىڭ، وتىن-سۋدىڭ دا كەرەك ەكەندىگىن ويلامايتىن سياقتى. شىندىعىندا ىستىق تاماق ساعىنىشى كوبىنىڭ ساعاتتارىن تىقىلداتىپ بارا جاتسا دا ولار «بۋرجۋازياشا باپتانۋدان» قورقادى. ال، ولارعا «بۋرجۋازياشىل وڭشىل-ۇلتشىل» باسىمىزبەن وشاق جاساۋدى ءبىز ايتساق، كەرى توڭكەرىس بولىپ شىعا كەلمەي مە!... «قۇقىققا قايتا تالاسقاندىق»، «پرولەتاريات دەكتاتۋراسىن اۋدارۋعا ۇرىنعاندىق» دەگىزىپ، كوز شۇقىتۋدان «كۇناھارلار» قاۋىمى ساقتانادى. ءسويتىپ، كوپشىلىك جاۋتاڭداسا بەردى ءبىر-بىرىنە.
- بۇگىنگى جۇمىس ءتىپتى كوپ، تەز ىستەلىك ازاماتتار! -دەپ اقىرىندا قالىق باستادى ءسوزدى. - ءۇش يتارقا... اسحانانىڭ قازان-وشاعى، وت جاعۋدا بار. دومنا پەشتىڭ جۇمىسىنا مىنا ورنالاسۋ جۇمىسىمىز كەدەرگى بولماسىن، تەزدەتەلىك!
- گرۋپپالارعا بولىنسەك، وسى جۇمىستاردىڭ بارىنە جەتىسەمىز!- دەپ ونى «قۇيىن سوققان» قوستاپ ەدى.
- گرۋپپاعا ءبولۋ - ءبىزدىڭ ءىسىمىز، شاتاعىڭ بولماسىن سەنىڭ! جۇرىڭدەر جولداستار اتىرەت شتابىنا، دۇيجاڭمەن[4] سويلەسىپ بولەيىك!
باستىقتار شۇباي جونەلگەندە كوپشىلىك ءوز دەنەلەرىن وزدەرى باسقارۋعا قۇقىق العانداي جايراڭداپ، كەتپەن-كۇرەككە جۇگىردى. بىرنەشەۋى بارىپ، اسحانا شاتىرىنىڭ الدىنان وشاق قازدى دا تايقازاندى ورناتا قويدى. وت جاعىپ، سۋ قايناتۋعا كىرىستى بىرنەشە ايەل.
تايقازانداعى كولدەي سۋ قايناپ، تىرشىلىكتىڭ بۋى بۇرقىراعان شاقتا شتاپتاعى باستىقتار جيىنى تاراي قويدى. كرۋشكالارىنا شايلارى مەن قانتتارىن سالىپ، قازانعا ۇمتىلعاندارىندا ءبىز دە جۇگىردىك.
اسحانا باستىعى ءبىر-ءبىر توقاش تارتۋ مىندەتىنە ەندى كىرىستى دە، اتىرەت باستىعى ءتارتىپ جاريالاپ، گرۋپپاعا ءبولۋدىڭ ۋاقىتىن سول ساعىنىشتى شاي ۇستىنەن تاپتى. الدىمەن بىزگە قاتال ەسكەرتۋ جاريالادى.
- وڭشىل-ۇلتشىلدار بىردەمەلەرىن قىسىپ ءجۇرسىن، باسشىلىق ءبىزدىڭ قولىمىزدا، دەمەك، ۇستارا ءبىزدىڭ قولىمىزدا. مۇندا كەلگەلى قۇقىق العانداي قۇتىرىپ، بۇيرىق جۇرگىزگەن دۇسپاندار بار. ءتىپتى، «دويبىنىڭ تايىنشاسى بولساق سۋعا باستىقتاردان بۇرىن جۇگىرەر ەدىك» دەپ الدەن باسشىلىققا ءتىل تيگىزگەندەر بار!... بۇلاي سويلەيتىن قۇقىقتى كىم بەردى سەندەرگە!
- باسشىلىقپەن ءباس تالاسقان ەلەمەنت تۇرسىن ورنىنان! - شۋ ەتە ءتۇستى كومەكشى باستىقتار. - ۇرانعا نەگە قوسىلمايسىڭدار، كەڭىردەكتەرىڭە بىردەمە تىعىلىپ قالدى ما! - ءبىر باستىق وسىلاي قايتالاپ اقىرعاندا عانا داۋىس قوستى كوپشىلىك. كەشەگى سوزىنەن ۇشىنعان «قۇيىنسوققان» الدەقاشان تۇرەگەلىپ تۇرعاندا «ورنىنان تۇرسىن» دەپ كوتەرگەن ۇراندارىنا وزدەرى دۋ كۇلدى.
- نەگە كۇلەسىڭدەر، توڭكەرىس دەگەن قالجىڭ با!- دەپ اقىردى ەندى زور باستىق. - ءوندىرىس توڭكەرىستەن ايرىلمايدى. "داياۋجىڭ" وندىرىسىنە بويكۇيەز قاراعاندىق - البەتتە توڭكەرىسكە وپاسىزدىق ىستەگەندىك. مۇنان سوڭ ءبىز ەشكىمنىڭ جۇزىنە، ابىرويىنا قارامايمىز. گۇلنيسانىڭ احۋالىنان ۇلگى الساڭدار بولادى. ول ەندى «وڭشىلعا مايىل»[5] ەلەمەنت، ءبىلىپ قويىڭدار، وڭشىلدارمەن بىرگە باسقارىلادى. بىرنەشە اكتيۆتەرىمىز وسى وڭشىلدار جاعىنان ازدىرىلىپ، پاسسيۆتىك-سۇيرەلمەلىك دارەجەسىنە ءتۇسىپ، جاتىپ الدى! كوزدەرىن اشسىن ولار!... ماۋجۋشي بىزگە «جاۋدى مەنسىنبەڭدەر»، «كىم دە كىم دۇسپان جاقتان كورىنسە، ول دا دۇسپان» دەپ ۇيرەتەدى. ال، سەندەر قايدا باراسىڭدار!.. قاي جاقتان كورىنبەكسىڭدەر!.. دەرەۋ قايتىڭدار ءوز جولدارىڭا! جاۋدى ادام قاتارىندا ەسەپتەۋگە قاتال تيىم سالىنادى، ويتەتىنىمىز، ولار - جاۋ!... توڭكەرىسشىلەر جاقتا، ياعني، ءبىز جاقتا بولىڭدار، ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى الىڭدار! توڭكەرىستىك پەشكالىق پوزيتسيادا تۇرىڭدار! باسشىلىق قايدا بۇيىرسا سوندا بولىڭدار! اكتيۆتىك ناتيجەلەرىڭ سوندا عانا قورعالادى. ال، دۇسپاندار تىلدەرىن كومەكەيلەرىنە ساقتاسىن! ولار سويلەۋگە ەمەس، ىستەۋگە عانا مىندەتتى!...
زور باستىق وسىلاي ءبىر ساعات سويلەپ الىپ، گرۋپپا ءبولىنىسىن جاريالادى. گۇلنيسا ەكەۋىمىز دومنا ءۇشىن كىرپىش قۇيۋ گرۋپپاسىنا، ونىڭ دا ەڭ اۋىر جۇمىسى - ىلاي جاساۋعا ءبولىنىپپىز. ەڭ مىقتى «اۆچاركالار» ءبىزدى باقىلاپ باسقارۋعا بولىنگەنىن بايقادىم.
گۇلنيسانىڭ اق بالتىرى سازانداي جۇمىر سانىنا دەيىن ءتۇرىلىپ، تالدىرماش نازىك دەنەسىنە لايىقسىز اۋىر كەتپەنمەن لايعا تۇسكەنىنە جانىم ۋداي اشىدى. ءوزى شىرايىن بۇزباي، ماعان كوز استىمەن قاراپ قويىپ، كۇلىمدەي كىرىستى ىسكە. تاۋ سۋىنىڭ مۇزداي سۋىق ىزعارىنان شىمىگەر ەمەس.
- ءسىز لايدان شىعىپ، سۋ قۇيىپ بەرىپ قانا تۇرىڭىز!- دەپ كۇبىرلەي سالا بار كۇشىممەن قوپارا جونەلدىم. - لايدى مەن-اق ۇلگەرتەمىن!
- اۋىرىپ قالاسىز!- ول دا كۇبىرلەي سالا تىرباڭدادى. بىراق، كەتپەنىن مەنشە باسقارا الماي، ەكى-ءۇش جۇلقىپ ارەڭ شىعارىپ تۇرىپ، تەرگە لەزدە مالشىندى. ءىش كويلەگى جابىسىپ قالعان تولىق ومىراۋىنا كوزىم ءتۇسىپ، سىرت ايلانا بەردىم. جۇمىستان ەمەس، ۇيات پەن اياۋشىلىقتان قينالا شىقتى ءۇنىم.
- لايدان شىعىپ تۇرىڭىز، ءبىتتى، جاعاعا مەن-اق شىعارا سالامىن!
- مەنشى؟
- ءسىز دەمالىپ، مىنا جاقتان اسىقپاي عانا توپىراق بوساتىڭىز!
گۇلنيسا لايدان شىعىپ، جىلامسىراي قارادى ماعان. مايكىم مەن كۋسارىم تۇلا بويىممەن لايعا مالشىنىپ بولىپ ەدى. جاۋتاقتاپ تۇرىپ ارتىنا قايرىلعان قىز، كىرپىش قۇيۋشىلاردىڭ شي تۇبىرلەرىن شاۋىپ، مايدان تۇزەپ جاتقانىن كوردى دە، ۇلكەن ورامالىن اكەلىپ، موينىما اسا قويدى.
- تەرىڭىزدى ءسۇرتىپ، اسىقپاي ىستەڭىزشى!
- مەن اسىقپاسىن دەسەڭىز، كيىنىپ الىڭىز!
- نەگە؟... مەنىڭ كومەكتەسۋىمدى جاقتىرمايسىز با؟
- تەرلەگەنىڭىزدى كورسەم، قينالادى ەكەنمىن!
- سىزگە قاراپ مەن دە قينالىپ تۇرمىن! - ويناقى قارا كوزگە تولا قالعان جاس، ومىراۋىنا تىرس-تىرس تامدى.
- شىدامدى بولىڭىز، مەن شىنىققان، كونىككەن باس! - لايدى بىلشىلداتىپ سىرتقا اتا باستادىم. قايتادان كۇلىمسىرەگەن بەينەگە كەلە قالعان گۇلنيسا دا لايدى كەتپەنمەن تارتا بەردى. مەنىڭ شىقىنسىما قاراپ، كۇشەنە تارتتى.
قيىنشىلىققا وسىلاي تالاسقاندىعىمىزدان با ەكەن، لاي توبە بولىپ ءۇيىلىپ، دايىن بولا قالدى. تۇسكى تاماقتىڭ دابىلى كۇن ەڭكەيە سوعىلعاندا ەكەۋىمىز ەكى جاققا جۋىنۋعا كەتتىك.
- ءبىزدىڭ باقىتىمىزعا جاراي كىرپىش قۇيۋشىلار ءتىپتى يكەمسىز، سىپىرا بوشالاڭ بولىپ شىقتى. جالعىز كىرپىشتىك، ءتۇپسىز قالىپتارىنا قوس ۋىس لايدى دومالاقتاپ اپارىپ باسقانشا ۋاقىت بەس مينۋتتاپ ءوتىپ جاتتى. ءبىز شىعارعان لايىمىزدىڭ بۇگىن قۇيىلىپ بىتپەيتىندىگىن ءبىلىپ، ەرتەڭگى لايعا توپىراق بوساتا سالا وتىردىق. ەكەۋىمىز ەكى جاقتا وتىرساق تا ويىمىزدى ءجۇز يشارامىزدان ۇعىسامىز. كىرپىششىلەردىڭ ىشەك-قارنى شاشىلعانداي شۇبالاڭ قيمىلدارىنا، جولدان وتكەن ماس قالماقتاردىڭ ات ۇستىندە بۇلعاقتاۋىنا، اۋىپ ءتۇسىپ، ۇيىقتاپ قالۋلارىنا، سوعان ۇيرەنىپ العان اتتارىنىڭ يەلەرىنەن ءۇمىت ءۇزىپ، بەت الدىلارىنا جۇرە بەرۋلەرىنە، «پەرى سوققان» بەلسەندىلەردىڭ قيمىلىنا، باستىقتاردىڭ ولارعا قوقاڭداۋلارىنا... ماڭايىمىزدا بولىپ جاتقان بارلىق ارەكەتكە گۇلنيسا كۇلدى دە مەن جىميامىن. كۇلكىم كەلمەي، ماقپال مەن اسقارىمدى ساعىنىپ وتىرسام دا وسى سۇيكىمدى قىزدىڭ كوڭىلى ءۇشىن جىميامىن. ول مەنىڭ كوڭىلىمدى كوتەرۋ ءۇشىن كۇلەتىندىگىن كەيىنىرەك ءتۇسىندىم. كەي ءبىر جىميا دا الماي مۇڭايعانىمدا، قايعىلان با دەگەندەي باسىن شايقاپ قويعانىنان ۇعىلدى.
ءبىزدىڭ وسى «بەكەر» وتىرىسىمىزدى باستىقتار تاعى دا كورە الماي قالىپتى. كىرپىشكە لاي جاساپ بەرۋدەن وڭاي جۇمىس جوق ەكەن دەپ قالعان سياقتى. ەكىنشى كۇن وتكەندە گۇلنيسانى كەسەك قۇيۋعا شىعاردى دا، مەنى ول گرۋپپادان تاس تاسۋ گرۋپپاسىنا اۋىستىردى.
تاس بولعاندا دا رۋدا ەمەس، وزەننىڭ مالتا تاسى. مۇنىڭ دا «نەعۇرلىم جۋانى» قاجەت ەكەن. نەگە قاجەت ەكەنىن بىلمەي-اق زامبىلمەن تاسي بەردىك. مەنىڭ ءزامبىلىمنىڭ ارتىن ءتورت مىقتى «اكتيۆ» كەزەكتەسىپ كوتەردى. ماقسات قيناۋ بولعاندىقتان دەمالدىرار ەمەس. ءبىرى تەرلەيىن دەگەندە تىڭى كەلىپ ءتۇسىپ، قۋالاي بەردى. كەيبىرى ماعان جاناشىرلىق ويلاپ، ءبىر دالداعا اپارىپ دەمالدىراتىنى بولماسا، باستىقتاردىڭ ماقساتى، زورىقتىرىپ جىعىپ، «كەرى توڭكەرىسشىلدىگىمدى» دالەلدەمەك ەكەن. بۇل جايتتى كىرپىش قۇيا ءجۇرىپ گۇلنيسا دا ءبىلىپتى. باستىقتارعا جاقىن جۇرەتىن ەرىكتىرەك ايەلدەر ارقىلى مۇڭعىل مالشىلاردان ءسۇت-قاتىق الدىرىپ، جاتىن ورنىما جاسىرىن جىبەرىپ بەرىپ تۇردى.
ءۇش-ءتورت كۇن وتكەن سوڭ اسقانانىڭ باستىقتارعا پىسىرعان ءتاتتى-دامدىلەرى دە مەنىڭ باستىعىمنىڭ اسىنان تابىلاتىن بولدى. ارانىم اشىلىپ، تاماققا قاسقىرداي تيدىم. زورىققانىم سول، كۇشەيە ءتۇسىپ، ءزامبىل كوتەرىسەتىن ىستەستەرىمنىڭ وزدەرىن قايىستىرىپپىن. تورتەۋى جەكە وتىرىپ كۇبىرلەسىپ الادى دا زامبىلگە قايسىسى تۇسسە دە مەنى دەمالىسپەن قامداي بەردى. زامبىلشىلەر سياقتى ءىلبىپ قانا كۇن وتكىزەتىن بولدىق.
لايدى جارىم كۇندىك قانا جۇمىس كورىپ، بىزدەن تارتىپ العان ەكى بەلسەندى ۇلگەرە الماي، ەڭ مىقتىسىنان ۇشەۋ بولىپ مالشىنىپ ءجۇرىپتى. قاسىنان وتكەنىمدى گۇلنيسا ماعان سولاردى ىمداپ جىميادى.
ۇيگەن تاسىمىز تاۋداي بولعاندا شاقتا زور باستىعىمىز ايقايلاي جەتىپ، باسقا جەرگە تاسىتتى. دومنانى باسقا جەرگە جاساتاتىن بولىپتى. ول تاستىڭ جارىمىن ەكىنشى رەت تاسىپ بولا بەرگەنىمىزدە، ۇرىمجىدەگى مەكەمەگە كەتكەن ۇستامىز قايتىپ كەلىپ ەدى. زور باستىق، شتابىنان تاعى دا جۇگىرىپ شىقتى. جۇمىستى تۇگەل توقتاتىپ، دەمالىس جاريالادى. سوڭىمىزداعى جاندايشاپ باستىقتاردى تۇگەل شتاپقا شاقىرىپ اكەتتى. ءبىر ساعاتتان سوڭ تۇگەل شىعىپ، شتاپ سىرتىنداعى جەردى ولشەدى. ءار جەرگە قازىق قاقتى. تاستىڭ ەكى ءۇيىندىسىن دە سول قازىقتاردىڭ ماڭايىنا تاسۋدى بۇيىردى سونسوڭ. سول جەردەن بىرنەشە ءبولىمدى ءۇي قالاپ، وسىندا قىستايتىن بولىپپىز.
تاستى ءۇشىنشى رەت تاسۋىمىز مەنىڭ دەمالىسىمدى ءتىپتى كوبەيتتى. ويتەتىنى، ءىس قۋزاۋشى جاندايشاپتاردىڭ ۇندەرى ىشىنە ءتۇسىپ، ءوز ويلارىمەن وزدەرى بولىپ، بولبىراپ قالىپ ەدى.
باستىقتار عانا كوڭىلدى. كەشكى دەمالىستىڭ ۋاقىتى ۇزارا بەردى. تەك زور باستىق «سورلىنىڭ جۇمىسى» عانا كوبەيگەندەي: «شتابىنان» شىقپاي، قىزداردى كەزەك-كەزەك شاقىرىپ، «ءتالىم-تاربيە» بەرەتىن بولدى. ال، ءوز الدىلارىنا قىز شاقىراتىن «شتابى» جوق، كىشى باستىقتار وزەن بويلاپ قولتىقتاي ءجۇرىپ «تاربيەلەسىن بە»...
گۇلنيسا مەن بىرگە كەسەك قۇيىپ جۇرگەن ايەلدەر عانا «تاربيەسىز» قالىپ بارا جاتقان سياقتى ەدى. ەكى-ءۇش كۇننەن سوڭ ولاردان دا شاقىرىلۋشىلار شىقتى. لاي قۇشاقتايتىن ورىندارىنا «تاربيە قابىلداماعان» ايەلدەر اۋىستىرىلدى. ىلە-شالا گۇلنيسا دا بوساي قالدى كىرپىشتەن. زور باستىق بىرەر ساعات قانا سويلەسىپ شىعارعان سوڭ ونىڭ ەركىندىگى ءتىپتى كەڭىدى. ماس قالماقتىڭ ەرتوقىمىمەن كەلگەن ءبىر جۋاس اتىن ەرتەڭىنە-اق مىنە جونەلدى. «وسى ءبىر تازا جاندى سەزىمتال قىزدىڭ، ازعىن تاربيەسىن ءتىپتى تەز قابىلداي قويعانى ما؟» دەپ كۇرسىندىم. - «اۋىر جۇمىستان قۇتىلۋ ءۇشىن ارىن ساتاتىنداي ەمەس ەدى عوي؟»...
گۇلنيسا تومەنگى جاقتاعى قاتىناس بەكەتىنە قاراي جورعالاتىپ بارىپ، بەلەسكە شىعىپ ءبىراز تۇردى دا قايتا قايتتى. وزەن بويىنا ءتۇسىپ، جورعالاي اياڭداتتى. تۇپ-تۋرا مەن دەمالىپ جاتقان دالداعا بەتتەدى. ابىرويىن ساقتاۋدى قىسقاشا ەسكەرتىپ وتكىزگىم كەلدى مەنىڭ. بىراق، گۇلنيسا، جاقىنداپ كەلە كۇلىمدەپ، مەنەن بۇرىن سويلەدى.
- بيعان اعا، تومەنگى بەكەتتە اسكەري ەمحانا بار ەكەن. ەرتەڭ جەكسەمبى، دەمالادى ەكەنبىز، ءسىز دوحتىرعا كورىنۋگە رۇقسات سۇراڭىزشى!
- ساپ-ساۋمىن عوي، نە ءۇشىن؟
- سىزبەن ءبىر سويلەسكىم كەلەدى!- دەپ كۇلىپ جىبەرىپ تۇزەدى ءسوزىن. - جاي عانا...
- سوڭىمدا «اۆچاركا» بار عوي؟
- ولاردىڭ ءبارى اراقكەش، سونداعى اراقحانادا قالاتىنى ءسوزسىز! - سونى ەسكەرتتى دە، اتىن قۋزاي تەبىنىپ وتە شىقتى.
دوستى ساقتاندىرۋ بورىشىم بار عوي، كەڭىرەك جەردە كەزدەسىپ، مىنا ءجۇرىسى جونىندە وزىنە دە اقىل ايتىپ قويعىم كەلدى. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭگى شايدى ىشە سالىپ، دوحتىرعا كورىنۋگە رۇقسات سۇرادىم. باستىق، بۇرىننان سوڭىمدا جۇرگەن ەكى باقىلاۋشىسىن قوسىپ بەردى. گۇلنيسا اسقان سۇلۋ دەنەسىنە ءوز تەرىسىندەي قوندىرىپ تىگىلگەن قىزىل ءپۇلس كويلەگىن كيىپتى. ۇزىن بۇرىمىن تارقاتىپ، شاتىرىنىڭ الدىندا تۇر ەكەن. كەتتىم دەگەندەي باس يزەپ قالدىم. قىز مول شاشىن توگە سىلكىپ، ارقاسىنا سەرپىپ تاستادى دا وزەنگە جۇگىردى. دوڭگەلەك قانا اپپاق ءجۇز، جاس شىبىقتاي تولقىعان قىپشا بەل، جەل ۇيىتقىتقان قىزعىش قوڭىر جىبەك شاش، جالت ەتە تۇسكەن قارا كوز، سۇيۋگە بەيىمدەلگەندەي ۇمسۇنعان ويماقتاي عانا قىپ-قىزىل ەرنى... ءبار-ءبارى، اسىرەسە لىپ بەرىپ سەكىرە جونەلگەندەگى قۇلىن ءمۇسىن، رومانتيزم داستاندارىنداعى پەريزاتتىڭ ءدال ءوزىن، وندايعا سەنبەيتىن كوزىمە كورسەتىپ، جۇرەگىمە قوندىرا قويعانداي سەزىلدى. «ياپىراي مىنا سويقان نۇرياشىما جاۋ بوپ تيەر مە ەكەن!» دەگەن وي ساپ ەتە ءتۇستى باسىما. «جوق، جوق-جوق، ءورت بولىپ جالاسا دا كۇيمەيمىن!» دەگەندەي باسىمدى شايقاپ تاستاپ، كوزىمدى جۇما قويدىم دا نۇرياشىمنىڭ بەينەسىن سىمىرە تارتتىم جۇرەگىمە. ءوز سۇيىكتىمنىڭ كوركەم مىنەزى، تۇنىق ماحابباتى شيپالى سامال بولىپ تىنىستاتتى. مۇنىڭ مەنى قىزىقتىرا قويعان ءمۇسىنى ءوز جارىمدا دا بار عوي، ال، ونىمنىڭ رۋحاني دۇنيەسى، مول اقىل-ويى، ءبىلىم-ساناسى قاي سۇلۋعا قونا قويماق! «لايلاما تۇنىعىمدى، كەز كەلگەن ءشوپتىڭ باسىن شالا بەرەتىن مال ەمەسپىن!...»
جولدىڭ ويلى-قىرلىلىعى بولماسا، ارالىق ەكى شاقىرىمداي عانا ەكەن. ەمحاناعا كىرىپ، تۇماۋ ءدارىسىن الدىم. ەرە كىرگەن ەكى بەلسەندى ەرە شىقتى دا اراقحاناعا قاراپ ىمداستى. «بۇل كىسى اراق ىشسە... بولمايدى. تاعى ءبىر شاتاق تاۋىپ الماي قايتا بەرسىن!»، «مەنى اكەپ تاستاپ كەتتى دەي سالسا بولمادى ما!»- دەپ ەستىرتە كۇبىرلەستى دە، يەكتەرىن كوتەرە سالدى.
كوپتەن ءوز ەركىممەن جول باسقانىم وسى-اق شىعار، ارقامنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي سەزىممەن اياعىم جەڭىلدەپ سالا بەردى. جەلسىز، جايما شۋاق اشىق كۇن ساسكەلىكتە جارقىراپ تۇر. «سۇم قىز قاي جاعىمنان كورىنەر ەكەن» دەپ جان-جاعىما قاراي بەردىم. جوق، اتىرەتكە جەتۋگە ءبىر بەلەڭ عانا قالدى. قىز تۇگىل سايتاننىڭ دا ەلەسى جوق. بۇل بەلەڭنەن اسقان سوڭ جول جاپ-جايداق، شتاپ ەسىگىنەن ءبارى كورىنىپ تۇرادى. الدى-ارتىما قاراپ ءبىراز تۇردىم. «جاستىق - اۋەستىكتىڭ سوقپا قۇينىنان باسقا نە ءسوزى بار دەيسىڭ. قارىنداسىم، اڭشى قاقپانىنان ساقتان!» دەپ ءبىر كەزىككەندە كۇبىرلەي سالمايمىنبا!»- ەندى كۇتكىم كەلمەي ورلەي جونەلدىم بەلەڭگە. وزەن جاعاسىنداعى تەرەك اراسىنان سىقىلىق قاقتى سۇلۋ كۇلكى. ءبىر جۋان اق تەرەكتى دالدالاپ ات ۇستىندە تۇر ەكەن. تەبىنىپ قالىپ ىتىپ شىقتى.
- ءبىلدىم!... كەل مىنگەسىڭىز، مىنا قىراتتىڭ استى يەن ەكەن!
- نەنى ءبىلدىڭىز؟- دەپ ارتىنا، مىنگەسە سالىپ سۇراعانىما جاۋاپسىز كۇلدى. مەنىڭ الگى كىدىرىپ جالتاقتاعانىمنان وزىنە دەگەن پەيىلىمدى بايقاعان ءتارىزدى. ال، ءوزى ەركەكشە كويلەك-سىمىن قايتا كيىپتى دە، سيقىرلى شاشىن ءتۇيىپ، قالپاعىمەن باستىرا سالىپتى. سىرت كوزگە الدىمدا وتىرعان ەرەسەك بالا جىگىت بولىپ كورىنەتىندەي. ونىڭ ەسەسىنە جۇپارى مۇرنىمدى جاردى. قىراتتىڭ تىگىل جارلاۋىتىنا ات تىكە ورلەدى. ساۋىرىنان سىرعىپ كەتە جازداپ، ەرتوقىمنىڭ الدىڭعى قاسىنا سوزعان قولىم قىزدىڭ ءدال قۋىعىنىڭ باسىنان ساپ ەتە ءتۇسىپتى. وت ۋىستاعانداي دەرەۋ تارتقانىمدا قىلمىستى قولىمنىڭ سىرتىنان ونىڭ ىستىق الاقانى جابىسا قالدى. ءبىر مەزەت جىبەرمەي، ىشىنە قۇشىرلانا باستى دا جوعارى تارتىپ اپارىپ، جۇرەگىنە باستى. الاقانى دا كوكىرەگى دە وتتاي، دەزمالشا قارىدى قولىمدى. قايرىلىپ قاراماسا دا قۇمارلىقتىڭ قىزارا بورتكەن ءجۇزىن، اپپاق موينىنىڭ قىزارىپ كەتكەنىنەن، جۇرەگىنىڭ اتقىلاقتاۋىنان سەزدىم. سول سۇعاناعىمدى وتتى الاقانىمەن سيپالاي بەردى. ايالاپ-ايمالاي بەردى. ءۇن جوق، تۇقىرا ءتۇستى ءوزى. جاستىق سەزىمىنە وقىس شابۋىلداپ قويعانىمدى ۇعىپ، قولىمدى زورلاپ تارتىپ شىعارىپ الىپ سويلەدىم.
- پاك جۇرەكتى، اسا قۇرمەتتى قىزسىز، كەشىرە كورىڭىز، ەردىڭ قاسىنان ۇستاماق ەدىم، جاڭىلىس بولدى!
گۇلنيسا كۇلىپ جىبەرىپ كۇرسىندى دە، ءبىراز ويلانىپ الىپ ءتىل قاتتى.
- مەندە ءسىز ايايتىنداي ونشالىق قۇرمەت جوق!... سونداي احۋالدارىمدى ايتايىن دەپ شاقىردىم ءسىزدى...
- مەنىڭ دە ايتىپ قويايىن دەگەن از عانا پىكىرىم بار ەدى. مىنا جەرگە ءتۇسىپ وتىرايىق!- بەلدەن اسقان سوڭ اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ، ونى قولتىعىنان سۇيەمەلدەپ تارتىپ ەدىم، قىتىعى كەلىپ، قولىمدى قاعا ىرشىدى مەرتىگۋدەن ساقتاۋ ءۇشىن قۇشاقتاي الىپپىن. ەكى قولى موينىما اسىلا كەتتى دە، ايقارا قۇشاقتاپ الىپ، بەتىمە بەتىن باسا كۇلدى. ويپاڭىراق دالداعا كوتەرىپ اپارىپ وتىرعىزا قويدىم دا اتتى تۇساي سالىپ، ەكى قادامداي الىستاپ كەلىپ وتىردىم. قيمىلىما كىرپىك قاقپاي قادالعان قىز دەمىن سوزا الىپ تومەن قاراپ سويلەدى.
- سىزدە كەشىرىڭىز!... مەنى ادەتتەن اسقان بۇزىق قىز ەكەن دەپ قالعان ۇقسايسىز!
- جوق، ولاي جامان باعالامادىم. ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىز دە مەنى تاڭداندىراتىن ءبىر ءتۇرلى پاكتىك-ادالدىق بار!
گۇلنيسا جۇزىمە ءبىراز قاراپ الىپ تاعى دا تۇقىرا جالعاستىردى ءسوزىن.
- راسشىلدىق-اقيقاتشىلدىق دەگەندەردى مەن سىزدەن ۇيرەندىم. جانە ەڭ قيىن جاعدايدا، وتىرىك قوسپاسا بولمايتىن كۇرەس ۇستىندە بەرگەن جاۋابىڭىزدىڭ شىنشىلدىعىنان اسەرلەندىم. مەنىڭ دە سىزدەي راسشىل بولعىم كەلەتىن بولدى. ءسىزدى جاقتاپ سويلەپ، ءتىپتى، سىزبەن بىرگە كۇرەسكە تۇسكىم دە كەلدى. سويتسەم... سىزگە... عاشىق بولىپ قالىپپىن. ءتۇن بويى قىزامىن، ۇيقىم كەلمەيدى. ەڭ بولماعاندا ءسىز كورىنەتىن جەردە وتىرعىم كەلەدى...
- قارىنداسىم-اۋ، بالاسى بار، سۇيگەن ايەلى بار ادامعا سولاي بولا ما ەكەن! سەندەي قىزعا قانداي جىگىت باس قويماس، سەنى التىن تاۋداي باقىت كۇتىپ تۇر!...
- جوق، ولاي بولۋدان كەتكەنمىن.. ماعان ەندى شىن سويلەۋدەن باسقا پارىز جوق!... مەن قىز دا ەمەسپىن. كىشكەنە كەزىمنەن الدانىپ، يت پەن قۇسقا جەم بولعان ايەلمىن. ءسىزدىڭ مەنى قىز دەپ ايايتىنىڭىزدى بىلەمىن. سوندىقتان تولىق سويلەپ بەرگىم كەلدى. بىراق، ەسسىز بۇزىق ايەل ەمەسپىن. الدانعاندا ءبىر جاقسى كورىنگەن جىگىتتىڭ ماحابباتىنا، الالدىقپەن الدانعانمىن. ءسىز ايتقانداي «التىن تاۋىم» وسى ەكەن دەپ بەرىلىپپىن!... وسى كۇرەس ۇستىندە ءبارىنىڭ جايى ءمالىم بولدى. مەن ءتاۋىر دەپ بىلەتىن جىگىتتىڭ ءبارى قاراجۇرەك الدامشى، تاقسىپاز، وتىرىكشىلەر بولىپ شىقتى. وندايلارعا... ەرسىز قالسام دا بارا المايتىندىعىمدى ءتۇسىنىپ جەتتىم.
- جوق، ءالى ءتۇسىنىپ جەتپەپسىز، تۋىلعاننان كەمشىلىكسىز كامەلەتپەن تۋىلاتىن ەشكىم جوق. وعان ءوزىڭىز دە مىسال. وتىرىكشىلدىك پەن شىنشىلدىقتىڭ قاسيەت جونىندەگى پارقىن مەنىڭ ۇستىمدەگى كۇرەستە ايىرىپ وزگەرىپسىز، ءوسىپسىز. ال، ول جىگىتتەر وزگەرمەيدى دەپ ويلاعانىڭىز - شالالىق ەمەس پە!... قاراما-قارسىلىق كۇرەس بار جەردە سانا مەن يدەيادا وزگەرىس بولماي تۇرمايدى. ەرتەمە-كەشپە ءسىز سياقتى ولار دا وزگەرەدى، وسەدى.
- ول جىگىتتەر دە ونداي ءۇمىت جوعىن، سويلەي الماي وتىرعانىم بولماسا، ءوزىم بىلەمىن. مۇنداي ءتۇپسىز تەرەڭ ايتىسقا ءتۇسىپ، ارەڭ تاپقان ۋاقىتىمىزدى سىراپ ەتپەلىك، وتىنەمىن!
- ماقۇل، مۇنىڭىزدا دۇرىس. مەن الدىمەن سىزگە ايتپاق پىكىرىمدى ايتىپ الايىن. مىنا اتىرەت باستىعى سىزگە قالاي شاپاعاتشى بولا قالدى، الدىمەن سونى ايتىڭىزشى!
بۇل توسىن سۇراۋىما ساقىلداپ كۇلدى قىز.
- كەزەپتىك ماقساتپەن جاقسى كورىنگىسى كەلمەي مە! مۇندايلار مەنىڭ كوپتەن سىرالعى دۇسپانىم. كوركەمونەر قىزمەتىنە ورنالاسقانىمنان بەرى مەنى مۇنداي باستىقتاردىڭ ۇلكەندەرىنىڭ دە تالايى ايلاندىرىپ كەلەدى. وڭاشا ۇيگە تالايى الداپ اپارىپ كورگەن. ونداي اۋەيلىكتەرىنە كونگەن ەمەسپىن. زورلاماق بولسا، پارتكومعا مالىمدەيمىن دەپ قورقىتا سالامىن. مەنىڭ الدانعانىم، تەك، ماحابباتتىق ۋادەلەسۋدەن عانا بولعان!
- سوندا دا مىناداي دوڭىزدان قاتتى ساقتانىڭىز!... ونداي ىشكى بايلانىستا بولماعانىڭىزبەن سىرتتاعى ابىرويىڭىزدى جويادى!
- تۇسىنەمىن، بىراق، لاج جوق. باستىق ءىس ءجونىن سىلتاۋ ەتىپ شاقىرعاندا بارماسا بولمايدى ەكەن!... ونىمنان، مەنىڭ سىرىمدى بىلەتىن دوستارىم كۇمان ويلامايدى. مىناۋ مەنى وسى جاققا جۇرەردە-اق ايلاندىرعان. وزىمەن بىرگە كابينكادا وتىرۋعا بۇيىرعاندا كۋزوۆقا شىعىپ، ودان ءسىزدىڭ قاسىڭىزعا بارىپ وتىرىپ العانىم ءۇشىن، ونان سوڭ سازعا كەلىپ تۇنەگەندە وزىمەن بىرگە كابينكاسىندا تۇنەمەگەندىگىم ءۇشىن قالپاق كيگىزدى. ودان دا زور قالپاق كيگىزسە، تاعى كيەرمىن. جالعىز-اق، ءسىزدى كورىپ جۇرسەم بولعانى!... مەن قازىر اۋرۋمىن! - كوزجاسىن توگىپ-توگىپ جىبەردى. گۇلنيسا، مەنىڭ تىزەمدى جاستانا جىعىلدى. - قاتتى قينالىپ ءجۇرمىن!
- نە اۋرۋ؟ - ماڭدايىنان، شاشىنان سىلاي سۇرادىم.
- سەن!- دەدى قىز، جاۋابىن شورت قايىرىپ، ىشقىنا سولقىلدادى. - ماقپال ەكەۋىڭنىڭ ماحابباتىڭا زيانكەستىك ىستەمەۋدى دە ويلاندىم. كوپ سەميادا جوق ەڭ ۇلگىلى ماحاببات قوي، قيمايمىن، ايايمىن. بىراق، لاجىم قالمادى. ءوزىمدى توقتاتۋعا كۇشىم جەتپەدى، قايتەمىن، ۇيقى جوق، جۇرەگىم كۇيىپ، ىس-تۇتەكتە تۇنشىعا بەرەتىن بولدىم!
- ولاي بولما! ار-نامىستى ارداقتايتىن ادام ءبارىن دە جەڭە الادى!.. جاستىق سەزىم دەگەندى اقىلمەن باسقارماسا، ادامگەرشىلىكتى تونايدى. باتپاققا دا، دارەتحاناعا دا تاستاي بەرەتىن، ول ءبىر اقىماق قۇيىن. ۇيىرگەنىنە شىداپ بەرسەڭ، از ۋاقىتتا-اق وتە شىعادى، ايىعاسىڭ، دۇرىس جولىڭدى سوندا عانا تاباسىڭ. «ياپىراي سوندا قايمانا ءبىر قاتىن-بالالى قالپاقتىعا دا كۇيىپ-جانىپپىن-اۋ!» دەپ كۇلەتىن بولاسىڭ ءالى!
- ولاي دەمە!- دەپ موينىما اسىلا كوتەرىلدى گۇلنيسا. - مەنىڭ قاتتى ءبىر ەگەسىم وسى قالپاعىڭدا. سەندە نە قىلمىس بار ەدى!... ناحاق قالپاق كيگىزەدى دە «مۇنى ادام دەپ مەنسىن بە» دەيدى تاعى دا... تۋعان ەلىمنىڭ قامىن سەنشە ويلاي الاتىن بولعانىمدا عانا ەندى ادام بولدىم دەي الارمىن!... ول يدەيانىڭ ەشكىم تالاسا المايتىن شىندىعىن ايتىپ، سەنشە جەڭە الاتىن دارەجەگە جەتسەم!... ساعان مەنى الدىمەن قۇشتار ەتكەن، وسى جاۋىنگەرلىگىڭ. جۇرت قورمالىنداي، ەل تىرەگىندەي كورىنەتىن كوپ ۇلتشىلدىڭ قايسىسى سەندەي جاۋاپ ايتا الدى؟ «ۇلتشىلسىڭ» دەسە، «ۇلتشىلمىن» دەپ سۇمىرەيە بەرگەننەن باسقا بۇل ناحاققا نە جاۋاپ ايتا الدى؟... «اناۋ بلوگىڭ» دەسە، «بلوگىم» دەپ باسقا بەيۋازداردى وزىنە قوسا كۇيدىرگەننەن باسقا نە بەردى جۇرتىنا!... ال، سەنشى؟... سەنى قۇتقارۋ ءۇشىن ءوزىن قۇرباندىققا شالماق بولعانداردى دا قورعاپ قالدىڭ!... سەن ءسويتىپ، مەنىڭ ارمان-تىلەگىمنىڭ جالعىز عانا جارىق جۇلدىزى بولدىڭ، قايتىپ قينالمايىن سەن ءۇشىن!.. سەنىڭ باسىڭا جاستىق، كوڭىلىڭە سۇيەنىش بولۋدان ارتىق نە ونەر، نە قىمبات بار مەن دە!
گۇلنيسا وسىنى ايتىپ، ماڭدايىمنان، كوزىمنەن، يەگىمنەن ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الدى. قارسىلىق ەتە الماي قالدىم. بۇل سۇلۋ سويقان كورسە قىزارلىقپەن ەمەس، جاستىق-ماستىق سەزىممەن، ءيا، بۇزىلعاندىقپەن دە ەمەس، ءوزىنىڭ وزگەشە ويانعان ساناسىمەن، وزىندىك اقىلىمەن، ارمان-مۇراتىمەن ۇناتىپتى مەنى. مۇنى ايتپاۋدىڭ نە ءجونى بار!... ءوز اياعىن شالىس باسىپ كەلسە دە الەۋمەتتىك وي-پىكىر جاعىنان تەز ءوسىپتى!... ال، بىراق، ماعان بولعان بۇل قۇشتارلىعى ءۇشىن نۇرياشىمدى ۇمىتىپ، وپاسىزدىق ىستەي الارمىن با! - ماڭدايىمنان تەر بۇرق ەتە ءتۇستى.
«شىن ماعىناسىندا بۇل دا كوركەم گۇل. بىراق، ءوزىنىڭ تىم ەرتە اشىلىپ قالعاندىعىمەن بويىن جيا الماي، مىنا وكتەم قۇشتارلىقتىڭ جالىنىن تۇگەل ءسىمىرىپ، شەگىنە جەتكىزىپ العان، نازىك گۇل. جاقسىلىعىن ايتىپ جۇباتسام، جابىسا قالادى. جازعىرسام جاسىپ سولادى. مىنا حالىندە تويتارسام، كۇيرەپ تە تۇسەر!... ال، بىراق، مەنىڭ دە شىدامىمدى قۇرتىپ بارادى مىنا وت قۇشاعى!...»
- مەنى ايايتىنىڭ قايدا!- دەپ قالدىم. - ماقپالعا زيانكەستىك ىستەمەيتىنىڭ قايدا!
- مۇنداي احۋالدى ايمالاۋدان ارتىق اياۋشىلىق جوق. كوپتەن بەرى ماقپالىڭنىڭ قاسىندا بولا الماي زارىعىپ ءجۇرسىڭ. ناحاق جازالانىپ، كوڭىلىڭ جۇدەپ، ازاپتانىپ ءجۇرسىڭ. وسىندايدا رۋحي ازىعىڭ بولىپ جادىراتا السام، سەنىڭ دەرتىڭ ءۇشىن دە، ءوز دەرتىم ءۇشىن دە شيپا!... ماقپال قازىر الىستا عوي، بۇل جەردە سەنىڭ كوڭىلىڭدى كوتەرىپ، جۇباتا تۇرۋىم، وعان زيانكەستىك ەمەس، نەرۆىدەن قورعايمىن!
- ماعىنالى ادامعا ماعىنالى ماحاببات قانا جاراسادى عوي، ءوزىڭدى بۇلاي قورلاما، قارىنداس!
- سەن دە قورلاما، ايا مەنى!... سەمياڭدا بولا الماعان وسىنداي ۋاقىتتاردا جاناما ايەلىڭ بولامىن. تەك، مەنى كەمسىتپەسەڭ بولعانى، تاڭداعان جولىم وسى! باسقا ەشكىمگە تيمەيمىن! شيكى نادانداردىڭ ەندى بىرىنە قوسىلىپ، اراق ءىشىپ كەلگەنىندە «قاتىن ەكەنسىڭ» دەگىزىپ ساباتىپ وتىرا المايمىن! وندايدا مەنىڭ ادىلەتسىز-جازىقسىز جابىرلەنەتىندىگىمدى سەن تۇسىنەسىڭ. ونداي قارا كوڭىلگە حانىم بولۋدان، جانىمنىڭ جارىق كۇنىندەي سەنىڭ عانا قوسالقىڭ بولىپ وتكەنىم جاقسى. ماقپالعا سەزدىرىپ، رۋحي زيان سالمايتىندىعىما سەرت ەتەمىن!... مەن تاپقان ەڭ ماعىنالى ماحاببات وسى عانا!... ال، مەنى قانشالىق ساعىندىرعان كەزەڭدە دە الالىڭ بولا بىلەمىن! بالا بىتسە ءتىپتى جاقسى، سىرتقا بىلدىرمەي باعىپ ءوسىرۋ ماعان قيىن ەمەس. سەنىڭ پەرزەنتىڭ عانا مەن ءۇشىن ۇلى تابىس، ومىرلىك قۋانىش بولا الادى!
«بۇل دا كوپ ويلاۋمەن تاڭداعان، وزىنشە ەڭ دۇرىس جولى شىعار، كىنالاۋعا بولماس!»- دەدىم ىشىمنەن. - «شەگىنە جەتكەن قۇمارلىق تىم شەشەنگە اينالدىرىپتى ءوزىن!... بىراق، ماقپالىما ولاي وپاسىزدىق ىستەپ، مەن ادام بولماقپىن با!» -مۇنىڭ كوڭىلىن ەندى تويتارماي بولمادى، شىدامىمنان تاۋسىلدىم. قۇشاعىن ايىرىپ، تەز الىستاۋىم قاجەت بولدى.
- قارىنداس، «قاتىنمىن» دەپ ءوزىڭدى ارزانداتقانىڭمەن دە شىنشىلدىقپەن ايتىلعان مىنا سىرلارىڭ، مەنىڭ الدىمدا باسىڭدى ءتىپتى قىمباتتاتا ءتۇستى. قاتە ويلارىڭ دا ادالدىعىمەن قۇلپىرىپ شىقتى. بىراق، مەنىڭ مىنا جايىمدى ءتۇسىنىپ، كەشىرىم ەتەتىندىگىڭە سەنەمىن: مەن ماقپالدان باسقاعا ەركەك ەمەسپىن. ماحابباتتىڭ جۇرەگى بىرەۋ-اق ەكەن. ونى جارتى-جارتىعا جارىپ، ەكەۋ ەتۋىم مۇمكىن ەمەس ەكەن. ەڭ جاقسىسى، ماعان قارىنداس بولىپ قال!... سەنى قور ەتپەيتىن جىگىتتى مەن تاڭداسىپ، ءوزىڭنىڭ رازى-قوشتىعىڭمەن قوسايىن!
بەتىن قوس الاقانىمەن باسا ەڭىرەدى گۇلنيسا.
- ەندى ءبىزدى ىزدەيدى، كەشىكتىك. ەكەۋىمىزدى وسى جەردەن تاپسا، زور شاتاق! -دەگەنىمدە ورنىنان ارەڭ تۇردى. ماڭدايىنان عانا ءسۇيدىم دە اتقا مىنگىزىپ جونەلتىپ، ءوزىم جولدىڭ تومەنگى جاعىنان ءتۇستىم.
«شىركىن تابيعات!... الۋان ءتۇرلى گۇلى ءوزدى-ءوز الدىلارىنا الۋان-الۋان كورىك، ءبىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايتىن الۋان ءتۇرلى سۇيكىممەن ءيىس تاپقان نەتكەن باي سىرلى دۇنيە بۇل!»- دەپ كۇرسىندىم. - «مىنا گۇلى ءوز كۇلتەسىن ءوزى جۇلمالاپ، ماسقارالاپ، ماسقارالاپ وتىرىپ-اق ماس ەتەتىندەي سەزىم، كوز ۇيالتاتىنداي كەلبەت كورسەتتى-اۋ!... انە، كۇن نۇرىنا شاعىلىسقان قار-مۇزدى اسقار! سونىڭ ار جاق ەتەگىندە عانا اسقارىمدى قۇشاقتاپ، ءوز نۇرىم وتىرمايما، ەرتەڭ-اق جەتپەيمىنبە ونىما، كەز كەلگەن نۇرعا تەلمىرىپ، ءوز نۇرىمدى - كوز نۇرىمدى وشىرمەكپىن بە!...»
«ءوزىڭنىڭ اسىڭ تۇرعاندا باسقادا اكەڭنىڭ باسى بارما» دەگەن ماقال ەسىمە ءتۇسىپ، قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرىپپىن. يەن سايدا حايۋان قوراز سەزىمگە بەرىلىپ، ءبىر مەزەت ەستەن تانىپ تا كەتىپپىن. وزەنگە ءتۇسىپ، جۋىنىپ-تازارىپ قايتتىم.
گۇلنيسا مىنگەن ات تاعى ءبىر «ماستى» توڭكەرىپ تاستاپ شىققانداي ورلەپ، نەداۋىر الىستاپ كەتىپتى. مەن اسحاناعا بارىپ، تاماقتانىپ شىققانىمشا گۇلنيسا كورىنبەدى. مۇمكىن ول توسەگىنە جەتە قۇلاپ، كوز جاسىن جاستىعىنا ۇرلاپ توگىپ جاتقان شىعار. جاتاعىما مەن دە جەتىپ سۇلادىم. ماقپال مەن ۇلىمنىڭ سۋرەتىن الىپ، كوكىرەگىمە باسا سۇلادىم.
گۇلنيسانىڭ قاتتى «سىرقاتتانىپ» قالعانىن كۇن ەڭكەيە ەستىپ، جانىم اشىدى. كوڭىلىن سۇراپ، مۇمكىندىگىم جەتىسىنشە دەمەپ قويعىم كەلەدى. شاتىرىنا كىرۋىمە رۇقسات جوق. مەن دە ەڭكەيە جەتتىم وزەن جاعاسىنا. ورلەپ-قۇلداپ جاعالاي بەردىم. «زور باستىقتىڭ» ءوزى جۇگىرىپ، «وڭشىلعا مايىلىنا» ءوزى كۇتۋشى بولىپ، ءوزى دارىلەپ ءجۇر ەكەن. اشىق تۇرعان شاتىر ەسىگىنەن گۇلنيساعا كورىنەتىندەي ءبىر قويتاس ۇستىنە شىعىپ ۇزاق وتىردىم. باتىس جاقتان قويۋ قارا بۇلت شىعىپ، كۇن ءجۇزىن جاپتى. مەنىڭ كوڭىلىمدى دە بۇركەي تۇسكەندەي كۇڭگۇرتتەنە بەردى. گۇلنيسا ورنىنان تۇرا الاتىنداي بولسا ءبىر كورىنەر ەدى، زىم-زيا. وسى جىعىلۋىنا تاعى دا ءوزىم قىلمىستى سياقتىمىن. جاتاعىنداعى باسقا ايەلدەردە دە ءۇن جوق، ءبارى تۇنجىراۋلى كورىندى.
بۇلت اسپاندى تۇگەل تورلاپ، جاڭبىرىن بۇركە باستاعاندا ءوز شاتىرىما جۇگىرىپ ەدىم. باستىقتار ايقايلاپ، «پەشكالارىن» تۇگەل شىعاردى سىرتقا. كىرپىش جيۋعا شاقىرىپتى. پلاشىمدى كيە ساپ قايتا شىقتىم. تۇيىلە تونگەن كۇز، سۇركەي جاڭبىرىن ۇسكىرە توككەندە ءبىز «سەكىرە» تاسىدىق كىرپىشتى...
قۇرعاعان كىرپىشتىڭ ۇشتەن ءبىرى، دەگدىپ قالعان كىرپىشتىڭ جارىمى، جاس كىرپىشتىڭ ءبارى كۇيرەپ، اياق استىندا قالعاندىعىمەن عانا ءتىزىپ بىتىرگەن بولدىق. بىراق، بىتكەنى سول، جۇمىستى ءتىپتى كوبەيتىپ العانىمىزدى ەرتەڭىنە كوردىك: جاۋىن سۋى ىركىلەتىن ويپاڭعا تىزىلگەندىكتەن بۇرىنعى جال كىرپىشتەردە تۇگەل قۇلاپ، مايداننىڭ ويران-اسىرىن شىعارىپتى. ءبۇتىن قالعانىن تەرىپ دوڭگە جيۋعا بۇيرىق ءتۇستى. جوعارىدان كىشى باستىقتار تاعى دا «تەز» بىتىرۋگە قۋزادى. قولدان-قولعا لاقتىرىپ تاسىپ، جاۋىننان امان قالعاندارىن دا شاعىپ بولىپپىز. جانى ءسىڭىر ەكى ءجۇز شاقتى كىرپىشتەن باسقاسى راسىندا دا «تەز ءبىتتى». تۇستەن كەيىن مايدان تازالادىق تا كىرپىششىلەردەن باسقامىز ءوزدى-ءوز گرۋپپامىزدىڭ مىندەتىنە تارادىق.
جاۋىننان ءبىزدىڭ ۇيگەن تاسىمىز عانا امان قالىپتى. بىراق، ونى ءتورتىنشى رەت تاسۋىمىزعا تۋرا كەلدى: قالايتىن ءۇيدىڭ ىرگەسى تاسقىندا سۋ باساتىن جەرگە قازىلىپتى. ونىڭ ورنى تاعى دا دوڭگە اۋىسىپ، قايتا قازىلاتىن بولعان سوڭ قۇيرىعى قونىس تاپپاعان سورلى تاسىمىزدى سول دوڭگە تاعى تاسۋىمىز قاجەت قوي!... ءسويتىپ وسى وتكەن جيىرما كۇن ىشىندە قانشا سەكىرىپ، قانشا ىلگەرىلەگەنىمىزدى ولشەيتىن ناتيجە تابىلمادى. توككەن تەرىمىزبەن ولشەي قالسا، وتە كوپ جول باسقانىمىز انىق. بىراق، ول سىدىكپەن، ءوز جانى قينالماعان كىم ەسەپتەسپەك.
گۇلنيسا اۋىرعالى زور باستىعىمىز سونىڭ قاسىنان شىقپاپ ەدى. ايتەۋىر جۇگىرىپ ءجۇرىپ باسىن كوتەرتىپتى. ءۇشىنشى كۇننىڭ كەشىندە ءانى ەستىلدى. الدىمەن ۇيعىرشا عازال[6] مەن تاتارشا جىردان ءبىر-بىردەن ايتتى دا قازاقشا انگە اۋىستى. ءان بولعاندا دا ىڭعاي ماقپالدىڭ ايتىپ جۇرگەن اندەرى. اۋرۋدان سەرگي سالا تاعى دا مەنىڭ كوڭىلىمدى كوتەرۋ ءۇشىن ايتىپ جاتقانىن ءتۇسىندىم.
... اينالدىم اقماڭدايلىم،
اقىلدىم - بال تاڭدايلىم...
جار ءۇشىن جانىن ۇزە تولقيتىن وسى ءاندى بابىنا جەتكىزە، وزەگىنەن وتكىزە، اسا شەبەرلىكپەن ورىنداپ تىندى سوڭىندا.
قان قىسىمى ورلەگەن ناۋقاس جاعدايىمەن مەنىڭ قاسىما كەلىپ جاتقان قالىق تا كۇرسىنىپ جىبەردى. ويىنا ءبىر قىزىق وقيعا تۇسكەندەي كۇلىپ الىپ كۇبىرلەدى سونسوڭ:
- «نەگە مۇنشا كۇيدىرەسىڭ ارامنان بولعان» دەپ توقتايتىن ناقشاسىن[7] سەن كوسىپ جىبەرسەڭ قايتەدى؟
ەكەۋىمىز قاتار كۇلدىك. بۇل جەرگە كەلگەلى شىقپاعان كۇلكىمىزدى بۇل بۇرىن ءوزارا ايتىلماعان قالجىڭدار دا شىعىپ جاتتى. گۇلنيسانىڭ ءوزى ايتقانىنداي، شىنىمەن-اق جادىراپ، كوڭىلدەنىپ جاتىپ ۇيىقتاپپىن.
گۇلنيسا وسىلاي باستاپ، ءبىزدى ءار كۇنى كەشتە انمەن تەربەتىپ، جۇباتىپ تۇردى. ءوزىن دە وسى اندەر سەرگىتەتىن سياقتى. «شتاپقا» شاقىرىلىپ بارىپ ايتقاندا دا جاڭىلمادى مۇنىسىنان. بىراق، زور باستىقتىڭ ىڭعاي ناقشا تالاپ ەتۋىنەن بولسا كەرەك، «شتاپتا» قازاقشا ءان سيرەك ايتىلدى. «سەنى ءتىپتى دە ۇمىتقانىم جوق» دەگەندەي ماعان ارناپ، ارا-اراسىنا ءانشىنىڭ ءوزى قىستىرا ايتىپ قوياتىنى بايقالدى. ال ونىڭ ەسەسىن ءوز شاتىرىنا كەلىپ تولتىرادى. جاتاردا ءحالىن انمەن ءبىلدىرىپ، ءحالىمدى سۇراعانى ەكەندىگى تۇسىنىكتى بولدى دا جاتتى. كۇندىزگى بەيبەرەكەت جۇمىستان زەرىگىپ شارشاپ، جاۋراپ قايتساق تا كەشىندە سول اندەر نەداۋىر دەمەپ، تىڭايتىپ تۇردى.
بىراق، بۇل پاتيفونىمنان دا توسىن ايرىلدىم: ۇرىمجىگە قايتىپ كەتكەن ءاۆتوموبيلدىڭ ەكەۋى توڭقالاڭداپ قايتا جەتتى دە اتىرەتىمىزدەگى «پەشكانىڭ» جارىمىن ەكى شاتىرمەن قوسىپ الا جونەلدى. ول تىزىمدە مەن دە بار ەكەنمىن. وزدەرىنىڭ قاشان قايدا جۇرەتىندىگىن پەشكا بىلەمە، مۇنداعى قۇرىلىس جۇمىسى دومنا ىسىمەن قوسىلىپ، قالعان جارىمىنا، جارىمى بولعاندا دا كوپ باستىقپەن قوسىلىپ، ىڭعاي جارتى جاندىلارى قالىپتى. تەلمىرە قاراپ گۇلنيسا قالدى.
كەڭ سايدى، اۆتوموبيل موتورىن زىر قاقتىرا ورلەپ بارىپ، كۇن باتىسقا قاراي شىقىتا، تىكتەي تارتتىق. قيىن قيالار مەن تاعى دا كۇڭىرەنە ورلەپ، بيىكتىڭ بيىگىندەگى ءبىر اسۋعا جەتتىك. بۇل اسۋدان اسۋ ءۇشىن ەمەس، جونىن باسىپ تۇرىپ، رۋدا قازۋعا شىعىپپىز. تۇكپىر-تۇكپىردى پانالاعان توپ-توپ شاتىرلار كورىندى. مۇزدى شوقىلاردىڭ اراسىنداعى بۇلاق باستالاتىن ءبىر جىراشىققا ەكى شاتىردى بىزدە قۇردىق. مۇنداعى باسقارۋشىمىز، باياعى ورمان قىرعىزعان اسحانا باستىعى ەكەن. ءبىر-ءبىر توقاش تارقاتا سالا شايناڭداپ، قيسىقتاۋ ۇزىن مۇرىنىن بيلەتە باردى دا مۇز اراسىنداعى بۇلاققا قونجيدى. سۋدى ۋىسىمەن ۇرتتاپ نانىن وڭەشتەن اسىرا بەردى ءوزى. مۇزداي سۋدى بىزگە قاراپ ۇرتتاۋىنان، وسىنداي ءبىر «توڭكەرىسشىلدىك ونەگە» كورسەتپەك سيقى كورىندى.
- ءۇي مۇنىڭ نە، مىنا سۋىقتا ىستىق بىردەمە ىشپەسەڭ ولمەيمىز بە!- دەپ قۇقىقتىلاۋ بىرنەشە پەشكا نارازىلىق ايتىپ ەدى. اۋزىنداعىسىن بۇركە ساقىلدادى باستىق.
- وزگەرگەنىڭ قانە، قالاي پۇرلىتار بولماقسىڭ!... بۇل جەردە دە پۋرجويشى جاساماقپىسىڭ! -باستىقتىڭ بۇل سوگىسىنە سوگىلۋشىلەر دە زەكىردى.
- پرولەتارياتقا ىستىق سۋ قاجەت ەمەس پە ەكەن!
- دەنساۋلىق قاجەت ەمەس پە ەكەن؟
باستىق اساۋ سوگىسىن ەندى «جاۋاس» ۇنمەن جاريالادى.
- داياۋجىڭدا مۇنداي تالاپ ەتسەڭدەر كىم بولماقسىڭدار، ويلاپ قويىڭدار كىم، پۇرجويدىڭ شىرىكتەسكەن تۇرمىسىنا ادەتتەنىپ قالعانسىڭدار، مىنا ءبىزدىڭ پۇرلىتارلىق تۇرمىسىمىزدان ۇيرەنسەڭدەر عانا ادام بولاسىڭدار! مەن مىنە سۋىق سۋمەن-اق تويىپ الدىم، ولمەدىم عوي، سەندەر دە ولمەيسىڭدەر، قايتا حايۋانشا شىرىكتەسپەي، ىسىراپ تۇرمىستان قۇتىلىپ شىعاسىڭدار! سۋىق سۋ شىنىقتىراتىن ءدارى ەكەندىگىن مەن ۇيرەتكەلى كەلدىم سەندەرگە!...
- ەي، بىلجىراي بەرمە سەن!- دەدى جۋانىراق ءبىر «پەشكا». - سەنى قۇتىرتىپ، سۋىق سۋعا جەرىك قىپ تۇرعان باكالاشكاڭداعى اراعىڭ! ىشىمىزدەن سۋىق ۇستاعاندا ونىڭدى ءبىز تارتىپ الىپ ىشەمىز! جاشىگىڭدەگىڭ ءبىزدىڭ ءبىر-ءبىر ۇرتتاعانىمىزعا دا جەتپەيدى! سوندا كورەسىڭ وسى «ءدارىڭنىڭ» قاسيەتىن!
- كومىر قانە، ونى جاعاتىن شالاسىندى وشاق قانە!- دەدى باستىق، وزىنشە «دۇرىس» جاۋابىن اراعىنان ايرىلاتىن بولعاندا عانا ايتتى. - ايتىپ قويايىن، مۇنداي سۋىق تاۋدا كومىر بولماسا سۋ قاينامايدى. تايارتاپ[8] پۋرجوي نە بىلەدى!
- تاستان وشاق قالاتىپ، قازان ورناتقىزىڭىز، سۋدى مەن قايناتىپ بەرەيىن!- دەدىم مەن بىرنەشەۋىن ەرتە جونەلدىم. جاپ-جاقىن تۇكپىردەگى توعايدان ون قۇشاق قۋراعان پۇتاق كەلىپ، وشاق باسىنا ۇيىلگەندە جاتىن ورنىنا بارىپ قۇلاي كەتتى باستىعىمىز.
- قانە، قايناتىپ كور!
كىسى باسىنا ءبىر-ءبىر كۇرەشكەلىك سۋ بۇرق ەتە ءتۇستى لەزدە. «پرولەتار» باستىق شايدىڭ يىسىنە شىداماي، كۇرەشكەسىن الا جۇگىردى قازانعا. تىلدەيتىن قۇقىعى بارلار تۇس-تۇسىنان تۇيرەسە دە بۇلك ەتپەي، ىستىق شايعا نان شىلاپ جەپ، تەرشي قالدى.
تاڭەرتەڭ كەتپەن، كۇرەك، لوم، كەركەمىزدى كوتەرىپ، ءبىر بيىككە ەندى جاياۋ قيالاپ ورلەدىك. اۋانىڭ سيرەگەندىگى تىنىسىمىزدىڭ تارىلۋىنان ءبىلىندى. الدىمىزدان وڭتۇستىككە قاراي قۇلاعان تار شاتقال كورىندى ءبىرازدان سوڭ. ەكى جاعىنداعى، تۇبىنە كوز جەتكىسىز تىك جار تۇتاسىمەن تەمىر تاس ەكەن. قىزىلكۇرەڭ جىپ-جىلتىر تاس، ناق قۇرىشپىن دەگەندەي كوكجاسىل ىزعار شاشىپ تۇر. سول باي قازىنانىڭ ۇستىنەن اۆتوموبيل جۇرەرلىك كەنەرە جول قاشالعان ەكەن. جول بويلاپ قۇجىناعان ەكى اياقتى قۇمىرسقالار ەكى بەتتى دە قاپتاپ الىپتى. شاق-شۇق كەركە، شاتقا ساتىر-كۇتىر قۇلاعان تاس، الەمتاپىرىق ايقاي-شۋ. كەنەرە جول ىرگەسىندەگى جاي تاستى شاتقا قۇلاتىپ، جانارلى تاستى جالاڭاشتاپ، كەڭىتىپ جاتىر. كەركە تۇمسىعى تيگەندە بۇل رۋدانىڭ جىك-جىگىمەن ساۋدىراپ سوگىلىپ ءبىر كەلكى قىرلى-قىرلى بولشەكتەرگە اينالا قالاتىنى تاڭداندىردى. تەكسەرۋشى ماماندار جەتپىس پروتسەنتى تەمىر دەپ ەسەپتەپتى. ۇگىلمەي جالتىراپ بولشەكتەنەدى ەكەن دە اۋامەن توتىعا كەلە ناعىز كوكجاسىل تەمىر بولىپ كورىنەدى ەكەن.
ءبىز جەتكەندە كۇنشىعىس جاق قارسى بەتتەن تانىس داۋىستار ەستىلدى. ۇرىمجىدەگى بارلىق ينستيتۋت پەن ءار سالاداعى عىلىمي قوعامدار سول بەتتى يەلەنىپتى. ارالارىنان «وڭشىل»، «ۇلتشىل» اتالعان جالتىر باستار كوبىرەك جارقىرايدى. ءبىر جاقپار تاستى قۇلاشتاپ ۇرىپ جاتقان عىلىم اكادەمياسىنىڭ «وڭشىل» پرەزيدەنتى دە تانىلدى.
ءبىز سولارعا تۇسپا-تۇس، قارسى تۇرعىدان شاقىلداتىپ ەدىك. جالتىر باستاردىڭ جوعارعى جاعىنداعى الىس قۇز باسىنان ايۋشا توڭقالاڭداپ كەلە جاتقان ءبىر ءداۋ تاس كورىندى ءبىر شاقتا. قارسى تۇرعىدا بولعاندىعىمىزدان ءبىز عانا كوردىك تە شۋ ەتە تۇستىك. ءبىزدىڭ ۇرەيلى ايقايىمىزدان تۇسىنە قويعان جالتىر باستار دا ايقايلادى. اپات كەلە جاتقان تۇستاعى قالىڭ ستۋدەنت ءبىزدىڭ قول يشارامىز بويىنشا ەكى جاققا بولىنە قاشتى. بىراق الدىلارىنداعى اڭقاۋ «پەشكالار» اڭىرىپ، جول بوساتا قويماعاندىقتان ارتىنداعىلار قاشا الماي تىعىلىپسىپ، ىرگەلەرىندەگى جارقاباق استىنا جاسىرىندى.
ۇزاق بيىكتەن دومالاپ تاس تومەندەگەن سايىن ەكپىندەپ سەكىرىپ سوعىلىپ، جولىنداعى تاستاردان دا بىرنەشەۋىن قوسا دومالاتتى. پالە كوبەيە ءتوندى كەنەرە جول ۇستىنەن. بۇل اپاتتى توقتاتۋ ءدال قازىر ەشقانداي قۇدىرەتتىڭ قولىنان كەلمەيتىنى بەلگىلى. ەكى بەتتەگى نەشە مىڭ «پەشكا» تۇگەل شۋلادى. بۇكىل تيانشان كۇڭىرەندى شۋىلىمىزدان. تارس-تۇرس، ساق-سۇق ەتىپ ەكپىندەپ جەتكەن زور پالەلەر كەنەرە جولدان ىرشىپ-ىرشىپ ءوتىپ، شاتقا ءبىر-اق ۇشتى دا جاقىننان دومالاعان شاعىن بىرەۋى جارقاباق ىرگەسىنە تىعىلا الماي قالعان ستۋدەنتتەردىڭ بىرەۋىن قاعىپ اكەتتى. شىر قاعىپ شاتقا بۇلاڭداپ ۇشقان ادام، بارار جەرىنە جەتىپ عايىپ بولعانعا دەيىن شۋلادىق. ونىڭ شەلپەككە اينالعان مۇردەسىن تاۋىپ الىپ شىعا الاتىن دا قۇدىرەت جوق ەدى. ەكى بەتتەگى قالىڭ «قۇمىرسقا» تىم-تىرىس، قىبىرسىز تۇرىپ قالدى. بارلىق باس شالقايىپ، ءوزدى-ءوز تۇستارىنداعى بيىككە، بيىككە ەمەس، الداشى اسپانىنا قاراپ قالىپتى.
ءبىزدىڭ اسپانىمىز ءتىپتى قاتەرلى، ىزعارمەن ىرسيا تونگەن تىك قۇزار ەدى. قاراعىشتاپ قالتىراي ءجۇرىپ، ءوزىمىزدى الىپ كەلگەن ەكى اۆتوموبيلگە رۋدانى ەرتەڭىنە ارەڭ تولتىرىپ قايتاردىق.
كوزىنىڭ قاراسىنان اعى مولىراق، ەڭ قورقاق، ەڭ ۇركەك ءبىر سەرىگىمىزدى جار ۇستىنە قاراۋىلعا شىعارىپ قويىپ قازاتىن بولدىق رۋدانى. كەشىندە قالىڭ كيىمىمىزدى تۇگەل كيىپ، بار ءمازىرىمىزدى جامىلىپ ۇيىقتايتىن بولدىق. اياز قاسقىر بولىپ قاپتاسا دا تابا المايتىنداي، تاپسا دا تىستەرى وتپەيتىندەي قاتەرسىز جاتساق تا تۇسىندە دومالاعان تاس كورىپ، ايقايلاپ-ويبايلاپ تۇرا قاشاتىن بولدى بىرنەشە اكتيۆ.
كۇندىز جۇمىس مايدانىندا ەكى-ءۇش رەت دومالاعان تاستان جارقاباققا تىعىلىپ قۇتىلىپ، ادىستەس بولىپ قالىپ ەدىك. ەندىگى قاتەرىمىز قارلى بوراندا قالدى: باسقا جەردەگى بوراندار سوققان جاعىنان اشىق كەلىپ قانا ۇشىرا، ءيا، قۇلاتا جونەلۋگە «قۇمارتۋشى» ەدى. مىنا جوننىڭ بورانى «تىم قۋ» ەكەن: قۇيىن بوپ ۇيىتقىپ، قاي جاعىڭنان كەلىپ، اشاڭنان الا ۇيىرگەنىن بىلمەي دە قالاسىڭ. بۇعىپ كەلىپ تىك كوتەرىپ، شىر كوبەلەك ايلاندىرىپ ۇرادى ەكەن. تۇيىق قويناۋداعى شاتىرلارىمىزدى، ىشىنە كەۋلەپ كىرىپ الىپ كوتەرىپ ۇيىرە بەردى. ءتورت جاعىنان تەمىر قازىق قاعىپ بايلاپ، ەتەكتەرىن تاسپەن باستىرىپ قويساق تا ءسويتىپ ەسىمىزدى شىعارادى.
ويپاڭداۋ جولداردى قارمەن باسىپ اۆتوموبيلدەرىمىزدى دە جۇرگىزبەي قويدى. دەگەنمەن ەرەگەسپە اۋرۋى بار داياۋجىڭشىلار ەمەسپىز بە، قىزعىلىقتى تەمىر تاستى سوندا دا قازىپ، ۇيە بەردىك. بىراق، قاسكۇنەم بوران ءتىپتى قاتتى ەرەگەستى ءبىر ءتۇنى. شاتىر باستىرعان قازىقتارىمىزدى سۋىرىپ تاستاپ كوتەردى. باسپانامىزعا ءبارىمىز شۋلاپ جابىسىپ الدىق. سوندا دا ۇيىقتاتپاي ۇيىرە بەرەتىن بولعان سوڭ ءبارىمىز دە بار تەڭ جىپتەرمەن شاتىر ارقالىعىنان بايلاپ، بەلىمىزگە وراپ تارتىپ جاتىپ الدىق. جەرگە كەنەشە جابىسىپ قالعان وتىزنەشە ادامدى كوتەرىپ اكەتە الماي، تاڭعا جاقىن «ءوزى بوساي» بەردى.
بوران توقتاسا دا ۋاقىتىندا «تاڭ اتپاي»، ءتۇننىڭ ءتىپتى «ۇزارىپ كەتكەنى» ءبىلىندى. تۇمشالاپ العان باسىمىزدى قىمىرلاتىپ بايقاساق، ءتۇن قاراڭعىلىعى ەمەس، ۇردەسىن قار باسىپ قالعان ەكەن. توڭمويىن شاتىرمەن بىرگە ونىڭ ىشىندەگى ءبىزدى دە تۇگەل كومىپ ۇلگەرىپتى. «اقىم» ىشىنەن ايقايلاسىپ امانداسىپ الىپ تىپىرلاستىق. «كوردەن» كوتەرىلىپ شىقساق تا «بەيىتىمىز» تىم قالىڭداپ كومىلگەن ەكەن. كور تىشقانشا ءتۇرتىنىپ، تاس بولىپ قاتقان شاتىر بەرەزەنىنەن ەسىك تۇگىل تەسىك تە شىعارا الماي جاتىپ قالدىق. قۇرال-سايماندارىمىز سىرتتا قالعان.
توبەمىزدە كوپ كۇرەك ساقىلداپ-قارسىلداپ جاتقانىن تۇستەن كەيىنگى ساعات ەكىدە ءبىر-اق بىلدىك. باسقا ءبىر بەيتانىس اتىرەت كەلىپ قۇتقارىپتى كومىلىپ قالعان ەكى ءاۆتوموبيلىمىزدى ءوزىمىز قازىپ شىعاردىق.
جول جاعاسىنا ءۇيىپ دايىنداپ قويعان تەمىر تاسىمىزدى دا قالدىرىپ، اسۋ جولى قاردان اشىلىسىمەن زور باستىقتان كەلگەن بۇيرىق بويىنشا بالعىنتايىمىزعا ءتۇپ قوتارىلا زىتتىق. قىستىڭ نە قيلى قيامەتىن كورىپ قايتقانىمىزدا بالعىنتايدا جىپ-جىلى جاز ەكەن. قۇيىلعان كىرپىشتى جاڭبىر ءالى قۇتايتپاي جويىپ جاتىپتى. ءبىز كەتكەن ەكى اپتادان بەرى ءۇي سالۋ جۇمىسىن كىرپىشكە قاراتىپ قويىپ، تاستان «دومنا پەش» دەگەن اتپەن زور-زور ەكى تاندىر جاساپتى. ءتىپتى تاسكومىرمەن تولتىرىپ، ۇستىنە تەمىرتاس ءۇيىپ، ورتەپ تە كورگەن ەكەن. تەمىر شىعارۋ تۇگىل رۋدامىزدىڭ وزىنەن ايىرىلىپپىز: كومىردىڭ شاھارى مەن تەمىر تاس قايناسىپ قوق بولىپ قاتىپ قالىپتى. تاندىردىڭ تاس قابىرعاسىنان اجىرار ەمەس. تۇبىندەگى جەلدەتكىش تەسىكتەرىنە ىركىلىپ جىلت ەتكەن شويىن كورىنبەيدى. ءبىر دەنە بولىپ قايناسىپ تۇتاسىپ العان قوقىستى لومداپ، بازعانداپ ايىرا الماي تاندىرلارىمەن تاستاپ قويىپتى. «تاندىر دومنادان» مۇلدە ءۇمىت ءۇزىپ، ەندى ءبىر-بىرىنە مىڭ بولكە پىسىرارلىقتاي پەش جاساپ جاتىر ەكەن. ونىسىنا بيىك مورجا قالاپتى. رۋدانى كومەي جاعىنا ءۇيىپ، كومىردى اۋىز جاعىنان ورتەي بەرمەك سياقتى. «استىنداعى مىنا تەسىكتى اشىپ قالعانىمىزدا قىپ-قىزىل تەمىر بۇلاق لاقىلداپ اعىپ شىققانعا دەيىن ورتەيمىز» دەسەدى.
سونشالىق مول كومىردىڭ قىزۋلى شوعىندا ەرىپ بولىنبەگەن شويىن تەمىر ەندى بولەك ۇيىلگەن رۋدادان ءتۇتىندى جالىن ارقىلى ەرىپ شىعا قويماق پا! - بۇدان دا ءۇمىت جوعىن ايتساق، وڭشىنىڭ ەڭ وڭباعانى، كەرى توڭكەرىسشىنىڭ ەڭ كەرباققانى بولىپ ايىپتالمايمىز با!... اۋزىمىزدى زورلاپ جۇمساق تا كۇلكىدەن مۇرنىمىز بۇلكىلدەي بەردى. سىرت ايلانىپ ءجۇرىپ كەتتىك.
گۇلنيسانىڭ اۋرۋى سول ايىرىلىسقان كۇنى قايتالاپ، ەكى-ءۇش كۇن جاتقان سوڭ قالىقپەن بىرگە ۇرىمجىگە رۋدا تاسىعان ماشينامەن قايتارىلىپتى.
مەزگىلى ءوتىپ، كەپپەسكە كەتكەن كىرپىشتى جۇتتان كەلگەن بىزگە دە ارتىپ، ون كۇن ىشىندە قۇيىپ بولۋ بۇيرىعى ءتۇسىپ ەدى. ءۇش كۇننەن سوڭ بۇل بۇيرىق تا بۇزىلدى. ۇرىمجىدەن كەلگەن زور بۇيرىق ءبىزدى تاعى دا قاعىپ الا جونەلدى. مۇنداعى «كوسەمنىڭ» قولىندا تاعى دا سول كوپ كوسەمشە - قوراز پەشكالارمەن ايەل پەشكالار قالدى. بۇلاردىڭ ەندى قانشا كومىردى ورتەپ، قانشا رۋدانى ىستاپ قوقسىققا اينالدىراتىندىعىن بىلمەدىك. ايتەۋىر ەندى تام قالانبايتىندىعىنا، كوسەمدەردەن باسقالارىمىزدىڭ كوزىمىز تۇگەل جەتكەن.
وسى ءبىر جارىم اي ىشىندەگى «زور سەكىرۋىمىزدىڭ» بەلگىسى بولىپ، جون تاۋدان شاتقا قۇلاتقان جارلارىمىزبەن قار استىندا قالعان رۋدامىز، كىرپىش بولىپ قۇيىلىپ، قايتا توپىراق بولىپ ۇيىلگەن سورىمىز، جاۋداي تيىپ كۇيرەتكەن توعايىمىز، تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ، ءتورت-بەس رەت كوشسە دە قونىس تاپپاعان مالتا تاسىمىز عانا قالدى. اششى تەر، ادال ەڭبەگىمىزدىڭ ەندى قانشا مازاققا اينالاتىندىعىن قوعام ماستىعىنىڭ ايىعۋى عانا بىلەر. ايتەۋىر ساۋ ادامشا ءبىر ادىم سەكىرە الماعاندىعىمىزعا قورلانىپ-ارلانىپ قايتتىق.
دانىشپان تەرگەۋشىم، ادامگەرشىلىك ار-نامىس دەگەن «ابستراكت» نەمەلەر تۇگەلىمەن-اق «بۋرجۋازيا مۇلكى» ەمەس پە. مەنىڭ قورلانىپ-ارلانۋ، ۇيالۋ سەزىمىمنىڭ الىگە دەيىن جويىلماعاندىعى، «بۋرجۋازيالىق يدەيالوگيانىڭ» سۇيەگىمە دەيىن ءسىڭىپ، شىرىتكەندىگىنە تاعى ءبىر فاكت بولمادى ما! ايتپەسە، وسى الىپقاشپا ساياساتتىڭ ار-نامىستا قانشا تۇيەسىنىڭ جۇگى بار ەدى. زور سەكىرۋ، تەز سەكىرۋ دەگەن سوڭ شەگىرتكەشە ىرشي بەرۋدەن باسقا نە جاۋاپ قالىپ ەدى بىزگە. مۇندايدا پايدا دەپ، زيان دەپ كومپرادور بۋرجۋازياشا ەسەپتەۋدىڭ، ءسويتىپ، جەكەمەنشىكتەگى اقىلدىڭ «ارام تارازىسىنا» سالىپ، قىلمىس ۇستىنە قىلمىس قوسۋدىڭ نە قاجەتى بار ەدى! «توڭكەرىس جولى ءيىر-ءيىر، قيىر-شيىر بولاتىندىعىن» قۇلاعىمىزعا قۇيىپ وتىرساڭىزدار دا ءتۇپ-ءتۇزۋ سەكىرتىپ پايدا تاپپادىڭ دەپ كىنالاۋدىڭ وزىنەن زور قىلمىس بار ما!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] بەدەك - مال ساۋداسىنىڭ سالاكەشى، جالدانبا ساۋداگەر.
[2] قۇدايدى اسپاندا دەيتىن نانىم بويىنشا ايتىلعان قالجىڭ.
[3] داياۋجىڭ (حانزۋشا) - زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ.
[4] ءدۇيجاڭ (حانزۋشا) - اتىرەت باستىعى.
[5] مايىل (ۇيعىرشا) - بەيىم.
[6] عازال (ۇيعىرشا) - ءان، ولەڭ.
[7] ناقشا (ۇيعارشى) - ءان، ولەڭ.
[8] تايارتاپ (ۇيعارشا) - جاتىپ ىشەر، ارامتاماق.
