ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى "قازاق" گازەتىنىڭ العاشقى ساندارىندا قازاق قوعامى تۋرالى، ۇلتتىڭ جاعدايى تۋرالى ءبۇي دەيدى: "تىرشىلىك – باسەكە، جارىس، دۇنيە – بايگە ۇلەستىرۋشى. وزعانعا قاراي بايگە بەرەدى. جارىستىڭ الدى بوپ كەلگەن بايگەنىڭ الدىن الادى، ورتاسى بوپ كەلگەن ورتاسىن الادى، سوڭىندا قالعان بايگەدەن ءتىپتى قۇر قالادى. دۇنيەنىڭ ءىسى وسىلاي بولعان سوڭ ادامنان ادام، جۇرتتان-جۇرت، ۇلتتان-ۇلت وزسام دەيدى. وزعاننىڭ ءىسى قاي ورىندا دا بولسا، ءۇستىن توسىپ، قالعاننىڭ ءىسىن باسپاقشى. عىلىمى، ونەرىمەن اسقاندار ءبىلىمسىز، ونەرسىزدەرى بىلىمىمەن جىعىپ اياعىنا باسپاقشى. مالىمەن اسقاندار بايلىعىمەن قامىتتاپ جۇمىسىنا جەكپەكشى.
ءبىز وزىمىزبەن بولىپ، باسىلىپ بارا جاتقانىمىزدى، باتىپ بارا جاتقانىمىزدى بايقاماي، باتىپ بولعان سوڭ بىراق بىلەتىن كورىنەمىز. بىزدە عىلىم جوق، ونەر جوق، كاسىپ جوق. بۇلاردىڭ بۇرىن جوقتىعى كەرەگى بولماعاننان ەدى، ەندى دە كەرەك ەمەس پە؟

قازاق جايى

ىلگەرگى نومىرلەردە ەۋروپا، ازيا پاتشالارىنىڭ جايىنان ءھام رۋسيانىڭ ىشكى، تىسقى ىستەرىنىڭ جايىنان قىسقا-قىسقا سويلەپ، از دا بولسا مالىمەت بەرگەننەن كەيىن، ەندى قازاق ىستەرى جايىنان سويلەمەكپىز.قازاقتىڭ كەمتىگى، كەرەگى كوپ، كەمتىگىن تولتىرىپ، كەرەگىن تابۋعا ىستەگەنى از بولعان جوق. ءبىزدىڭ كەرەگىمىزدىڭ كوبى بۇرىنعى كۇيىمىزدە بولماعان، وسى كۇنگى جايىمىزعا قاراي كەرەك بولىپ تۇرعان نارسەلەر. بۇرىن بىزگە عىلىمدا، ونەردە قاجەت ەمەس ەدى. كەڭ دالادا ەركىن ءجۇرىپ، ەركىن تۇرىپ، مال باعىپ، بار كەرەگىمىز مالدان تابىلىپ، باسقا نارسەلەردى كەرەك قىلا قويماۋشى ەدىك.

زامانىندا سول قالپىمىز جايلى دا، جاقسى دا ەدى. زامان قازىر دە سول قالىپتى بولسا، قازاققا عىلىم، ونەر كەرەك بولماس ەدى. ادام عىلىممەن ونەر ءۇشىن جاراتىلعان ەمەس، عىلىممەن ونەر ادام ءۇشىن شىققان ادامنىڭ ءوزى تىرشىلىگىنە كەرەك بولعان كەزدە ويلاپ تاپقان نارسەلەر. نە نارسەنى دە بولسا ادام كەرەگى بولسا ىزدەپ جوقتايدى، قاجەتى جوق نارسەنى كىسى

جوقتامايدى.بۇرىنعى كۇيىمىزدە بىزگە وقۋدىڭ ءتىپتى كەرەگى جوق ەدى. دۇنيەمىزگە كەرەك ەدى دەۋگە – كەرەگىمىزدىڭ كوبى، ماسەلەن، تاماق، كيىم، ءۇي ءبارى مالدان تابىلۋشى ەدى. ولاي بولعاندا كۇن ەتۋىمىزگە وقۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى.باسقا جۇمىستارعا كەرەك بولدى دەۋگە بۇل كۇنگىدەي ۋەزدنىي، كرەستيانسكي ناشالنىكتەرگە ميروۆوي سۋديا، وكرۋجنوي سوت، گۋبەرناتور، مينيستر، سەناتقا ارىز بەرۋ قازاقتا جوق ەدى. ءىسى بار ادام اۋىل اقساقالىنا ايتۋشى ەدى. ونان اسسا بيگە ءتۇسۋشى ەدى. بيدەن اسسا حانعا بارۋشى ەدى. ولاردىڭ ءبارى دە ارىزىڭدى قاعازعا جازباساڭ ءھام ورىسشا جازباساڭ المايمىز دەمەۋشى ەدى. اركىم ارىزىن ءوزى ايتىپ، ءوزى سويلەسىپ، ءبىتىپ، ايتىلعاننان تانۋ-تايۋ جوق ەدى. تانۋ جوق بولعان سوڭ، كنيگاعا تىركەۋدىڭ دە قاجەتى جوق ەدى.

كنيگاسىن قولعا الىپ، قاي جاعىنان مول تۇسەر دەپ، جالاقتاپ بىرەۋدىڭ اجارىنا، بىرەۋدىڭ اقشاسىنا ساتىلىپ، بيلىك ايتاتىن وسى كۇنگى «تورسىق ەمگەن توپىراش» توپاس نارودنىي سۋديالار ول زاماندا جوق ەدى. تابىنان تالاسسىز وزىپ شىققان ءار ەلدىڭ ءبىلىمدى كوسەم ءھام شەشەن بيلەرى بولۋشى ەدى. ولاردىڭ بيلىگىنە كنيگاعا جازىلماسا دا جۇرت توقتاۋشى ەدى. جازۋ-سىزۋسىز جۇمىس بىتەتىن بولعان سوڭ بيلەرگە دە، بيگە جۇگىنۋشىلەرگە دە وقي يا جازا ءبىلۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى.

قازاقتىڭ دۇنيەسىنە كەرەك ەمەس وقۋدىڭ اقىرەتىنە دە كەرەگى از ەدى. نەگە دەسەڭ ول كۇندەگى قازاقتار نامازدىڭ ساباعىن بىلمەي: «اق قويدىڭ كەلدەسى، قارا قويدىڭ كەلدەسى،مەن قۇدايدىڭ پەندەسى» دەپ ناماز وقىسا دا، ولاردىڭ جۇرەكتەرى وسى كۇنگى ون قابات وراپ باسىنا قازانداي سالدە سالىپ، كوزىن ءسۇزىپ، كولگىرسىپ وتىرعان موللالاردىڭ كوبىنىڭ جۇرەگىنەن تازا ەدى. قۇلشىلىق قابىل بولۋىنا تازا جۇرەكتەن ارتىق نارسە جوق.

قازاققا وقۋدىڭ كەرەگى جوق كەزدە، ونەردىڭ دە كەرەگى از ەدى. وزدەرىنە كەرەك ونەردى بىلەتىن ادامدارى ارالارىندا بولۋشى ەدى. ءۇيشىسى، ۇستاسى، ەتىكشىسى، ەرشىسى وزىندە ەدى.

ساۋىق ءۇشىن كەرەك ونەرلەردەن دە قازاق قۇر الاقان ەمەس ەدى. اقىنى، شەشەنى،ءانشىسى، كۇيشىسى وزىندە ەدى.قازاققا قىستىڭ قىساڭدىعى بولعانمەن، جازى جايلى مەيرام ەسەبىندە ءوتۋشى ەدى. قار كەتىپ، كوك شىققان سوڭ، قازاقتىڭ اعى مولايىپ، استانانىڭ قازانى قۇرىلىپ، ەل تويىنىپ، ەڭسەسى كوتەرىلىپ قىستىڭ قىسقانى تەز ۇمىت بولۋشى ەدى.

ونان ءارى قىمىز شىعىپ، ەل جايلاۋعا كوشىپ، مەيرام قىزىعى باستالىپ، تۇيەلەرى بوزداپ، جىلقىلارى كىسىنەپ، سيىرلارى موڭىرەپ، قويلارى ماڭىراپ، ءبارى وركەسترشە ءۇن قوسىپ، ەل مۋزىكالاتىپ كەلىپ قونعان سىقىلدى بولۋشى ەدى. شالعىندى جەرگە ءۇي تىگىپ، سالقىن ۇيدە ساپىرۋلى سارى قىمىزدى ءىشىپ، تۇك جۇمىس جوق، بەينەتتەن ازات شاھار ادامدارىنا مەيرامدا ىزدەسە تابىلمايتىن رايىستى قازاق ۇيىندە وتىرىپ كورۋشى ەدى.

ول زامان قازاقتىڭ كوبىنەن ءوتتى. وتپەگەندەردەن ەندى وتەدى. قازاق سول كۇيىن عىلىمدى، ونەرلى جۇرتتىڭ كەنت قالىبىنىڭ قاندايىنا دا بولسا، ءوز ەركىمەن ساتپاس ەدى. ول قالىبىنان قازاق امالسىز ايرىلايىن دەپ تۇر. بۇرىنعىداي كەڭ دالانى قازاق جالعىز مەنشىكتەپ وتىرعان جوق، باسقالار دا كەلىپ تىعىلدى. باسقالارمەن ارالاسۋ ەندى كوبەيدى ءھام جىلدان جىلعا كوبەيىپ بارادى. ولارمەن ارالاسقان سوڭ ءبىزدىڭ بۇرىن كەرەك قىلماعان نارسەلەرىمىز ەندى كەرەك بولا باستادى ءھام جىلدان-جىلعا كەرەگى بىلىنەر. وزگەلەردەن كەم بولماي تەڭ بولامىن دەگەن جۇرت، قاتارىنان قالماسقا تىرىسادى. تەڭ بولماعاندا ادام بولسىن، جۇرت بولسىن ءبىلىمى ونەرى مەن تەڭ بولادى، قالىسپايمىن دەگەندە وسىلارىمەن قالىسپاسقا تىرىسادى.

تىرشىلىك – باسەكە، جارىس، دۇنيە – بايگە ۇلەستىرۋشى. وزعانعا قاراي بايگە بەرەدى. جارىستىڭ الدى بوپ كەلگەن بايگەنىڭ الدىن الادى، ورتاسى بوپ كەلگەن ورتاسىن الادى، سوڭىندا قالعان بايگەدەن ءتىپتى قۇر قالادى. دۇنيەنىڭ ءىسى وسىلاي بولعان سوڭ ادامنان ادام، جۇرتتان-جۇرت، ۇلتتان-ۇلت وزسام دەيدى. وزعاننىڭ ءىسى قاي ورىندا دا بولسا، ءۇستىن توسىپ، قالعاننىڭ ءىسىن باسپاقشى. عىلىمى، ونەرىمەن اسقاندار ءبىلىمسىز، ونەرسىزدەرى بىلىمىمەن جىعىپ اياعىنا باسپاقشى. مالىمەن اسقاندار بايلىعىمەن قامىتتاپ جۇمىسىنا جەكپەكشى.

ءبىز وزىمىزبەن بولىپ، باسىلىپ بارا جاتقانىمىزدى، باتىپ بارا جاتقانىمىزدى بايقاماي، باتىپ بولعان سوڭ بىراق بىلەتىن كورىنەمىز. بىزدە عىلىم جوق، ونەر جوق، كاسىپ جوق. بۇلاردىڭ بۇرىن جوقتىعى كەرەگى بولماعاننان ەدى، ەندى دە كەرەك ەمەس پە؟ بۇلاردى ەندى كەرەك قىلماساق، كۇن بۇرىن ءوزىمىزدى، قۇدايعا ايتقان مالدى، باسقالاردىڭ ەسىگىنە ارناپ قويۋ كەرەك. وقىماعان، ونەرسىز، كاسىپكە ايىبى جوق ادام باسقالارعا جالدانعان مالايلىقتان باسقا نەگە جارايدى؟ وزىندە عىلىم جوق، ونەر جوق، كاسىپ جوق جۇرتتىڭدا وزگە عىلىمدى، ونەرلى، كاسىپشىل جۇرتقا مالايلىققا جالدانعاننان باسقا قولىنان كەلەرى جوق. ونىڭ شەت جاعاسىن بايقاعان ادامدار كورىپ تە وتىر. نەگە باسقالاردان قازاق ەسىگىنە ءجۇرىپ مالاي بولۋشىلار از، باسقالاردىڭ ەسىگىندە قازاقتان جالشىلىقتا جۇرۋشىلەر كوپ. بۇل باسقالاردىڭ ءىسىنىڭ ۇستىندەگىن كورسەتەدى. وسىعان وسى باستان كوز سالىپ، ويلانارعا كەرەك. بۇل جەڭىل جىلى قاراپ، كوزدىڭ قىرىن سالىپ قانا وتەتىن ەمەس، كوپ توقتاپ قاراپ، مىقتاپ ويلاناتىن نارسە. «باسىڭنىڭ ساۋىندا بەر ساداقاسىن، ۇشالماس سالساڭ بۇركىت توماعاسىن» دەگەندەي، بالەدەن باسقا كەلمەي تۇرعاندا ساقتانباساق، توماعا كيىلگەن سوڭ، ءجون تاۋىپ ۇشۋ قيىن بولار.

ءبىز وسى ۋاقىتتا تايعاق كەشۋ، تار جولدا تۇرمىز. مۇنان امان وتسەك، جۇرت بولعانىمىز، الاشتىڭ ازاماتى كوپتەپ-كولەمدەپ اقىلىن قوسىپ، ءبىلىمىن بىرىكتىرىپ، ۇلتىن كەشۋدەن امان وتكىزۋگە جول كورسەتەتىن جەرى وسى. بىلگەنىن ايتىپ، قولدان كەلگەنىن ىستەپ، جۇرتىن سۇيەمەلەپ تار جەردەن امان وتكىزۋگە قايرات قىلاتىندا كەز وسى.

بىزدە نەگىزگى ءبىر زور اداسقاندىق ءوز ءىسىمىزدى ءوزىمىز جاي جاتىپ سۇراي بەرەرلىك دەيمىز دە، سۇراي بەرەمىز.

سۇراعانىن الماق تۇگىل، قازاق ءالى الدىرۋمەن كەلەدى. «جىعىلعان كۇرەسكە تويماس» دەگەن، الماسا دا قازاق سۇراۋىن قويمايدى. سۇراۋدا دا پارىق بار ەكەنىن ەسىنەدە المايدى. ءبىر سۇراۋ بار، ول ەسىكتە تۇرىپ، ەڭكەيىپ باس ۇرىپ، جىلامسىراپ، ايانىش ءتۇسىرىپ، كوڭىلىن ءجىبىتۋ جونمەن سۇراۋ. بۇل قايىرشىلاردىڭ سۇراۋى، وعان ويلانباي، قامدانباي وسال-وڭتاي نارسە، تيىن-سيىن بەرە سالادى. بۇل ەلەۋسىز سۇراۋ. ەكىنشى ءتۇرلى سۇراۋ بار – ول توردە وتىرىپ، توبەسىن تىك ۇستاپ، قادىرىنە سۇيەنىپ سۇراۋ.

بۇل ەلەۋلى سۇراۋ. بۇلاي سۇراعاننىڭ قولقاسى ەسكەرۋسىز جەردە قالا قويمايدى. سۇراعانىن بەرەدى بەرمەسەدە ويلانىپ قينالادى.

قازاقتىڭ سۇراۋى بۇل ەكى سۇراۋدىڭ قاي ءتۇرى ەكەنىن وزدەرى بىلەدى. ءبىزدىڭ ايتاتىنىمىز: «قازاقتىڭ سۇراۋدان ارمانى دا جوق، سۇراعاننان العانى دا جوق. سوندا دا ءالى سۇراساق مولىعار ەدىڭ» دەپ قامتامادا.سۇراعاننان مولىقسا، قايىرشىلارى مولىعار ەدى. قايىرشىلدىقتان بايىعاندار بەك سيرەك. ەسىكتەن ەسىككە ءجۇرىپ قايىرشىلىقپەن كۇنەلتكەن تىرشىلىك قانداي، ءوز بەتىنەن كاسىپ قىپ، مال جيىپ، ءوز ەڭبەگىمەن كۇن كورگەن تىرشىلىك قانداي؟ قايىرشىلىقپەن كۇن كورەمىن دەگەن وڭبايتىنىن ادامنىڭ ءىسى، سۇراۋمەن مولىعامىز دەگەن وڭبايتىن جۇرتتىڭ ءىسى.

ءبىز وسى كۇنگە شەيىن سۇراۋمەن كەلدىك، بەرەر دەگەن ءۇمىتتى باقتىق. سۇراعانىمىز كوپ، العانىمىز قانشا، ەسەپكە سالىپ بايقاۋ كەرەك ەمەسپە؟ سۇراۋىمىز كوپ بولىپ، العانىمىز جوق بولسا، سۇراۋ دا نە ماعىنا بار؟ وزگەگە سەنبەي، ولمەس جاعىمىزدى ءوزىمىز كوزدەپ ويلانىپ، قامدانۋ كەرەك ەمەس پە؟ جوق الدە بولسا سۇراۋمىز جەتپەگەن جەرى بار دەسەك، تولىقتىرىپ سۇرالىق.

سۇراعانىمىز قانشا، سۇراعاننان العانىمىز بار ما، سۇرالماي تاعى قالعانىمىز بارما، ءبىلۋ ءۇشىن كەيىنگى نومىرلەردە سونىڭ جايىن جازىپ وتپەكپىز. سونان سوڭ سۇرالماي قالعان مىناداي نارسە بار ەكەكن دەسەك، سۇراۋ جايىن كەڭەسەرمىز. سۇرالماي قالعانىمىز جوق ەكەن. سۇراساق تا بەرمەيدى ەكەن، سۇراعاننان ەش نارسە ونبەيدى ەكەن دەسەك، ونبەيتىن ءىستى قۋىپ، وزگە جولىن قاراستىرىپ، اقىلداسۋىمىز ءتيىس ەمەس پە؟

"قازاق" گازەتى.️ №10.12 اپرەل 1913.

اباي مىرزا

Abai.kz