تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..» ء(ۇشىنشى كىتاپ)
«ۇرانىم - الاش!..»
(تۇرمە ءافساناسى)
تالقى
ء(ۇشىنشى كىتاپ)
الماتى
ەل - شەجىرە
2012
قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى
اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتىنىڭ «الەۋمەتتىك ماڭىزدى ادەبيەت تۇرلەرىن شىعارۋ» باعدارلاماسى
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى „وتىرار كىتاپحاناسى" عىلىمي ورتالىعىندا دايىندالىپ، عىلىمي كەڭەسىندە بەكىتىلدى.
سونداي-اق مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىندە تالقىلانىپ، ماقۇلداندى.
رەتسەنزەنتتەر:
س.قيراباەۆ، قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
ر.نۇرعالي، قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
م.قويگەلديەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
ت.وماربەكوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
ب.اياعان، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
ش.امىربەك، ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
د.ماحات، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
عىلىمي رەداكتورى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ر.تۇرىسبەك.
قولجازبانى كومپيۋتەرگە تەرىپ، باسپاعا دايىنداعان - م.ەرماعانوۆا. ق.كامزينا، ا.ساتىبالديەۆا.
«ۇرانىم - الاش!..»
(تۇرمە ءافساناسى)
تالقى
ء(ۇشىنشى كىتاپ)
الماتى
ەل - شەجىرە
2012
قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى
اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتىنىڭ «الەۋمەتتىك ماڭىزدى ادەبيەت تۇرلەرىن شىعارۋ» باعدارلاماسى
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى „وتىرار كىتاپحاناسى" عىلىمي ورتالىعىندا دايىندالىپ، عىلىمي كەڭەسىندە بەكىتىلدى.
سونداي-اق مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىندە تالقىلانىپ، ماقۇلداندى.
رەتسەنزەنتتەر:
س.قيراباەۆ، قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
ر.نۇرعالي، قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
م.قويگەلديەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
ت.وماربەكوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
ب.اياعان، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
ش.امىربەك، ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
د.ماحات، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
عىلىمي رەداكتورى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ر.تۇرىسبەك.
قولجازبانى كومپيۋتەرگە تەرىپ، باسپاعا دايىنداعان - م.ەرماعانوۆا. ق.كامزينا، ا.ساتىبالديەۆا.
اننوتاتسيا
جازۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «ۇرانىم - الاش!..» اتتى تۇرمە ءافساناسىنىڭ «تالقى» اتتى بۇل ءۇشىنشى كىتابى - «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ 71 قايراتكەرىنىڭ ۇستىنەن 1927-1932 جانە 1937-1938 جىلدارى جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ءىسىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان «جەگى»، «تەز» بولىمدەرىنىڭ زاڭدى جالعاسى جانە قورىتىندى ءافساناسى بولىپ تابىلادى. «تالقىدا» - جازۋشى-عالىم مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قىرىق جىلعا سوزىلعان قۋدالاندى (1917-1961) ءومىرى مەن شىعارماشىلىق تاعدىرى، تۇلعالار تالقىسى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارحيۆىندەگى «اسا قۇپيا قۇجاتتارمەن»، سيرەك دەرەكتەرمەن، ءوزارا جازىسقان حاتتارمەن جارىستىرىلا تالدانىپ، كەڭەستىك جازالاۋ جۇيەسىنىڭ رۋحاني تاۋەلدىلىككە جۇگىندىرۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن يدەولوگيالىق قىسىم ساياساتىن جۇيەلى تۇردە تالدايدى.
قازاقتىڭ ۇلتتىق ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىن تۇڭعىش رەت تۇجىرىمداي جۇيەلەپ بەرگەن «ۇرانىم - الاش!..» اتتى ءۇش كىتاپتان تۇراتىن بۇل ىرگەلى زەرتتەۋ - الاش قوزعالىسى تۋرالى جازىلعان ىرگەلى دە تولىمدى ءافسانا بولىپ تابىلادى.
وقشاۋ پىكىر
الاش تاريحى ەكشەلگەن ەڭبەك
تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى كەزەڭدە تاريحشى عالىمدار عانا ەمەس جالپى زيالى قاۋىم ۇلت تاريحىنىڭ اقتاڭداقتارىنا بەت بۇرىس جاسادى. ولاردىڭ الدىڭعى لەگىندە عالىم-جازۋشى تۇرسىن جۇرتباي تۇردى جانە وسى ماسەلەنى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جۇيەلى زەرتتەپ كەلەدى. سوڭعى جىلدارى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق بيلىك جۇيەسىنە قارسى باعىتتالعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس تاريحى باياندالعان «ۇرانىم - الاش!...» اتتى ءۇش تومدىق دەرەكتى ەڭبەگى ەلدى ەلەڭ ەتكىزدى. تۇرسىن بۇل ەڭبەكتى جازۋعا ۇلكەن دايىندىقپەن كەلگەنىن ايتقان ءجون.
«دۋلىعا»، «بۇزىلعان بەسىك» جانە باسقا دا تاريحي تاقىرىپتاعى سۇبەلى ەڭبەكتەرىمەن قازاق رۋحانياتىندا وزىندىك قولتاڭباسى بار جازۋشى-عالىم، الاش پەن قازاق ەتنونيمدەرىنىڭ شىعۋ تاريحىن، «الاش قاۋىمداستىعى» دەگەن اتپەن XVI عاسىرعا دەيىن قازاق - الاش اتانعانىن جاقسى بىلەدى. كونە تۇركى جۇرتىنىڭ ەكى مىڭ جىلدىق تاريحى، كونە تۇركى باتىرلارى تۋرالى جازىلعان «دۋلىعا» اتتى ەكى تومدىق عىلىمي كوركەم ەڭبەگى وعان دالەل بولا الادى.
الاشتانۋ دەگەنىمىز تەك قانا الاشوردا تاريحى ەمەس. الاش زيالىلارىنىڭ ءوزى «الاش» دەگەن تەرميندى تاريحي نەگىزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ تاڭداعان. الاش - تۇركى قاۋىمداستىعىنداعى قىپشاق تىلدەس تايپالاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ قالىپتاسۋىنا سەبەپكەر بولعان، ءۇش سان الاشتىڭ باسىندا تۇرعان تۇلعا. سوندىقتان بۇل - جازۋشىدان ۇلكەن بىلىمدارلىقتى قاجەت ەتەتىن، وتە كۇردەلى ماسەلە.
عالىم تۇرسىن جۇرتباي ءوزىنىڭ بار سانالى عۇمىرىن وسى ماسەلەنى زەرتتەۋگە ارناعان. ونىڭ ۇزاق تا، تىنىمسىز ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى - ءۇش تومدىق «ۇرانىم - الاش!...» زەرتتەۋ-ەڭبەگى. «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ 71 قايراتكەرىنىڭ ۇستىنەن 1927-1932 جانە 1937-1938 جىلدارى جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ءىسىنىڭ نەگىزىندە «جەگى»، «تەز» بولىمدەرى جازىلدى، مىنە، ۇستىمىزدەگى جىلى الدىڭعى ەكى ءبولىمنىڭ زاڭدى جالعاسى جانە قورىتىندى تۇجىرىمى «تالقى» اتتى ءۇشىنشى كىتابى وقىرمانعا جول تارتتى. «تالقىدا» - ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قىرىق جىلعا سوزىلعان ءومىرى مەن شىعارماشىلىق تاعدىرى، كەڭەستىك جۇيەنىڭ رۋحاني تاۋەلدىلىككە جۇگىندىرۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەن يدەولوگيالىق قىسىم ساياساتى، كوممۋنيستىك يدەيا مەن يدەولوگيانىڭ قانداي جولدارمەن ۇستەمدىك قۇرعانى، زيالىلار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ماسەلەسى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىنداعى «اسا قۇپيا» قۇجاتتار جانە باسقا دا تىڭ دەرەكتەر، زيالىلاردىڭ ءوزارا جازىسقان حاتتارى نەگىزىندە تالدانادى.
كەڭەستىك قاتىگەز جۇيە ءوزىنىڭ جاساعان قىلمىستارىن، جازالاۋ ساياساتىن، ونىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن، تۇرمەگە تۇسكەندەردىڭ تەرگەۋ حاتتاماسى مەن جازا ۇكىمى ساقتالعان قۇجاتتاردى اسا قۇپيا ۇستادى. ساياسي قىلمىسكەرلەرگە قاتىستى، ونىڭ ىشىندە كسرو-نىڭ مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى جۇرگىزگەن تەرگەۋلەردىڭ قۇجاتتارىنا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولى جەتە بەرمەيتىنى انىق. ءتىپتى تاۋەلسىزدىك تۇسىندا دا ول دەرەكتەر جالپىعا جاريا ەتىلمەدى. عالىم-جازۋشى كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قۇردىمعا كەتەر قارساڭىندا الاش قايراتكەرلەرىن اقتاۋ تۋرالى جوعارى سوتتا ادەبي كەڭەسشى بولىپ، قىزىل يمپەريانىڭ قۇرىعىنا ءىلىنىپ قۇربان بولعان ەرلەردىڭ ازاماتتىعىن اقتاۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى.
«ۇرانىم - الاش!...» اتتى ىرگەلى ەڭبەكتىڭ نەگىزى - مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتىنداعى «اسا قۇپيا» قۇجاتتارىمەن تانىسۋعا جانە الۋعا سول جىلدارى مۇمكىندىك تۋدى. «الاش وردا» پارتياسىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى استىرتىن ءىس-ارەكەتتەرى» دەگەن 14 تومنان تۇراتىن ءىستى تۇگەلدەي دەرلىك ءسۇزىپ، كەڭەستىك تۇنەكتىڭ بەت پەردەسىن، قياناتىن، قاسىرەتىن اشاتىن تىڭ ماتەريالدار مەن دەرەكتەردى سول 1990 جىلداردان باستاپ مەرزىمدى باسپاسوزدە ۇزبەي جاريالادى. اۆتور 1988-1991 جانە 1997 جىلدارى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك (قازىرگى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك) كوميتەتىنىڭ ارحيۆىندەگى جۇزدەن استام «مەملەكەتتىك اسا قۇپيا قۇجاتتارمەن»، تەرگەۋدىڭ سۇراق-جاۋاپتارىمەن، «ايىپكەرلەردىڭ» كورسەتىندىلەرىمەن، ايىپتاۋ قورىتىندىلارىمەن تانىسىپ شىعۋعا مۇمكىندىك العان. ون بەس جىلدان استام ۋاقىت بويى عىلىمي ىزدەنىستەر جۇرگىزىپ، ايگىلى «ۇشتىكتىڭ» سوتىنداعى ايىپتاۋلاردىڭ جالعاندىعىن اشكەرەلەيتىن تىڭ دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن، مىنا ەڭبەك سونىڭ قورىتىندىسى.
تالاس وماربەكوۆ،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
*** *** ***
«ۇرانىم - الاش!..» ۇشتاعانى تۋرالى
عالىم-جازۋشى تۇرسىن قۇداكەلدىۇلى جۇرتبايدىڭ «دۋلىعا»، «كەتبۇقا»، «بەسىگىڭدى تۇزە!..»، «بەسىگىڭدى ايا!..»، «بۇزىلعان بەسىك!..، «كۇيەسىڭ، جۇرەك... سۇيەسىڭ!»، «بەيۋاق» اتتى تاريحي تاقىرىپتا جازىلعان ەڭبەكتەرىنىڭ قاتارى «جەگى»، «تەز»، «تالقى» اتتى ءۇش بولىمنەن تۇراتىن «ۇرانىم - الاش!..» اتتى ىرگەلى ەڭبەكپەن تولىقتى. ءسويتىپ، قازاق ۇلتىنىڭ ءۇش مىڭ جىلدىق رۋحاني تاريحىن تۇگەندەدى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تۇرسىن جۇرتبايدىڭ اتالعان ەڭبەگىندە الاش يدەياسىن دۇنيەگە اكەلگەن زيالىلاردىڭ ومىرلىك ۇستانىمدارىن تۇجىرىمداي جۇيەلەپ، بۇل بەلگىلى ءبىر توپتىڭ ەركىمەن ومىرگە كەلگەن جاساندى، وتكىنشى قۇبىلىس ەمەس، ۇلتپەن بىرگە ءومىر سۇرەتىن، ۇلت ومىرىنەن تامىر العان قۇندىلىقتار جيىنتىعى، ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ كونتسەپتسياسى دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. راسىندا كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىكترىن تۇگەل سارقىپ، ءىرىپ-ءشىرىپ تاريح ساحناسىنان كەتە سالىسىمەن الاش يدەياسىنىڭ قايتا جاڭعىرۋى ونىڭ ومىرشەڭدىگىن ايعاقتادى.
مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاعى!»، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ماساسى» ۇلى دالانى ۇيقىسىنان وياتتى، ۇلت زيالىلارىن ۇلى ىستەرگە جۇمىلدىردى، قوعامدىق-ساياسي، شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىنە نەگىز قالادى. «ويان، قازاق!» پەن «ماسا» يدەياسى - ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنا ۇلاستى. ءۇش تومدىق ىرگەلى زەرتتەۋدە ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ بەس ءتۇرلى ۇستانىمى، ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ قاعيداتتapى سارالانعان. ەڭبەكتىڭ ۇتىمدى ءارى بۇعان دەيىن جاريالانعان ەڭبەكتەردەن وزگەشەلىگى بۇرىن عىلىمي اينالىمعا شىقپاعان مەملەكەتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى مۇراعاتى قۇجاتتارىنىڭ جاريا ەتىلۋى دەر ەدىك. بۇل كىتاپ كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە «حالىق جاۋى» دەگەن جالعان ايىپ تاققان الاش ازاماتتارى ۇستەرىنەن جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ىستەرى، تۇرمە مەن اڭدۋدىڭ اراسىندا وتكەن ارىستارىمىزدىڭ ازاپتى عۇمىرى تۋرالى سيرەك مالىمەتتەر، ولاردىڭ ءومىر جولى مەن كوزقاراستارىنان حاباردار ەتەتىن دەرەكتەرمەن ەگجەي-تەگجەيلى تانىسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. اۆتوردىڭ ويى ۇشقىر، ەڭبەكتەرىندە كوركەم شىندىق، تاريحي شىندىق استاسىپ جاتادى، قۇجاتتاردى ادەبي تاسىلدەردى پايدالانا وتىرىپ قازاقتىڭ باي، كوركەم ادەبي تىلمەن اسەرلى، جاتىق باياندايدى.
ەڭبەكتىڭ «جەگى» اتتى ءبىرىنشى كىتابىندا «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ز.ۋاليدي، م.دۋلاتوۆ، ح.عابباسوۆ، م.ەسپولوۆ، ع.بولعامباەۆ، ع.ءبىرىمجانوۆ قاتارلى 41 الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇستىنەن 1927-1932 جانە 1937-1938 جىلدارى جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ءىسى قاراستىرىلعان. «تەز» اتتى ەكىنشى كىتاپتا م.تىنىشباەۆ، حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، ج.اقباەۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.جۇماباەۆ، ق.كەمەڭگەروۆ، ا.بايتاسوۆ، م.تۇرعانباەۆ، ءا.ءبايدىلدين، ي.قاشقىنباەۆ، م.مۇرزين سىندى 30 تۇلعا تۋرالى بۇرىن-سوڭدى بەلگىسىز نە قاتە پايىمدالىپ كەلگەن تاريحي وقيعالار - تەرگەۋ دەرەكتەرىمەن، سونداي-اق ءتىنتۋ كەزىندە تارگىلەنگەن حاتتارمەن، قۇجاتتارمەن سالىستىرىلا وتىرىپ دايەكتەلەدى. ءۇشىنشى كىتاپ «تالقى» دەپ اتالعان. وندا جازۋشى-عالىم مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق تاعدىرى تالدانادى. اۆتور الاش زيالىلارىنىڭ قىزمەتىن، قازاق قوعامىن ىلگەرى دامىتۋداعى ەڭبەگىن جالپىقوعامدىق ءمانى بار، ۇلت تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار قۇبىلىس رەتىندە باعالايدى.
عالىمنىڭ «جەگى»، «تەز»، «تالقى» دەگەن ءۇش كىتاپتان تۇراتىن ىرگەلى زەرتتەۋى - ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ تۇجىرىمداماسى، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەس تاريحى، الاش اماناتى دايەكتەلگەن ىرگەلى ەڭبەك. كىتاپتا جان-جاقتى تالدانعان ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى - ۇلتتى بىرىكتىرۋشى، تۇتاستىرۋشى يدەيا. الاش كايراتكەرلەرى قالىپتاستىرعان وسى يدەيانى - بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇعىرى، ەلدىگىمىزدىڭ باستى ۇستانىمى ەتۋ پارىز. سوندىقتان جازۋشى-عالىمنىڭ بۇل ىرگەلى زەرتتەۋى - ادەبيەتشىلەر مەن تاريحشىلاردىڭ، مادەنيەتتانۋشىلار مەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ، عىلىمي كوپشىلىكتىڭ، ىزدەنۋشىلەر مەن ستۋدەنتتەردىڭ، جالپى زيالى وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىن اۋداراتىن، قازاقتىڭ ۇلتتىق «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ قالىپتاسۋ نەگىزىن جۇيەلەپ بەرگەن ىرگەلى دە تولىمدى زەرتتەۋ بولىپ تابىلادى.
داناگۇل ماحات،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
تالىس
(اڭعارتۋ ورنىنا)
ەڭ قاسيەتتى دە كيەلى كۇرەس - رۋحاني بوستاندىق پەن رۋحاني تاۋەلسىزدىك جولىنداعى جان قاسىمى، ەڭ جاۋىز جانە ەڭ قاستانشىقپاعىر ساياسات - ءبىر ۇلتتى ەكىنىشى ۇلتتىڭ رۋحاني تاۋەلدى ەتۋىنە باعىتتالعان ساياسات.
ساياسي، ەكونوميكالىق، شەكارالىق تاۋەلدىلىككە ۇشىراعان ۇلت - قۇرىپ كەتۋدىڭ قاۋپى تونگەن ۇلت.
ال وسىعان قوسا رۋحاني تاۋەلدىلىككە ۇشىراعان ۇلت - قۇرىپ كەتۋگە بەت العان ۇلت.
ساياسي، ەكونوميكالىق، شەكارالىق تاۋەلسىزدىگى بار، بىراق تا رۋحاني تاۋەلدى ۇلت - قۇرىعان ۇلت.
ويتكەنى ونىڭ ساناسى تاۋەلسىز ۇلتتىڭ ساناسى ەمەc, اباي ايتقان، تۇيسىگىنەن ۇيىعان «كوپ ايتسا كوندىگە» كوندىككەن «باسپاقتىڭ» كوندىمى. تۋعان حالقىن كوكسەگەن ازاتتىعىنا جەتكiزگەن ۇلى كۇرەسكەرلەر دە باسىبايلىلىق پەن بوستاندىقتىڭ پسيحولوگياسىنان قۇتىلا الماعان. بۇعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دج. نەرۋدiڭ «ينديانى تانۋ» اتتى كiتابىنداعى:
«ينديانىڭ بۇكiل بولمىسى مەنiڭ قانىمدا قايناپ تۇر، ونىڭ بويىنداعى قۇبىلىستاردىڭ بارلىعى مەنiڭ جاندۇنيەمدi قاتتى تەبiرەنتەدi. سوندا دا، مەن ءوز ەلiمە، ونىڭ بۇگiنiنە، ءوزiم بايقاعان وتكەننiڭ سارقىنشاقتارىنا جاتتىڭ كوزىمەن، جانە سونداي جەككورiنiشپەن قارادىم. مەن ءوز ەلiمدi باتىستىڭ كوزقاراسى ارقىلى تانىدىم جانە كادiمگi دوستىق پەيiلدەگi ەۋروپالىق وعان قالاي قاراسا - مەن دە سولاي قارادىم... ويتكەنi مەنiڭ ەلiمنiڭ تاريحى اعىلشىنداردىڭ كوزقاراسىمەن جاسالعان تاريح ەدi»,- دەگەن تۇسىنا كوك بوياۋلى قارىنداشپەن:
«مەنiڭ حالقىمنىڭ دا تاريحى سولاي جازىلدى»,- دەپ بەلگi قويعانى دالەل.
ءيا، ۇلىلاردىڭ ويىن ۇلىلار عانا تەرەڭ تۇسiنەدi. دەمەك، بiز قانشا دەربەس ويلايمىز، تاۋەلسiز جازۋشىمىز، تاريحشىمىز دەگەننiڭ وزiندە، جانىمىز بەن تانiمiزدەگi باسىبايلىلىققا بايلاۋلىمىز. ۇلى ادامداردىڭ ۇلى جۇرەگiن كەۋلەپ كەتكەن تاۋەلدiلiكتiڭ كۇيدiرگiسi - عۇمىرىن تاۋەلسiزدiك ءۇشiن كۇرەسكە باعىشتاعان جانداردىڭ جانىن شىرماپ العاندا، پەيىلىن پيعىلىنا جەڭدىرگەن قاراپايىم پەندەنىڭ كوكىرەگىندەگى وكسىك قانشاما دەسەڭىزشى!
مىنە، بۇل ءافسانا وسىنداي ۇستانىمدى نىسانا ەتكەن، جەكە تۇلعانىڭ باسىنا قاتىستى وقيعالار مەن سەبەپ-سالدارعا، ءتۇرلى پسيحولوگيالىق، يدەولوگيالىق ارانداتۋلار مەن بوپسالارعا قاتىستى دەرەكتەر مەن قۇجاتتارعا، جىمسىمالار مەن سىپسىمالارعا، حابارلار مەن حاتتارعا بەرىلگەن تۇسىنىكتەمە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار سول تۇستاعى زامان تالقىسىنا تۇسكەن، جۇلىن-جۇيكەسى شۇيكەلەنگەن، تۇيسىگى ۇرەيمەن تىتىركەنگەن تۇلعالاردىڭ پەندەلەنۋى مەن پەندەلەردىڭ ىرىلەنۋ بارىسىنداعى جانتىعى مەن جانسارىنا دەگەن اۆتوردىڭ كوزقاراسى دا بولىپ تابىلادى. ەگەردە كەيبىر اشىق كەكەسىندى ەسەۋىرىندەر ۇشىراسسا، ول ءبىزدىڭ سول ادامعا دەگەن جەكە جاتسىنۋىمىز ەمەس، جازۋشىنىڭ ءوزى ۇستانعان كوزقاراستىڭ سەسى مەن مىسى ەكەنىن، سونى اڭعارتۋ ءۇشىن سول ىرىقتا جازىلعاندىعىن ەسكەرتەمىز.
سوندىقتان دا جالپى قوعامدى جانتالاسقا تۇسىرگەن جانسەبىل جانىعۋدىڭ ەبەبى مەن سەبەبىن قازىمىرلانا قازبالاعانداي كورىنگىمىز كەلمەسە دە، تۇلعانى قۇمىقتىرعان قىسىمنىڭ قىسپاعى وقىرماننىڭ دا جادىن جاڭعىرتىپ، سول كوڭىل-كۇيدى سەزىنە وتىرىپ ساناسىندا سارالاتۋدى قالاعان جازۋشىلىق ىرقىمىز بولدى. كەي تاراۋدا تىكەلەي باستى تۇلعاعا قاتىسسىز اتى-جوندەر سىنالانا كىرىكتىرىلىپ، باسى ارتىق سىلتەمە مەن ءۇزىندى كەلتىرىلگەن سياقتى كورىنۋى مۇمكىن. بىراق سول «قىستىرمالار» ارقىلى جازۋشى دا الدەنەنى ەمەۋىرىن ەتىپ وتىرعانىن ءبىز دە سىزدەرگە ەمەۋىرىن ەتە كەتەمىز. وتىز جىل ەكشەپ، ون جىل جازىلعان «جەگى» مەن «تەزدىڭ»، سونىڭ ىشىندە «تالقىنىڭ» ۇزىنا جەلىسىن بايىپپەن شىجىمداعان اڭعارلى زيالى مۇنىڭ استارىن اڭعارار، ءادىبىن جازار دەگەن ۇمىتتەمىز. ءتىپتى سونشا ءبىر تەرەڭدەپ تە جاسىرىلعان جوق. شىندىقتىڭ دا كەيدە وسىنداي ءبىر دارمەنسىز كۇيگە تۇسەتىنى بار ەكەن.
سونىمەن، بۇل ءافسانا: رۋحاني تاۋەلدىلىكتىڭ تانىمىنا تالىس بوپ تارتىلىپ، تارتىسىپ وسكەن ۇرپاقتىڭ تاۋەلسىز «ماڭگىلىك ەل» تۇجىرىمىنا نەگىزدەلگەن ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ ۇستانىمىن - تاۋەلسىز سانامەن تاربيەلەنگەن كەلەر تولقىننىڭ نازارىنا ۇسىنعان تاجىريبە تولعامى[1].
رۋحاني تاۋەلدىلىك اتتى تالىستىڭ كونى ءالى جىبىگەن جوق. سونىڭ پۇشپاعىن جىبىتەتىن ءبىر بۇركىم سۋ بولسا ەكەن دەگەن تىلەكپەن، بارلىق جيعان-تەرگەندى جەكە ءبىر تۇلعانىڭ تاعدىرىنا نەگىزدەي تاپسىرلەدىك. سول ارقىلى تۇلعالاردى تۇمسىراتقان ءبىر عاسىرلىق رۋحاني ارانداتۋدىڭ استارىن اشىپ، ءادىبىن جازعىمىز كەلدى. نيەت - دۇرىس، تىلەك - قالىس.
ت.جۇرتباي
تالقى
ءبىرىنشى تاراۋ: تۇرمە تالقىسى
(نەمەس «ادەبيەتتەن ورىنىن ىزدەگەن» مۇحتار اۋەزوۆ)
1.
ۇلتتىڭ، تۇلعانىڭ، تالانتتىڭ، ءار پەندەنiڭ رۋحى - قاسيەتتi. ودان اسقان اسقاق جانە ماڭگiلiك كۇش جوق. دۇنيەنiڭ تۇتقاسى دا سول رۋح. رۋح ولگەن تۇستان رۋحاني تاۋەلدiلىك باستالادى.
ال رۋح تەلمىرگەن، تەلiنگەن ساتتەن باستاپ ادامزات - اقىل-پاراساتتى دەربەس شەشiمiنەن، ۇلت - تاۋەلسiزدiگiنەن، تۇلعا - دارا ويلاۋ جۇيەسiنەن، تالانت - تانىمنان، ادام - ار-وجدان بوستاندىعىنان ايىرىلادى. رۋحسىز - اللانىڭ قولىنداعى اماناتقا بەرگەن جانىڭنىڭ ءوزi كەۋدەڭە قوناق تاپپايدى، ياعني، رۋحىڭنىڭ ءوزى كۇشتiنiڭ شەڭگەلiنە iلiنەدi.
رۋح ەركiندiگiنiڭ كورiنiسi - رۋحاني مادەنيەت، ونەر، ادەبيەت. ال رۋحاني مادەنيەت ەركiندiگiنەن ايىرىلعان ۇلت پەن تالانت - جانى كەۋدەسiنەن سۋىرىلىپ الىنعان، سۇلدەسىن سۇيرەتىپ، جانىن جالداپ كۇن كورگەن كەبiن يەسىنىڭ كەبىن كيەدى. ەرىك-جىگەرسىز سۇلدە يەسى جانىن ساتىپ، جالدامالى كۇن كەشiپ، كۇشتى مەن «كۇشتi وكiمەتتiڭ» (شاكارىم) اسا قاۋiپتi جازالاۋ قۇرالىنا اينالادى.
قادىم زاماننان بەرi ەشقانداي مەملەكەت پەن جاhانگەردiڭ اشىقتان-اشىق جۇزەگە اسىرۋعا دارمەنi مەن پارمەنi جەتپەگەن ماڭگۇرتتiك جازالاۋ ءتاسiلiن كەڭەس وكiمەتi قىسىلىپ-قىمتىرىلماستان-اق «iسكە قوستى».
مiنە، بۇل ۇلت پەن ۇلىستىڭ، تۇلعا مەن تالانتتىڭ، توبىر مەن جەكە ادامنىڭ جاپپاي باسىبايلانۋىنىڭ باسى، ماڭگۇرتتiك ءداۋiردiڭ قارساڭى ەدi. سونداي الماعايىپ ساتتە: «ادەبيەت سوڭىنان جارىق الىپ ءتۇستiم»،- دەگەن مۇحتار اۋەزوۆتiڭ دە ماڭدايىنىڭ باقىتى مەن سورىنىڭ قانشالىقتى قالىڭ ەكەندiگiن ەكشەپ جاتۋدىڭ قاجەتتiگi بولا قويماس. «دۇنيە استان-كەستەن بولعان زاماننىڭ ادامدارى» (ماعجان) بولعاندىقتان دا پەشەنەسiنە وسىنداي تالقى جازىلىپتى. مۇنى ولاردىڭ وزدەرi دە، سۇلدە سۇرقىلتايلارى دا سەزدi. ويتكەنi, ازاماتتىق سوعىس اياقتالىسىمەن، دالىرەك ايتقاندا جيىرما ەكiنشi جىلدان كەيiن، كەڭەستىك كەڭكەلەستەر ەڭ شەشۋشi جانە قاسiرەتتi مايداندى، وزدەرiنشە ايتقاندا «مادەنيەت مايدانىن»، ال ماعىناسى بويىنشا «ماڭگۇرتتiك مايدانىن» اشتى. بۇل ۇزاققا سوزىلاتىن، بiراق ەشقاشاندا جەڭiسكە جەتكiزبەيتiن رۋحانيات مايدانى ەدi.
تۇبiندە جازاسىز قۇتىلمايتىنىن بiلسە دە، دۇنيە ءدۇر سiلكiنگەن داۋiردە، رۋحاني كۇش يەلەرi دە بiر سەرپiلiپ جان-جۇيەسiن، ساناسىن، ونەردەگi تانىمىن تالقىعا سالدى. ول iزدەنiستەرi اقىرى شاراسىزدىققا الىپ كەلدi. كەلەشەكتiڭ جولى كەسiلiپ قالدى. Iرi تۇلعالار اتىلدى، اسىلدى، وزiنە-ءوزi قول سالدى. ول ازداي، ۇلتى ءۇشiن بارلىق تۇرمە مەن ازاپتى، قورلىقتى كورiپ، شىداپ كەلگەن قازاق زيالىلارىنا تۇقىمىنىڭ ءۇزىلۋ قاۋپى ءتوندi. «الاش iسi» دەگەن سىلتاۋمەن الدىڭعى تولقىن تۇرمەگە قامالىپ، ۇكiمi شىققان تۇستا ەكiنشi تولقىننىڭ سوڭعى تۇياق سەرپەرىنىڭ ءبىرى - مۇحتاردىڭ دا باسىنا زاۋال ءۇيىرىلدى.
رۋحىندا ەلدiك قاسيەتi بار بەلسەندi زيالىلار ويسوقتى كۇيگە ءتۇستi. ەلدiڭ يەسiز قالعاندىعىن، «قۋجاقتىڭ» ەسە-تەڭدiك بەرمەي ەڭسەرiپ، جۇرتتى قۋىرىپ بارا جاتقانىن، رۋحاني الەمنiڭ جۇدەپ-جاداعانىن، قالماقان ابدiقادiروۆتان ۇلتتىق تۇتقا شىقپايتىنىن انىق سەزiندi. كەڭەس وكiمەتiن ءوز قولىمەن قۇرعان ساكەن سەيفۋلليننiڭ ءوزi قىزىل رەۆوليۋتسيانى - جۇتقا ۇشىراعان كوتەرەم قىزىل اتقا بالاپ داستان جازدى.
الايدا، نە رۋحاني كوسەم - يدەولوگ دارەجەسiنە كوتەرiلە الماي، نە ءوزiنiڭ دەربەس يدەياسىن قالىپتاستىرا الماي، ادام اتادان باستاپ ابايعا دەيiنگiنiڭ تۇگەلiنiڭ بەتiنە تۇكiرگەن، بەسiگiنەن بەزگەندەر توبى شىقتى. ادەبيەتتiڭ ەت پەن تەرiسiنiڭ اراسىندا جۇرگەن ولار قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني يگiلiگiنە قاتتى قاۋiپ ءتوندiردi. «جاڭبىر بiر جاۋسا، ولار ەكi جاۋىپ»، شولاق ءورت قويىپ وتىردى. «قۋجاق» ولاردى وتە ەپتiلiكپەن پايدالانا بiلدi. ءتىرى كۋا قالدىرماۋ ءۇشىن كەيىن ورشەلەنە وڭەشiن جىرتقان بۇل «قىزىل كەڭىردەكتەردىڭ» دە ءۇنiن ءوشiردi. ماسكەۋدەگi «ادەبيەت ەنتسيكلوپەدياسىندا» احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى جوعارى باعا بەرiلگەن انىقتاما باسىلعاندا الگى «قىزىل كەڭىردەكتەردىڭ» وزەكتەرi ورتەنiپ كەتتi. وراز يساەۆ پەن Iزمۇقان قۇرامىسوۆ شىرعا تاستاپ، عابباس توعجانوۆ پەن ءابدiراحمان بايدiلدين، حامزا جۇسiپبەكوۆ جازىپ، س.ساپاربەكوۆ پەن و.جاندوسوۆ قول قويعان «اشىق حات» 1929 جىلى 19 كوكەك كۇنi «سوۆەتسكايا ستەپ» گازەتiندە:
«بiر توپ جولداستار - «پراۆدا» گازەتiنiڭ جانە «ادەبيەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» رەداكتسيالىق القاسىنا كەيبiر جازۋشى قازاقتاردىڭ تۆورچەستۆوسىنا باعا بەرۋدە «ەنتسيكلوپەديادا» جiبەرiلگەن قاتە پiكiرلەرگە وراي قارسىلىق - حات جولدادى. كوپشiلiكتiڭ ەرەكشە نازارىن اۋدارعان وسى حاتتى تولىق جاريالاپ وتىرمىز»,- دەگەن تۇسiنiكپەن جاريالاندى.
«جازۋشى - قازاقتاردىڭ تۆورچەستۆوسى تۋرالى» بۇل «اشىق حات» گولوششەكيننiڭ ايىزىن قاندىردى. الاش ازاماتتارىن «قۇرباندىققا شالۋداعى» ەڭ سوڭعى شەشۋشi سوققىنىڭ مiندەتiن اتقارعان بۇل حاتتى بiز دە تولىق كەلتiرەمiز.
«قۇرمەتتi جولداستار! بiزدiڭ پiكiرiمiزشە، اۋەزوۆ پەن بايتۇرسىنوۆتىڭ شىعارمالارىنا ماركستiك كوزقاراسقا مۇلدەم جات باعا بەرiلگەن.
بارiنەن بۇرىن اۋەزوۆكە توقتالايىق. «ادەبيەت ەنتسيكلوپەدياسىندا»: «ول قازiرگi زامانداعى اسا كورنەكتi جازۋشى، ونىڭ كوركەم شىعارمالارى تاڭعاجايىپ دالدiگiمەن جانە تاريحي شىندىعىمەن دارالاندى»،- دەپ جازىلعان. بiزدiڭ ويىمىزشا، بۇل سىپايىلاپ ايتقاندا اۋەزوۆتiڭ ءوزiن دە، ونىڭ تۆورچەستۆوسىن دا بiلمەۋ، تۇسiنبەۋ بولىپ تابىلادى. بiرiنشiدەن، كولچاكتىڭ تۇسىندا، «الاشوردانىڭ» شىعىس ءبولiمiنiڭ بەلسەندi قايراتكەرلەرiنiڭ بiرi رەتiندە اۋەزوۆ كولچاكقا قارسى كۇرەسپەدi, كۇرەسكiسi دە كەلمەدi, كەرiسiنشە، سول كەزدەگi بۇكiل «الاشوردا» ۇكiمەتi, ونىڭ iشiندە اۋەزوۆ كولچاكپەن وداقتاسا وتىرىپ بولشەۆيكتەرگە، كەڭەس وكiمەتiنە قارسى كۇرەسكەنi بەلگiلi. بiراق تا، كەڭەس وكiمەتi ورناعان سوڭ اۋەزوۆ سول جاققا شىعىپ، پارتياعا ءوتتi دە قازاتكومنىڭ حاتشىسى مiندەتiن اتقاردى، الايدا بۇعان قاراماستان اۋەزوۆ ساياساتتا دا، ادەبيەتتە دە بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل قازاق بايلارىنىڭ يدەولوگى بولىپ قالا بەردi. 1922 جىلى پارتياعا قارسى الاشورداشىل يدەولوگياسى ءۇشiن اۋەزوۆ پارتيادان شىعارىلىپ، جازۋشىلىق پەن وقىتۋشىلىق قىزمەتكە اۋىسىپ كەتتi. ول ءوزiنiڭ بارلىق شىعارمالارىنداعى قازاقتىڭ تiرشiلiگiن وتكەندi كوكسەگەن بايدىڭ كوزقاراسى ارقىلى باياندايدى، قازاقتىڭ ەسكiلiگiن - ازاماتشىلىعىن جىرلايدى، قازاقتىڭ حاندارىن، اڭىزعا اينالعان باتىرلارىن، «دانىشپان» بيلەرiن، ارداگەر اقساقالدارىن جانە فەودالدىق سال-سەرiلەردى ماداقتايدى، ماداقتاعاندا دا ۇنەمi جاعىمدى، بۇگiنگi كۇننiڭ وزiندە دە ولاردى قادiر تۇتۋعا، ۇلگi ەتۋگە بولاتىنداي بەينەدە سۋرەتتەيدى (قاراڭىز: «قاراكوز»، «ەڭلiك-كەبەك»). بۇل - بۇل ما! جازۋشى اۋەزوۆ ءوزiنiڭ وسىناۋ رەاكتسيالىق يدەولوگياسىن «ادەبي سىن» سالاسىندا دا ۋاعىزداۋمەن بولدى.
بايتۇرسىنوۆ تۋرالى بەرiلگەن باعا دا ءدال ەمەس. راس، رەۆوليۋتسياعا دەيiن بايتۇرسىنوۆ قازاقتىڭ ۇلتتىق زيالىلارىنىڭ جەتەكشiلەرiنiڭ بiرi بولدى، پاتشالىق ساياساتقا قارسى كۇرەستi, سول كەزدە ول قازاق تۇرمىسىنداعى الدىڭعى قاتارلى بۋرجۋازيالىق رەۆوليۋتسيونەر بوپ تابىلدى. الايدا مۇنىڭ بارلىعى ەشكiمگە دە: «بايتۇرسىنوۆ - قازاقتىڭ اسا كورنەكتi اقىنى» - دەۋگە قۇقىق بەرمەيدi... ول اقىن بولعان جوق. ول پۋبليتسيست بولدى جانە پۋبليتسيست بولىپ قالادى. بايتۇرسىنوۆ بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل-قازاق بايلارىنىڭ يدەولوگى بولىپ قالا بەرەدi... ول كونتررەۆوليۋتسيالىق يدەولوگيانى ۋاعىزدادى. بۇگiنگi قازاق قوعامى بايتۇرسىنوۆتى بiزدiڭ پارتيامىزعا قارسى كۇرەسكەن جانە كۇرەسiپ كەلە جاتقان رەاكتسيالىق الاشورداشىل ينتەلليگەنتسيانىڭ بiر كوسەمi دەپ سانايدى.
«ادەبيەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» رەداكتسيا القاسى جiبەرگەن قاتەلiكتەردi تۇزەتۋ مۇددەسiن كوزدەگەن بiزدiڭ بۇل پiكiرiمiزگە «پراۆدانىڭ» بەتiنەن ورىن بەرۋiڭiزدi وتiنەمiز.
كوممۋنيستiك سالەممەن: و.يساەۆ، ءا.قۇرامىسوۆ، ع.توعجانوۆ، س.ساپاربەكوۆ، و.جاندوسوۆ، ح.جۇسiپبەكوۆ، ا.بايدiلدين».
سول كەزدەگi قازاق زيالىلارىنىڭ قايماعى مەن يدەولوگتارى ماقۇلداپ قول قويعان بۇل اشىق حات، شىن مانiندە، مەملەكەتتiڭ اتىنان جاسالعان رەسمي ايىپتاۋ مالiمدەمە ەدi. بۇرىن ماسكەۋگە جالتاقتاعان جاندار ەندi ولاردىڭ دا سوزiنە قارسى ءۋاج بiلدiرە الاتىندىقتارىن بايقاتىپ، جونىن كورسەتتi جانە مۇقىم كەڭەس يمپەرياسىنا ولاردى جاۋ دەپ جاريالادى. Iلە-شالا بiر ايدىڭ iشiندە احمەت پەن جۇسiپبەك، ماعجان قاماۋعا الىندى.
قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني تۇتقالارى تۇتقىندالعان سوڭ ساياسي ساحنانى تىلسىم تىنىشتىق باستى. ءسابيت مۇقانوۆ، ءابدiلدا تاجiباەۆ، ساعىر كامالوۆ، Iلياس قابىلوۆ iسپەتتi ءار نارسەدەن دامەلi ۇرپاقتاردىڭ ادەبيەت توڭiرەگiندەگi شاقپا تiلدi ۇراندارى باسپاسوزدە جاريالانعانىمەن، ولاردىڭ پiكiرiنiڭ ۇلى يدەولوگياعا ىقپالى جۇرمەدi. ولاردىڭ سوزiنە ءالi تۇلعالىق سالماق بiتە قويماپ ەدi. تەك ءوشiپ بارا جاتقان قازاننىڭ وتىن قاعىستىرعانداي عانا ارەكەت-تiن. عابباس توعجانوۆ قانا كيiپ-جارىپ، قيعىلىق سالىپ قويىپ وتىردى. ال مەملەكەتتiڭ يدەولوگيا سالاسىن باسقاراتىن قايراتكەرلەر دىمىن iشiنە تارتىپ الدى. ويتكەنi, ءابدiراحمان بايدiلديننiڭ ءوزi اباقتىعا قامالعان سوڭ، ەسەرگە دە ءومiر كەرەك، ولاردىڭ بارلىعى بۇقپالاپ، قالتارىستا قالدى. وزدەرiنiڭ دە جازالاۋ ديiرمەنiنە جەم بوپ تارتىلىپ كەتەتiنiن تەز اڭعاردى. ديiرمەننiڭ تاسى ەتەكتەرiنە تيiپ كەتiپ، تيiپ كەتiپ ءجۇردi. «قارعايىن دەسە - جالعىز، قارعامايىن دەسە - جالماۋىز» بولدى. قاماۋداعى قايراتكەرلەر ولاردى جاقتىرماسا دا جالعان ايىپ تاعىپ، بiز كورگەندi - سەن دە كور دەمەدi. وندا قازاق ۇلتى مۇلدەم يەسiز قالاتىنىن بiلدi. ال ايگiلi بەلسەندiلەر «تiسكە جۇمساق» بايلاردىڭ تامىرىن شابۋعا كiرiستi. سوندا دا تۇرمە جاقتاعى دىبىسقا قۋىستانا قۇلاق ءتۇردi.
«الاشورداشىلاردىڭ» الدىڭعى تەرگەۋ iسىندەگى ايىپتاۋ قورىتىندىسىن كەيىنگى لەككە ورايلاستىرۋ ءۇشiن تەرگەۋشىلەر دiنشە ادiلەۆ سىزىپ بەرگەن كەستەگە سۇيەنە وتىرىپ، ءابدiراحمان بايدiلديننiڭ:
«بiردە ول (س.سادۋاقاسوۆ - ت.ج.) مەنiڭ بولمەمە كەلدi. بۇل قۇرىلتايدان كەيiن شامامەن 11-12 كۇن وتكەننەن سوڭ بولاتىن. اڭگiمەسiن زiلدi سالماقپەن باستادى. ول: وتارشىلدار مەنi قۋدالاۋىن توقتاتقان جوق، كەرiسiنشە، مەنi پارتيادان شىعارىپ تاستاۋى دا مۇمكiن. سوندىقتان دا، بiر باتىل قادام جاساعىم كەلەدi, بiراق نە iستەرiمدi ءوزiم دە بiلمەيمiن»،- دەدi. اۋەزوۆ وعان: «تاشكەنتكە اۋىس، سودان ءارi قاراي باسماشىلارعا قوسىلاسىڭ»،- دەپ ۇسىنىس جاساپتى. اۋەزوۆتiڭ بۇل ۇسىنىسىن قابىلداۋعا قارسى ەمەستiگiن، بiراق تا ول تۋرالى مەنiڭ پiكiرiمدi بiلگiسi كەلەتiنiن ايتتى. مەن سماعۇلعا نە ايتارىمدى بiلمەدiم. ونىڭ جاعدايىنىڭ سونداي قيىن ەكەنiن جانە كوڭiلiنiڭ قوبالجىپ جۇرگەنiن بiلەتiنمiن. الايدا مەن ونىڭ ءدال وسىنداي ويدا جۇرگەنiنەن جانە باسماشىلارعا قوسىلىپ كەتۋگە كەلiسiم بەرگەنiنەن مۇلدە حابارسىز ەدiم ءارi ونداي ارانداتۋعا كونە قويادى دەپ ويلاماعانمىن. ماعان: ءدال وسىنداي كەلەڭسiز كەڭەس بەرگەن وبكوم پارتيانىڭ مۇشەسi جانە كازاتكومنىڭ ساياسي حاتشىسى اۋەزوۆتiڭ كەڭەسi تۇسiنiكسiز، وعاش كورiندi. مەن بiزدiڭ ماقساتىمىزدى (ۇلت ماسەلەسi جونiندە جۇرگiزiپ وتىرعان پارتيانىڭ باعدارلاماسىن) باسشىلاردىڭ مۇددەسiمەن سايكەستەندiرە المادىم. مەن وزiمشە، وسىنداي كەڭەس بەرگەن اۋەزوۆ الدەبiر شiرiك ماقساتتى كوزدەدi مە دەپ ويلايمىن. سونىمەن قاتار، وسى پيعىلى ارقىلى ول سادۋاقاسوۆتىڭ كوزiن قۇرتىپ، بiزدiڭ ارامىزداعى كوسەم ءوزi بولعىسى كەلدi مە ەكەن دەپ توپشىلايمىن. سەبەبi: ول كەزدە بiزدiڭ ماقساتىمىز ورتاق بولسا دا، جەرشiلدiك، رۋلىق تۇرعىدان العاندا ارقايسىمىزدىڭ جەكەلەگەن iشكi مۇددەمiز بار ەدi: اۋەزوۆ - سەمەيلiك، ال بiز سادۋاقاسوۆ ەكەۋمiز - اقمولالىق ەدiك. سوڭعى ماسەلە - اۋەزوۆتiڭ كوكەيiن تەسكەن شەشۋشi ماسەلە سياقتى بوپ كورiندi ماعان... بۇل وقيعادان كەيiن مەن اۋەزوۆكە كۇدiكپەن قارايتىن بولدىم. ول مەنiڭ كوز الدىمدا ەكiجۇزدi ادام بوپ ەلەستەدi: بiرiنشi اۋەزوۆ - پارتيا مۇشەسi, جاۋاپتى قىزمەتكەر، اقىلدى كiسi, بiزدiڭ كوزقاراسىمىزدىڭ كوسەمدەرiنiڭ بiرi, ال ەكiنشi اۋەزوۆ - بiرiنشi ادامنىڭ قاسيەتiنە يە، بiراق تا الدەبiر استارلى ويمەن جۇرگەن سياقتى كورiندi»,- دەگەن كورسەتۋى نەگىز قالادى.
«پراۆداعا» جولداعان حاتتىڭ نەگىزگى اۆتورى جانە مۇحتاردىڭ وزىمەن تۇيدەي قۇرداس («مۇحتاردىڭ مەنشىكتى سۇرقىلتايى»), 1897 جىلى تۋعان، «پەتروپاۆل وكرۋگiنiڭ ارعىن رۋىنان شىققان» (انكەتادا ءدال وسىلاي جازعان) ءا.بايدiلدين ەكەنى انىق ەدى. تەرگەۋ بارىسىندا ءبايدىلدين ءوزىن دە، اۋەزوۆتi دە كولچاكتىڭ سىبايلاسى، «سادۋاقاسوۆشىلار توبىنىڭ» بەلسەندى مۇشەسى قاتارىنا قوستى. ءوزiن «الاشوردانىڭ» جاس قايراتكەرi ءارi كولچاكتىڭ بارلاۋشىسى، سونىمەن قاتار كەڭەس وكiمەتiنiڭ بەلسەندi ادال قىزمەتكەرi رەتiندە سەزiنەتiن «قالامنىڭ» - ءا.ءبايدىلديننىڭ شەگiنەتiن جەرi دە قالماعان بولاتىن. ءوزiن‑وزi اشكەرەلەۋ ارقىلى سماعۇل مەن مۇحتاردان iرگەسiن اجىراتىپ الۋعا تىرىسقان ول، قىرىندىسىن قالدىرماي قاعازعا تۇسiرگەن.
وسىنىڭ ءوزى-اق ايىپ قورىتىندىسىن شىعارۋعا تولىق جاراپ جاتقان بولاتىن. بۇل وتە سالماقتى العىشارت ەدى. سوندىقتان دا تەرگەۋشىلەر ويلانىپ جاتپاستان مۇحتار اۋەزوۆكە:
«الاشوردانىڭ» اتىنان كولچاكتىڭ ۇكiمەتiمەن كەلiسiم جۇرگiزدi»,- دەگەن ايىپ تاقتى.
«الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ كولچاكپەن ۋاقىتشا وداق قۇرىپ، قازاق ۇلتىن قانتوگiستەن امان ساقتاۋعا ۇمتىلعانى تاريحي شىندىق. مۇحتاردى «الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ ساياساتى ءۇشiن جازعىرۋى جالپى قيسىنعا كەلگەنiمەن، تەرگەۋدە ول دالەلسiز كۇدiك قانا بولىپ قالدى. ساياسات ساحناسىنا ەندi عانا شىققان جيىرما جاستاعى سەميناريا وقۋشىسىمەن كەلiسiم جۇرگiزەتiندەي ادميرال كولچاكتىڭ باسىنا ول كەزدە مۇنداي كۇن تۋا قويعان جوق بولاتىن. قالايدا اۋەزوۆ پەن كولچاكتىڭ بايلانىسىن تىكەلەي اشكەرەلەيتiن ەشقانداي سىلتاۋ دا، دەرەك تە تابىلمادى. سوندىقتان دا تەرگەۋشiلەر مۇحتاردى قارالاپ تىناتىن، بۇلتارتپايتىن وزگە قىلمىستى قاراستىردى.
ەكىنشى باپتاعى: «ۇلتشىل-كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمعا قاتىستى»،- دەگەنگە د.ادىلەۆتىڭ:
«ءسويتىپ جاعداي شيەلەنىسىپ كەتتى... 1923 جىلى كۇزدە تاشكەنتكە قايتىپ كەلىپ قازاق كوميسسياسى مەن وقۋ-اعارتۋ ينستيتۋتىنا وقىتۋشى، ءبىراز ۋاقىت ديرەكتور بولىپ ىستەدىم. ۇيىمعا قايتا مۇشەلىككە الىندىم. ونىڭ جاڭا قۇرامىندا مۇحتار اۋەزوۆ پەن ماعجان جۇماباەۆ بولدى-اۋ دەيمىن. تاشكەنتتە مەن وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ جانىنداعى عىلىمي ورتالىق پەن قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنا وقىتۋشى بوپ ورنالاستىم. وندا دوسمۇحامەدوۆ، اۋباكىر ديۆاەۆ، جۇماباەۆ، جاندوسوۆ، سوكولوۆسكي، مۇحتار اۋەزوۆ جۇمىس ىستەيتىن. مۇحتار وعان دەيىن ورتالىق كوميتەتتىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى بولعان. مەن قوجانوۆتىڭ ايەلىنىڭ اعاسىنىڭ ۇيىندە تۇردىم. سول كەزدە جاندوسوۆ تا تاشكەنتكە كەلدى»,- دەگەن جاۋابى سەبەپ بولدى.
ال تەرگەۋشىلەر «قىستاپ، بارلىق ءتاسiلدi قولدانىپ، جالعان مالiمەت جازدىرعان ەسىم بايعاسقيننىڭ:
«ءانۋار پاشا مەن زاكي ءۋاليديدiڭ ساياسي ساحناعا شىعۋىنا بايلانىستى 1922 جىلدىڭ مامىر ايىندا الاشورداشىلاردىڭ اراسىندا بiر قوزعالىستىڭ باستالعانىن، الاشورداشىل اۋەزوۆ مۇحتار مەن توعجانوۆتاردىڭ قازاق اۋىلدارىندا ۇلى تۇرiكشiلدiك رۋحتى ناسيحاتتاعانىن ايتقامىن (مەنiڭ بiرiنشi جاۋابىمدى قاراڭىز). پەتروپاۆلدىق الاشورداشىلاردىڭ اراسىنا وسى ۇلى تۇرiكشiل ۇگiت-ناسيحاتتى جۇرگiزگەن تۇستا، بiر جولى سول كەزدەگi گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى قازبەكوۆ سماعۇل، گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتiنiڭ ۇيىمداستىرۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi بەيسەنوۆ مۇحامەدجان جانە اۋەزوۆ، توعجانوۆ، جۇماباەۆ، قياقوۆ، تاعى دا باسقا مەن اتى-ءجونiن ۇمىتىپ قالعان ادامدار ءوزارا ۇزاق كەڭەستi, بiراق ورتاق شەشiمگە كەلگەن جوق، سوندا دا ءوزارا پiكiر الىسۋلارىن جالعاستىرا بەردi, اقىرىندا ءانۋار مەن زاكيدiڭ iس-ارەكەتiنiڭ ناتيجەسiنە قاراي قيمىلداماق بوپ، ەشقانداي شەشiم قابىلداماۋعا كەلiستi»,- دەگەن كورسەتىندىسىنە بايلانىستى م.اۋەزوۆكە:
«ورتا ازياداعى باسماشىلاردىڭ قوزعالىسىنا جەتەكشiلiك ەتتi»,- دەگەن ايىپ تاعىلدى.
تۋرا سول كۇندەرى قازان مەرەكەسىنە وراي سويلەگەن سوزىندە گولوششەكين:
«تەرگەۋ كەزىندە ايماۋىتوۆ: ەكiنشi سەزد كەزiندە تەك قانا قازاق ۋاكiلدەرiنەن تۇراتىن كەڭەس شاقىرىلعانىن، وعان اۋەزوۆ توراعالىق جاساعانىن، ... وندا وتارشىلدارمەن كۇرەس تۋرالى ماسەلە قارالىپ، ۇلتتىق مۇددەنi كوزدەيتiن شەشiم قابىلدانعانىن مويىندادى»،- دەگەن ءسوزi - باسپاسوزگە جاريالانا قالدى.
تەرگەۋشىلەر مۇنى مۇحتارعا قوسىمشا ايىپ رەتiندە تاقتى. جۇسىپبەكتىڭ تۇرمەگە قامالعانىنا ءۇش جىل تولعان جانە ول اتۋ جازاسىنا كەسiلۋگە ۇيعارىلىپ، ۇكىمدى ماسكەۋدىڭ بەكىتۋىنە جىبەرگەن بولاتىن. مۇحتاردىڭ ەگiزiنiڭ سىڭارىنداي بوپ ءومiر سۇرگەن دوسىنىڭ تاعدىرى بۋتىركانىڭ تۇرمەسiندەگi اجال جاڭعىرىعىن كۇتiپ تۇردى. قۋجاق تۇرمەدەگi جاۋاپتاردى اشىق جاريالاۋ ارقىلى قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنا سەنiمسiزدiك پەن الاۋىزدىق سەپتi. كۇدiكسiز نارسەدەن كۇدiك تۋدىردى.
ايتپەسە، ءابدiراحمان بايدiلديننiڭ كورسەتۋi بويىنشا حاتتاماعا تۇسكەن - 1921-1922 جىلعى اشتىق پەن قازاق حالقىن اشتىقتان قۇتقارۋدىڭ جولىن قاراستىرعان بۇل كەڭەستiڭ ەشقانداي قىلمىستىق سىپاتى جوق بولاتىن. جۇسiپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ءوزi سونىڭ iشiندە ءجۇرiپ، بەلسەنە اتسالىستى. سوندىقتان بۇل دەرەكتiڭ ايتىلۋى، قاعازعا ءتۇسۋi زاڭدى. ونىڭ ۇستiنە جۇسiپبەك اشتارعا كومەك كورسەتكەنi ءۇشiن تەرگەۋگە الىنىپ، ءوزiن-ءوزi اقتاپ شىققان بولاتىن. دەمەك، بۇل ءۇشiن كوڭiل قوبالجىتاتىنداي پالە اۋەزوۆكە ءتونiپ تۇرماعان ەدi.
بۇل كەڭەس وكiمەتiنiڭ ۇلتتىق تۇلعالاردى تولىقتاي جانىشتاپ، تالقىدان وتكiزiپ، تروتسكي مەن فرۋنزە سياقتى كوسەمدەرiن الاستاتىپ، ەندi «مادەنيەت مايدانىنداعى» تۇلعالاردى تۇقىرتۋعا كوشكەن قاتەرلi باعىتىنىڭ كۇش العان تۇسى بولاتىن. ءدال سول كەزدەرi «بايتۇرسىنوۆتىڭ جانە باسقا دا الاشورداشىلاردىڭ كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان استىرتىن ۇيىمىنىڭ قاستاندىق ارەكەتتەرى تۋرالى قىلمىستىق ءىستىڭ» (باس قۇجاتقا باستاپقىدا «د.ادىلەۆ باستاتقان...»، ودان كەيىن «ە.وماروۆ باستاتقان...»,- دەپ جازىلىپ، ەڭ سوڭىندا «ا.بايتۇرسىنوۆ باستاتقان...»,- دەگەن اتاۋعا توقتالعان - ت.ج.) تەرگەۋi اياقتالىپ، ولار ماسكەۋدiڭ پارمەنiن كۇتiپ جاتقان. ماعجان جۇماباەۆ ۇيىمداستىرعان «القا» ادەبي ۇيiرمەسiنە، ياعني، تەرگەۋشىلەر كورسەتكەندەي، استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمعا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قاتىسقانى دا «انىقتالىپ»، ارنايى باپ رەتىندە قاراستىرىلدى.
ال تەرگەۋشىلەردىڭ قاتتى ۇستانعانى «اشىق حاتتاعى»:
«كولچاكتىڭ تۇسىندا، «الاشوردانىڭ» شىعىس ءبولiمiنiڭ بەلسەندi قايراتكەرلەرiنiڭ بiرi رەتiندە اۋەزوۆ كولچاكقا قارسى كۇرەسپەدi, كۇرەسكiسi دە كەلمەدi, كەرiسiنشە سول كەزدەگi بۇكiل «الاشوردا» ۇكiمەتi, ونىڭ iشiندە اۋەزوۆ كولچاكپەن وداقتاسا وتىرىپ بولشەۆيكتەرگە، كەڭەس وكiمەتiنە قارسى كۇرەسكەنi بەلگiلi... بiراق تا، كەڭەس وكiمەتi ورناعان سوڭ اۋەزوۆ سول جاققا شىعىپ، پارتياعا ءوتتi»,- دەگەن سوزدەر دە ەدى.
ءسويتiپ، مۇحتار اۋەزوۆ اياق استىنان باسماشى، ۇلتشىل-كونتررەۆوليۋتسيونەر بوپ شىعا كەلدi. سونىمەن، بۇرىن قازاقستاننان سىرت جەردە ءجۇرiپ، نازاردان تىس قالىپ كەلگەن مۇحتار اۋەزوۆ تە قاراۋىلعا iلiندi. مۇحتاردىڭ بوستاندىقتا ءجۇرۋi ولارعا كەشiرiمسiز جايت سياقتى كورiنگەن ىسپەتتى.
1930 جىلى 17 قىركۇيەك كۇنi تاڭسارiدە تاشكەنت قالاسىنداعى سالار وزەنiنiڭ بويىنداعى ۇيiندە مۇحتار اۋەزوۆ تۇتقىنعا الىندى. وسى وقيعانىڭ كولدەنەڭ كۋاسى بولعان سول كەزدەگى شاكىرت، كەيىنگى اكادەميك شاپىق شوكين:
«1927 جىلدىڭ تامىزىندا ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسۋگە كەلدىم... ءبىز شاعىن ءۇيدىڭ اشىق سەبەتىندە تۇنەدىك، سول ءۇيدىڭ قارسى جاق قاناتىندا ۋنيۆەرسيتەت وقىتۋشىسىنىڭ ءۇي-ءىشى تۇراتىن. ەرتەڭگىلىك كولونكا قاسىندا جۋىنىپ جاتقاندا، ءبىز ءبارىمىز بىردەي جامىراپ، تولىسا باستاعان، ماڭدايى كەرە قارىس، قاراتورى قازاقپەن امانداسۋشى ەدىك. تانىستىق. مۇحاڭنىڭ بىزدەن تىلەك-تالاپتارىمىز بولسا ايتۋىمىزدى سۇراعانى ەسىمدە. مەنىڭ ءالى وقۋعا تۇسە قويماعانىمدى بىلگەن ول، مەنى ارقامنان قاعىپ: «ۇنجىرعاڭ تۇسپەسىن. ەڭ باستىسى - وقۋعا قۇمارلىق، - دەدى دە، - ءسال ويلانىپ تۇردى دا ول كەنەت: - ەندەشە مەن ۋنيۆەرسيتەتتەگى كىسىلەرىمەن سويلەسەيىن. ا؟ سول عازيزا سۇلەيمەنوۆامەن دە سويلەسەيىن؟»،- دەدى ول مەنى جىگەرلەندىرگىسى كەلگەندەي. قاپەلىمدە قىسىلىپ قالعاندىقتان، ول كىسىگە راحمەت ايتۋدى ۇمىتىپ: عازيزا بىلاي دا مەنى قولداپ ءجۇر، شاماسى، ۇزاماي ماسەلە شەشىلەتىن دە شىعار،- دەپ جاۋاپ بەردىم. مۇحاڭ قولىن جايىپ قوشتاسىپ، اسپاي-ساسپاي، قازاق ورمان تەحنيكۋمى قوراسىنان شىعىپ جۇرە بەردى.
ونىڭ ايەلى ۆالەنتينا نيكولاەۆنا ەرتەڭگىلىك باۋعا سيرەك شىعاتىن، كوبىنە كىشكەنە قىزىمەن اينالىساتىن. تاعى ءبىر ايتاتىنىم، سو جىلدارى ول اسقان سۇلۋ ايەل ەدى. بىراق، مىنەزى تۇيىقتاۋ بولىپ كورىنگەن. كۇيەۋى جۇمىستان كەش قايتاتىن، ءبىز قارسىداعى سەبەتتە پىسىلداتىپ پريمۋس ازىرلەپ جاتاتىنىن ەستيتىنبىز. ەندى ءبىر ساعات وتكەن شامادا، مۇحاڭ باۋ ىشىندە سەيىلدەپ جۇرەر ەدى. ونىڭ كوزىنە تاعى ءبىر رەت ءتۇسىپ، كوڭىلىن اۋداراتىنداي ىنتا-ىقىلاسىمىز بولمادى. جانە ساباقتارىمىز دا باستالىپ كەتتى. باسقا نارسەگە كوڭىل بولۋگە مىنا جاڭا، جاۋاپتى ىسىمىزدەن قول تيمەدى. باستاپقى كەزدە كادىمگىدەي شارشاپ جۇردىك. ءبىز بۇل جەردە ونشا كوپ تۇرمادىق. ءبىر كۇنى ەرتەڭگىسىن پورتۋپەيالى ەكى كىسى (ولار ميليتسيانىڭ با، نە باسقا ءبىر فورما كيىپ كەلدى مە - بىلمەيمىن) كەلىپ، ونى الىپ كەتتى. سەبەتتىڭ ەدەنىنەن ۇشىپ تۇرىپ، مەن الگى ەكەۋدىڭ بىرەۋى - مۇحاڭنىڭ الدىندا، ەكىنشىسى - سوڭىندا، ونى باۋ ىشىمەن قاقپاعا قاراي ايداپ بارا جاتقانىن كوردىم. اۋەزوۆ ارتىنا بۇرىلىپ قاراماي، الدىنا بايىپتاي قاراپ، باياۋ باسىپ بارا جاتىر ەكەن»,- دەپ ەسكە الدى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تۇرمەگە قاراي «بايىپتاي قاراپ، باياۋ باسىپ بارا جاتقان كۇنى - 1930 جىلدىڭ 17 قىركۇيەگى بولاتىن. تاشكەنتتە الدىن-الا شولاق تەرگەۋدەن ءوتىپ، ودان كەيىن الماتىنىڭ تۇرمەسiنە جەتكiزiلدi. 1930 جىلى 8 قازان كۇنi پپ وگپۋ-دiڭ شىعىس ءبولiمiنiڭ كسسر بويىنشا وكiلi پوپوۆتىڭ قاتىسۋىمەن انكەتالىق ءومىربايان تولتىرىلعان.
انىقتامالىق انكەتادان: «وسى تەرگەۋ iسi بويىنشا جاۋاپقا تارتىلعان م.اۋەزوۆ - 33 جاستا، سەمەي وكرۋگiنiڭ شىڭعىس بولىسىندا تۋعان، تاشكەنت قالاسىنىڭ تۇرعىنى، ۇلتى قازاق، ورتا شارۋا بالاسى، پارتيادا جوق. 1922 جىلعا دەيiن بك(ب)پ مۇشەسi بولعان، اقپان توڭكەرiسiنە دەيiن وقۋدا بولعان، قازان توڭكەرiسiنە دەيiن وقىعان جانە مۇعالiم بولعان، ماماندىعى پەداگوگ، جوعارى بiلiمدi, ۇستاز - جۋرناليست، ۇيلەنگەن، 2 بالاسى بار، جالاقىمەن كۇن كورەدi, قازاق بولعاندىقتان دا اسكەرگە الىنباعان، بۇرىن تەرگەۋگە الىنباعان، سوتتالماعان».
1930 جىلى 15 قازان كۇنى ەرەكشە ءبولiم باستىعىنىڭ كومەكشiسi ۆولوحوۆتiڭ كەلiسiمiمەن جاسالعان «الدىن-الا ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا»:
«قىلمىستى iستەر كودەكسiنiڭ 58 - 11 جانە 59 - 3 باپتارىمەن ايىپتالعان م.تىنىشباەۆ پەن دوسمۇحامەدوۆتاردىڭ № 2370 تەرگەۋ iسiن قاراي وتىرىپ اۋەزوۆتiڭ:
قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ استىرتىن ۇيىمىنا قاتىسىپ، قازاقستانداعى كەڭەستiك ناۋقاندار مەن شارالاردىڭ مازمۇنىن بۇرمالاۋ ماقساتىن كوزدەگەنi;
وكiمەت مەكەمەلەرi مەن بك(ب)پ-نىڭ، جەرگە قونىستاندىرۋ مەكەمەلەرiن، مادەني-اعارتۋ جانە وقۋ ورىندارىن، ءباسپاسوزدi وزدەرiنiڭ ىقپالىنا قاراتىپ، جاۋلاپ الۋعا ۇمتىلعانى;
ورتا ازياداعى باسماشىلاردىڭ قوزعالىسىنا جەتەكشiلiك جاساپ، سونداي قوزعالىستى قازاقستاندا دا ۇيىمداستىرۋعا ارەكەتتەنگەنi;
كەڭەس وكiمەتiن قۇلاتۋدى الدىنا ماقسات ەتiپ قويعانى - تولىق اشكەرەلەندi.
سوندىقتان دا ۋپي-دiڭ 128 تارماعىنا سايكەس ازامات اۋەزوۆ مۇحتاردى № 2370 تەرگەۋ iسi بويىنشا جاۋاپقا تارتىپ، وعان قىلمىستىق iستەر كودەكسiنiڭ 58 - 71 جانە 58 - 11 باپتارى بويىنشا ايىپ تاعىپ، بۇل تۋرالى وگپۋ مەكەمەلەرiندەگi تەرگەۋ جۇمىستارىن باقىلايتىن پروكۋروردى حاباردار ەتۋگە قاۋلى قابىلداندى»,- دەپ كورسەتىلدى.
سونىمەن، مۇحتاردىڭ 1918 جىلى جازعان ءوز ءسوزi ءوزiنiڭ باسىنا كەلدi. ول:
«ەلiن ءسۇيiپ، ەلدiگiن iزدەدi. ەلدiككە كەلگەن قاۋiپكە... كۇيiنiپ، قارسى شىقتى. ەلدiگi امان قالۋى ءۇشiن ەندi بەينەتكە، ولiمگە، ءيا باسقا دا ءتۇرلi قازاعا شىداپ كەتiپ، تاريح جۇزiندە» - سونى دالەلدەۋi عانا قالدى.
[1] القيسسا: وسى ارادا «ۇرانىم - الاش!..» ۇشتاعانىننىڭ جەكە كىتاپتارىنىڭ («جەگى»، «تەز») باسىلىمدارى ءار جىلدارى جاريالانعاندىقتان دا، كەيبىر دەرەكتەردى قايتالاپ ۇسىنۋعا ءماجبۇر بولعانىمىزدى ەسكەرتە كەتەمىز. بۇل قايتارمالار ءافسانانىڭ تۇتاس باسىلىمىندا ەسكەرىلەتىن بولادى. سونىمەن قاتار مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جەكە ءومىرى مەن شىعارماشىلاعىنا قاتىستى پايىمداۋلار «بەسىگىڭدى تۇزە!..»، «بۇزىلعان بەسىك!..»، «بەسىگىڭدى ايالا!..»، «بەسىگىڭدى ايا!..»، «بۇزىلعان بەسىك!..»، «بەسىگىڭدى ۇمىتپا!..» اتتى باسىلىمداردا تولىق قامتىلعاندىقتان دا، مۇندا ماقساتتى تۇردە تەك الاش يدەياسىنا قاتىستى تۇرمەدەگى تەرگەۋلەر مەن ساياسي قىسىمعا بايلانىستى دەرەكتەر عانا تاپسىرلەندى.
(جالعاسى بار)
"Abai.kz"
