جۇڭگو (قىتاي) قازاقتارى اراسىندا دا تالاي-تالاي تاريحي مۇرا، اسىل قازىنالار بار. سولاردىڭ ىشىندە مۋزىكا مəدەنيەتىنە قاتىستى مۇرالار دا مولشىلىق. بۇلار كەۋدەسى التىن ساندىق اقىنداردىڭ، كۇمىس كومەي əنشىلەردىڭ، مايتالمان حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ وزىنەن كەيىنگىلەرگە قالدىرىپ كەتكەن قۇندى مۇرالارى. بۇل مۇرالار ۇزاق ۋاقىتتىق تاريحي كەزەڭدەردىڭ سىنىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، اۋىزدان اۋىزعا كوشىپ ەل جۇرەگىندە جاتتالىپ بىزگە جەتىپ وتىر.

دەسە دە، əنە سونداي كەۋدەسى التىن ساندىق اقىن، كۇمىس كومەي ءəنشى، مايتالمان حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ ءبىرى بولعانىمەن دە، شىعارماشىلىعى ەل اراسىنا كەڭىنەن ناسيحاتتالماي، əن-كۇيلەرى كەڭ تانىلماي، كوزىن قۇم باسىپ قالعان بۇلاق سەكىلدى دارا تالانت يەلەرىنىڭ ءبىرى — كۇيشى، سازگەر، حالىق كومپوزيتورى، قوعام قايراتكەرى قۋاندىق قوشىقۇلى ەدى.

ءبىز بۇل ءتورت ءبولىمدى ماقالامىزدا ارداگەر اقالاقشى (بولىس) قۋاندىق قوشىقۇلىنىڭ: بىرىنشىدەن، ءومىرى مەن ءوز كەزىندەگى اتقارعان قوعامدىق قىزمەتتەرى، ەكىنشى - اقىندىق، كومپوزيتورلىق ونەر قىرى، ءۇشىنشى - «ءبىر بالا» ءəنىنىڭ شىعۋ تاريحى، ءتورتىنشى - «ءبىر بالا» ءəنى باسقان تايعاق كەشۋلەر جəنە ونەر جۇلدىزدارىنىڭ ورىنداۋ بارىسىنا ايالدايمىز.

ءومىرى جəنە اتقارعان قوعامدىق قىزمەتتەرى تۋرالى

قۋاندىق قوشىقۇلى قازاق، ورتا ءجۇز، التى ارىستىڭ ءبىرى - نايماننىڭ ماتايىنان تارايتىن قىزاي ەلىندەگى مەڭىس تىلەۋبەردىنىڭ ەسەنعۇل رۋى كەلىمباي اۋىلىندا، 1880 جىلى قحر شۇار ىلەنىڭ توعىزتاراۋ اۋدانى قازىرگى اقتۇبەك قالاشىعى اقجازىق قىستاعىنا قاراستى قوسەتەكتە دۇنيەگە كەلىپ، 1943 جىلى ءوز تۋعان جەرىندە ناۋقاستان قايتىس بولادى.

قۋاندىق تۋرالى اۋىلىمىزدا وتكەن سۇڭعىلا قارت شەجىرەشى ساۋدانبەك ماناپۇلى قاريا بىلاي دەيدى: «اكەسى قوشىق، بالاسى قۋاندىقتى العاشىندا، 1891-1894 جىلدار ىشىندە قۇلجاداعى ماحمۇت بابا ەسىمدى ۇيعىر باي ساۋداگەر دوسىنىڭ ۇيىنە جاتقىزىپ مەدىرەسەدەن وقىتادى. وقۋدى جەتىك يگەرگەن، بىلىمقۇمار، زەرەك قۋاندىقتىڭ ىنتاسىنا دəن ريزا بولعان əكەسى قوشىق قۋاندىقتى ەندىگى جەردە جالعاستى وقۋ وقىپ، ءبىلىم يگەرۋى ءۇشىن كۇرەدەگى كوڭىل جەتەرى، كۇرە ۇكىمەتىنىڭ «سالىقشىلارىنىڭ» (المان-سالىق جيناۋ قىزمەتكەرى) ءبىرى قوسەتەك، سەكسەنبەل وڭىرىندەگى ەسەنعۇل ەلى مەن باردى-كەلدى ارالاستىعى بار كۇرە ۇكىمەت ورگانىندا ىستەيتىن جىڭ عالداي (جىڭ دارىن، جىڭ ۇلىق) اتتى مانجۋ مانساپتىنىڭ بالاسىمەن دوستاستىرىپ، جىڭ عالدايدىڭ بالاسىمەن بىرگە سول كەزدە كۇرە ۇكىمەتىندەگى تەك ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ عانا بالالارىن وقىتاتىن، «بەپڭنەن (بەيپيڭ، بەيجيڭ) كەلگەن سەميا مۇعالىمى ەسەبىندەگى ۇزىن چاڭپاۋ (ۇزىن شاپان) كيگەن حانزۋ وقىمىستىدان ساباق الىپ، حانزۋشا وقيدى» («ساۋدانبەك قاريانىڭ əكەسى ماناپ دۋəنبەكۇلىنان ەستىگەن قۋاندىق جايلى əڭگىمەسىنەن ەسكە الۋى» - اۆتور). بۇل كەز شامامەن 1895-1897 جىلدار ءىشى بولسا كەرەك. تۋمىسىنان اسا زەرەك تە قاعىلەز قۋاندىق ەكى-ءۇش جىل ىشىندە حانزۋ ءتىل جازۋىن ەداۋىر جاقسى يگەرگەندىكتەن، 1897-1898 جىلدار ىشىندە جىڭ عالدايدىڭ تانىستىرۋى مەن كۇرەدىگى گەنارال مەكەمەسىنە دۇڭشى (董事 ءىس بىلەتىن) ءتىلماش بولىپ ورنالاسىپ، 1906 جىلعا دەيىن ون جىل شاماسى əۋىز-ەكى اۋدارۋشى جəنە جازبا اۋدارۋشىلىق قىزمەتتەر اتقارادى. قازاق دالاسىنان وسىنداي سەبەپتەرمەن ەڭ العاش ىلە وڭىرىندە حانزۋ ءتىل جازۋىنان قالام ۇستاپ، حات تانىعان، مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان تۇڭعىش قازاق دəل وسى قۋاندىق قوشىقۇلى ەدى.

ونىڭ ويلاماعان جەردەن وسىنداي كۇرە ۇكىمەتى سىندى ۇلكەن ورىنعا قىزمەتكە تۇرا الۋى مۇمكىن كۇرە ۇكىمەتىنىڭ قىر ەلى مەن ارا قاتىناسىن جاقىنداستىرۋدا وسىنداي ءبىر حانزۋ ءتىل جازۋىن يگەرگەن قازاق بالاسىنىڭ بولۋى سول تۇستىڭ ەڭ زəرۋلىگى بولسا كەرەك. ازامات جاسىنا كەلىپ، قىزمەتپەن بىرگە حانزۋشا ءتىل جازۋدان جالعاستى ءبىلىمىن تولىقتاي تۇسكەن قۋاندىق، 1897 جىلدان 1927 جىلعا دەيىن كۇرە ۇكىمەتىندە اۋدارماشى، ۋكاز مولدا (باس حاتشى), مال باجى باسقارماسىنىڭ جاۋاپتىسى قاتارلى مىندەتتەردى وتەي ءجۇرىپ كوپتەگەن ەل-جۇرتقا تانىلىپ، زور سەنىمگە يە بولادى. 1927 جىلدىڭ سوڭىن الا ەلگە قايتا ورالعان ول، ۇكىمەت قىزمەتى مەن قوسا ەسەنعۇل ەلىنىڭ مامپاڭى (ورىنباسار اقالاقشى) بۇعىشاق (كەيىن بوقشەك اتالىپ كەتكەن) مامپاڭنىڭ حاتشىسى بولا ءجۇرىپ، 1933 جىلى بۇعىشاق مامپاڭ جولبولدى ءنۇسىپ اقالاقشىدان ەسەنعۇل ەلىن ءبولىپ العان سوڭ، قۋاندىقتى كۇرە ۇكىمەتىنە بەكىتتىرىپ اقالاقشىلىققا شىعارىپ، قولىنان مانسابىن بەرەدى.

قۋاندىق 1933-1943 جىلعا دەيىن ون جىل ەسەنعۇل ەلىنە اقالاقشى بولادى. كۇرە ۇكىمەتىندە ىستەپ تۇرعان جىلدارىندا ياعني، 1917-1916 جىلدارى ىشىندە كۇرەدە ساحاراداعى قازاق، موڭعۇل بالالارىنا حانزۋ ءتىل جازۋىن ۇيرەتەتىن «مىڭ-حا شۋەتاڭ» (蒙哈学堂 موڭعۇلشا-قازاقشا ءبىلىم ورداسى) دەگەن حانزۋشا مەكتەپ اشىلادى. سول كەزدە قۋاندىق ەلگە كەلىپ، ءوز ەلىنەن تولىمبەك، اسقاربەك، ىرىسباي، نوكەربەك، مۇقان (نۇرمۇقامەت) قاتارلى بالالاردى كۇرەگە الىپ كەتىپ، وقۋعا əلدىمەن كىرگىزەدى. سول كەزدە ىلە ءوڭىرىنىڭ əرقايسى جەرلەرىنەن كەلىپ كۇرەدەگى شۋەتاڭدا العاش وقىعان «وتىز بالا» كەيىن قوعامنىڭ əر قايسى سالاسىندا ماڭىزدى قىزمەتتەر اتقارعانى شىن. ولاردىڭ باستى-باستىلارىنان: Əبەۋ قۇدىشۇلى، دəۋلەتكەلدى كۇنبولاتۇلى، تاڭجارىق جولدىۇلى، ءنۇسىپحان كونبايۇلى، Əبدىراسۇل جايپاقۇلى، جاقىپبەك بايتۋۇلى، اسقاربەك شونداناقۇلى، نوكەربەك سىلبىرۇلى، ىرىسباي الىمبايۇلى، تولىمبەك قۋاندىقۇلى (بۇل قۋاندىق، قۋاندىق قوشىقۇلى ەمەس) مۇقان (نۇرمۇقامەت) قاتارلىلاردى اتاۋعا بولادى، بۇلاردىڭ ءبəرى دە كۇرەدەگى «مىڭ-حا شۋەتاڭدى» بىتىرگەن سوڭ ۇكىمەت ورگاندارىندا قىزمەت ەتسە، كەيبىرىن ۇكىمەت تاعىدا جالعاستى جوعارىلاتىپ وقۋعا جىبەرەدى.

1922 جىلى قۋاندىقتىڭ دəنەكەر بولۋى مەن ۇكىمەت تولىمبەك پەن مۇقاندى (نۇرمۇقامەتتى) ديحۋاعا (迪化 قازىرگى ءۇرىمجى) جالعاستى وقۋعا جىبەرەدى. بۇلار ديحۋاداعى مىڭ-حا شۋەتاڭدا 1922-1928 جىلعا دەيىن جالعاستى تاعى التى جىل حانزۋ ءتىلىن وقيدى. وقۋدى بىتىرگەن سوڭ بەلگىلى سەبەپپەن اۋىلىنا قايتىپ كەلىپ، جالعاستى بالا وقىتۋ، تاعى باسقا دا شارۋالارمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەندە، 1933 جىلى «12 اپرەل» ساياسي وزگەرىسى بولىپ، جاپپاي مەكتەپ اشۋ ءتۇزىمى جولعا قويىلىپ، قوسەتەك وڭىرىندە شىنار مەكتەبى قۇرىلىپ، بۇلار اشقان شاعىن مەكتەپتە (كلاسس), وقىتقان وقۋشىلارى دا شىنار مەكتەپكە قوسىلىپ كەتەدى. سەبەبى، مۇقان قۇلجاعا قىزمەتكە شاقىرىلسا، 1935 جىلى شىڭ شىساي ۇكىمەتى تولىمبەكتى əلدە قالاي ىزدەپ تاۋىپ، ۇرىمجىگە شاقىرادى دا، ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ «قازاق-قىرعىز وداعىنا» حاتشى ەتىپ تاعايىندايدى. وسى قىزمەتپەن قوسا ول ولكەلىك وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنە قولعابىس ەتىپ، اتاقتى جازۋشى قاۋسىلقان قوزىباەۆ قاتارلىلار وقىعان ساقشى مەكتەبىندە ساباق وتەدى. (ازات تولىمبەكۇلى «ەكى ءدəۋىردىڭ ەگەيى»، «توعىزتاراۋ تاريحي ماتەريالدارى» 3 كىتاپ 128 بەت ). بۇل سوزدەرىمىزدىڭ ءتىپتى دە دəلەلدى بولۋى ءۇشىن، پولكوۆنيك ءنۇسىپحان كونبايۇلىنىڭ ارداگەر Əبەۋ قۇدىشۇلى تۋرالى ءوز كەزىندە ايتقان مىنا سوزىنە قارالىق: 1916 جىلى كۇرەدەگى موڭعۇل-قازاق مەكتەبىنە بارىپ حانزۋشا وقۋعا تۇستىك، بۇل ارادا Əبەۋ، ءƏبدىراسۇل، تولىمبەك ءبəرىمىز بەس جىل بىرگە وقىدىق. 1921 جىلى موڭعۇل-قازاق مەكتەبىن تاۋىستىق، سول جىلى Əبەۋ، نۇرمۇقامەت (مۇقان), تولىمبەك دەگەن ءۇش وقۋشىنى تاڭداپ الىپ، ۇرىمجىگە الىپ كەتتى. Əبەۋلەر ۇرىمجىگە بارعاننان كەيىن تاعى دا حانزۋشا التى جىل وقىدى. (قۇرمانəلى ءجۇنىسحانوۆ «ارداگەر Əبەۋ»، ىلە تاريحي ماتەريالدارى 9 سان 168 بەت).

تولىمبەك 1935-1940 جىلعا دەيىن ۇرىمجىدە «قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ» باس حاتشىسى بولۋ مەن قاتار وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنە سەلبەسىپ، ءوزى وقىعان قازاق-موڭعۇل مەكتەبى، ولكەلىك ساقشى وفيتسەرلەر مەكتەبى قاتارلى مەكتەپتەرگە حانزۋ تىلىنەن ساباق وتەدى. بۇل كەزدە تولىمبەكتىڭ قولىنان موڭعۇل-قازاق مەكتەبى جəنە ساقشى-وفيتسەرلەر مەكتەبىنەن حانزۋ ءتىلىن وقىعاندار تۇسىپبەك (دۋبەك) شالعىنباەۆ، قاۋسىلقان قوزىباەۆ، نىعىمەت مىڭجاني، Əنۋəر مامىرقانوۆ، مۇستاحان باشتباەۆ، بۇحارا تىشقانباەۆ، تەلمۇقامەت قاناپياۇلى، ءسəلىس (مۇساتتاردىڭ əكەسى) Əمىرەۇلى، كəرىم Əكىرامي، شəۋەن ماساكىمۇلى قاتارلىلار ەدى. دəل وسى كەز تۋرالى قابيموللا مانجىباەۆ: شينجياڭ شۋەيۋانىندا (ينستيتۋت) وقىعان ەڭ تانىمال وقۋشى دۋبەك شالعىنباەۆ ەدى.

شىڭ شىساي دəۋىرىندە ۇرىمجىدە وقىعان وقۋشىلاردا اتتارىن حانزۋشالاستىرىپ قوياتىن əدەت بولعان. مىسالى: دۋبەكتىڭ شىن اتى «تۇسىپبەك» (杜别克), Əنۋəر مامىرقانوۆ (安建忠), قاۋسىلقان قوزىباەۆ (何立成) دەپ اتالعان. دۋبەك شاعانتوعاي اۋدانىنان، 1938 جىلى ۇرىمجىدەگى موڭعۇل-قازاق مەكتەبىنە ءتۇسىپ حانزۋ ءتىلىن ۇيرەنەدى دە سونان سوڭ شينجياڭ شۋەيۋانىنىڭ əدەبيەت فاكۋلتەتىنە كىرەدى. ول وسى مەكتەپتى 1940 جىلى بىتىرەدى. حانزۋشانى جەتىك ءبىلىپ شىعادى. (ق. مəنجىباەۆ «قازاق وقۋ-اعارتۋ تاريحىنان قىسقاشا دەرەك» 269-270 بەتتەر) دەپ جازادى. ال، سول كەزدەگى نىعىمەت مىڭجانيدىڭ حانزۋشا اتى (尼华德) ەكەن.

«Əكەم تولىمبەك قۋاندىقۇلى گومينداڭ ولكەلىك ۇكىمەتىنىڭ ۇيعارۋىمەن 1940 جىلدىڭ جازىنان 1944 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن شينجياڭ قازاعىنان تۇڭعىش əكىم بولىپ چيəندى (乾德، قازىرگى ميچۋان، ج.ق) اۋدانىنىڭ ورىنباسار əكىمى، باركول اۋدانىنىڭ əكىمى، بۋىرشىن اۋداندىق گومينداڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكاتورى، اۋداندىق حالىق ۇكىمەتىنىڭ ورىنباسار əكىمى قاتارلى مىندەتتەر اتقارىپ، 1944 جىلدىڭ سوڭىندا توعىزتاراۋعا جوتكەلىپ كەلىپ، گومينداڭنىڭ توعىزتاراۋ اۋداندىق پارتيا كوميتەت سەكراتورى، ورىنباسار əكىم بولىپ ءبىر جىلعا جۋىق ىستەگەن سوڭ، 1946 جىلى ماۋسىمدا ىلە ايماعىنىڭ ورىنباسار ءۋəليى مىندەتىنە تاعايىندالىپ، قوسىمشا قۇلجا قالاسىنىڭ دا ورىنباسار əكىمى بولىپ ىستەدى. 1963 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ساياسي-ءماسليحات كەڭەسى كوميتەتى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ، 1984 جىلى 50 جىلعا تاياۋ ەكى دəۋىردە قىزمەت ەتىپ، قۇرمەتپەن دەمالىسقا شىقتى. 1986 جىلى 29 ناۋرىز كۇنى 79 جاسىندا اۋرۋ سەبەبىنەن دۇنيەدەن قايتتى، «ىلە گəزەتى» قارالى حابار جاريالاپ، ءومىر باياانىن تانىستىردى» ( ازات تولىمبەكۇلى «ەكى ءدəۋىردىڭ ەگەيى» توعىزتاراۋ تاريحي ماتەريالدارى 5 كىتاپ 134-132-130 بەتتەر).

تولىمبەك پەن نۇرمۇقامەت (مۇقان) تۋرالى جازۋشى كوپبوسىن سəسكين: «…تولىمبەك پەن مۇقان ەكەۋى دە 1933 جىلعى «12 اپرەل» ساياسي وزگەرىسىنەن كەيىن əر ءتۇرلى قوعامدىق قىزمەتتەر اتقارادى. Əسىرەسە، تولىمبەك، ميچۋان، بۋىرشىن، باركول اۋداندارىنا əكىم بولادى. ولكەلىك وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىندە (1937-1939 جىلدار) قىزمەت ىستەيدى. «ءۇش ايماق توڭكەرىسىنە» بەلسەنە قاتىناسىپ، «توڭكەرىستىك ۇكىمەتتە» ءۋəليدىڭ ورىنباسارى بولادى. ءومىرىنىڭ سوڭىندا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ساياسي كەڭەستىڭ ورىنباسار باس حاتشىسى مىندەتىن وتەيدى. ال، مۇقان 1933 جىلى وقۋىن اياقتاتىپ، 1935 جىلى ىلە قازاق-قىرعىز ۇيشىماسىندا وقۋ-اعارتۋ ينسپەكتورى بولىپ، 1939 جىلى اۋرۋدان قايتىس بولادى. اسقاربەك ايماقتىق وقۋ-اعارتۋ بولىمىندە قىزمەت اتقارىپ، ىلە كولەمىندەگى مالشى قاۋىم ورتاسىندا كوپتەگەن مەكتەپتەردىڭ جارىققا شىعۋىنا ەڭبەك سىڭىرەدى» (كوپبوسىن سəسكين «قىزايدىڭ العاشقى زيالىسى»، «توعىزتاراۋ تاريحي ماتەريالدارى» 3 كىتاپ 106 بەت). (اعارتۋشى اسقاربەك شونداناقۇلى تۋرالى 1985 جىلعى «ىلە گəزەتىنىڭ» قايسى ءبىر سانىندا وقان وسپانۇلى مەن جازۋشى مəلىك شاباقبەك ۇلى جازعان كولەمدى تانىستىرۋ دا بار-تىن . بۇل كۇندەرى سول ماقالانى قولىما ىلىكتىرە المادىم، اۆتور).

ال، نوكەربەك سىلبىرۇلى 1921 جىلدان باستاپ، كۇرە ۇكىمەتىندە سالىقشى (باجى الۋ قىزمەتكەرى) بولىپ ىستەپ، كەيىن گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭدە قىزمەتتەرىن اتقارا كەلىپ، 1949 جىلى ەسەنعۇل ەلىنە اقالاقشى بولادى. نوكەربەك كۇرە ۇكىمەتىنىڭ بəجىگەرى بولىپ ىستەپ جۇرگەندە، 1928 جىلى جازدا كوكقامىر جايلاۋىندا əيگىلى «كوك وزەن»، «قۇبا جاي» əندەرىنىڭ اۆتورى اقىن، ءəنشى، كومپوزيتور Əپپاق مايتابانقىزىمەن ايتىسقان ايتىسى دا بار («Əپپاق پەن نوكەربەكتىڭ ايتىسى»، «مۇرا» جۋرنالى 2000 جىل 4 سان).

جۇڭگو ازات بولعان سوڭ نوكەربەك: «1950 جىلى ناۋرىزدا رايون باستىعى بولعان. 1954 جىلى 26- تامىزدا جكپ توعىزتاراۋ اۋداندىق بىرىڭعاي مايدان كوميتەتىنىڭ ورىنباسار توراعاسى، 1955 جىلى قىركۇيەكتە اۋداندىق ساياسي ءماسليحات كەڭەسىنىڭ ورىنباسار توراعاسى بولعان. 1958 جىلدان باستاپ ساياسي ءماسليحات كەڭەسى 2-3-4 كەزەكتى كوميتەتىنىڭ ورىنباسار توراعاسى، 1963-1965 جىلعا دەيىن ساياسي كەڭەس توعىزتاراۋ اۋداندىق كوميتەتىنىڭ ورىنباسار توراعاسى بولعان» («جۇڭگو حالىق ساياسي ءماسليحات كەڭەسى توعىزتاراۋ اۋداندىق كوميتەتىنىڭ ۇيىمدىق تاريحي جاعدايى»، «توعىزتاراۋ تاريحي ماتەريالدارى» 5 كىتاپ 3-4-8 بەتتەر). مىنە، وسى تولىمبەك، مۇقان، اسقاربەك، نوكەربەك قاتارلى كۇرە شۋەتاڭىندا وقىعان وقۋشىلاردىڭ وسىنشاما ماڭىزدى قىزمەتتەر ەتۋىنە ەڭ العاش كۇرەدەگى مىڭ-قا شۋەتاڭعا وقۋعا اپارعان ادام، ولاردى ءتىپتى دە جوعارىلاپ وقىپ كوز ايالارىن كەڭىتىپ، ءبىلىمىن تولىقتىرۋ، جاقسى وقىپ ەل ءۇشىن قىزمەت ەتۋى تۋرالى اعالىق اقىلىن ايتىپ، ولاردى جان-جاقتىلى قولداپ، بالاپانداي باۋلىپ، باعدار شام بولىپ جول نۇسقاعان، əكەسىندەي قامقور بولعان «مولدا اعا» اتالعان «كوكەلەرى» وسى قۋاندىق قوشىقۇلى ەدى.

قۋاندىقتى سول كەزدەردە سول كۇرەدە وقىعان بالالاردىڭ ءبəرى كەيىن قىزمەتكە شىققاندا دا اتىن اتاماي «مولداعا» دەپ قۇرمەتتەپ اتايدى ەكەن. قۋاندىق 1933 جىلدان 1943 جىلى اۋىرىپ قايتىس بولعانعا دەيىن اقالاقشى بولادى. اقالاقشى بولىپ تۇرعاندا: 1934 جىلى قوسەتەكتتىڭ شىنار سايىنان شىنار مەكتەبىن سالۋ، حالىقتى وتىراقتاندىرۋ، تالدى، قوسەتەك وزەندەرىنەن توعان قازىپ سۋ شىعارۋ، بۇرىنعى اشىلعان ەگىستىك جەر كولەمىن ءتىپتى دە كەڭەيتۋ، ەڭكەلەش سəمەنۇلى سياقتى باردام ادامدارعا قازىرگى قاراتام اسپا كوپىرى سالىنعان جەردىڭ باتىس جاعىنان 1936 جىلدار كەمە (پاروم) سالدىرىپ، حالىقتىڭ ىلە دارياسىنان ءوتۋ قيىنشىلىعىن شەشىم ەتەدى. ەڭكەلەش بۇل كەمەنىڭ بارلىق ماتەريالدارىن شىعارۋمەن قاتار كەمەنى جاساعان ادامنىڭ (ورىستىڭ) ەڭبەك اقىسىنا ءجۇز سەركەش بەرگەندىكتەن، ەل ىشىندە «ەڭكەلەش، ءبىر كەلگەندە ءجۇز سەركەش» دەگەن ءسوز تارالعان ەكەن. (ەڭكەلەش كەمەسىنىڭ داريانىڭ ەكى جاعىنداعى تەكشەلەگەن تاستارى قازىر دە بار). بۇدان تىس، جامانتىدان كورجىلعاعا (قازىرگى اۋىلشارۋاشىلىق 4 ديۆيزياسىنىڭ كورجىلعا 73 پولكى) دەيىنگى ارالىقتاعى قۇلجا - توعىزتاراۋ تاس جولىنىڭ العاشقى كۇرە جولىن جاساتۋ، كوپىر جاساتۋ سىندى حالىق ءۇشىن ىستەگەن يگىلىكتى ىستەرى، جالعان جالامەن ولىمگە ۇكىم ەتىلگەن قونايۇلى دوسان اتتى ازاماتتى ولىمنەن قۇتقارۋى قاتارلى ءىس ىزدەرىن جازۋشى كوپبوسىن سəسكين، مəلىك شاباقبەكۇلى، ەركىن سۇلتانوۆ، دۇيسەباي زەينەدىن، قۋانىش قاسىمۇلى، ءƏدىلجان جəزىلبەكۇلى قاتارلى قالامگەرلەر «قۋاندىق اقالاقشى»، «ەلىم دەپ وتكەن ەر تۇلعا»، «قوسەتەكتە جانعان تۇڭعىش ءبىلىم شىراعى» قاتارلى ماقالالارىندا، گازەت-جۋرنال، تاريحي ماتەريالدار مەن ينتەرنەت تەكشەلەرىندە ەگجەي-تەگجەيلى جازعاندىقتان قايتالامادىم. تەك «شىنار مەكتەبى» تۋرالى كوپبوسىن سəسكيننىڭ «قىزايدىڭ العاشقى زيالىسى» اتتى وسى ماقالاسىنان ءبىراز ۇزىكتەر قوسا كەتۋدى ءجون كوردىم: «شىنار مەكتەپ» اتتى بۇل مەكتەپتى قۋاندىق سالدىرعان، قۋاندىق كوركەيتكەن، كەيىن كەلە قۋاندىقتىڭ كۇش سالۋىمەن جوعارى باستاۋىش سىنىپتار اشىلىپ، حانزۋ ءتىلى ساباعى دا وتىلگەن. بۇل مەكتەپ اقالاقشى قۋاندىقتىڭ تىكە قول سالىپ دەمبەرۋىندە مەڭىرەۋ قازاق ساحاراسىنا تەك وقۋ-اعارتۋ شىراعىن جاعىپ قانا قالماستان 1937 جىلداردا-اق مəدەني ويىن-ساۋىق ىستەرىن دە جولعا قويعان. سول كەزدە «شۇعانىڭ بەلگىسى»، «باي مەن توقال»، «باي مەن شوقىراق» پەسسالارىن ساحناعا شىعارىپ، قارعىس اتقان ەسكىلىكتىڭ تامىرىنا العاش رەت قارۋ سىلتەگەن، مəدەنيەت پەن كوركەمونەردىڭ ۇرىعىن سەپكەن، مەكتەپ اۋلاسىنا تۇڭعىش دەنە تəربيە قۇرىلعىلارىن ورناتىپ، وقۋشىلارعا باسكەتبول، ۆولەيبول، تۋرنيك ويىندارى ۇيرەتىلگەن» (ك.سəسكين «قىزايدىڭ العاشقى زيالىسى»، توعىزتاراۋ تاريحي ماتەريالدارى، 3 كىتاپ 108 بەت ).

مەن (اۆتور) بۇل جەردە «قوسەتەكتەگى تۇڭعىش ءبىلىم جۇرتى» بولعان سول شىنار مەكتەبىندە 1937 جىلدارداعى ساحنادا قويىلعان سول «شۇعانىڭ بەلگىسى»، «باي مەن توقال»، «باي مەن شوقىراق» قاتارلى پەسسالاردى ساحنالاستىرۋدا، 1933-1932 جىلدار ىشىندە ارعى بەتتەن كەلىپ، ەسەنعۇل ىشىندە جيىرما ءتورت بالانى احمەت بايتۇرسىنوۆ əلىپپەسىمەن جəديتشە وقىتقان «بايمۇرات مۇعالىم» اتتى زيالىنىڭ، 1934 جىلى شىنار مەكتەبى قۇرىلعاندا، وسى مەكتەپكە ەڭ العاش مۇعالىم بولىپ، الدىنعى ءوزى تəربيەلەگەن بالالاردان مۇعالىمدەر تاڭداپ، وقىتۋشىلار قوسىنىن تولىقتاپ، بالا وقىتىپ جوعارىداعىداي پەسسالاردى ساحناعا شىعارۋدا سول بايمۇرات مۇعالىمنىڭ ەڭبەگى ەرەن ەكەنىنە كوز جۇمۋعا بولمايتىندىعىن دا ەسكەرتەمىن.

قۋاندىق قوشىقۇلى كۇرە ۇكىمەتىنىڭ كۇرەدەگى گەنارال مەكەمەسىنىڭ ىشكى-سىرتقى ىستەرىنە كوپ ارالاسقان قوعام قايراتكەرى، ىلە قازاعىنان شىققان ەڭ العاشقى زيالى، العا باسار اشىق ويلى ەل القاۋىنا بولەنگەن ارداگەر اقالاقشى. Əيگىلى كودەك اقىن دا «ساسان اۋىلىنا بارعاندا» اتتى ولەڭىندە: «ەسەنعۇل كۋاندىقتى تاعى كوردىم، ەلىنە مايلى بولعان بارماعى ءجۇر». (ىلە وبلىستىق بايىرعى شىعارمالار كەڭسەسى قۇراستىرعان «حالىق قازىناسى» اتتى كىتاپتىڭ 1 ءبولىم 6 بەتى، ۇلتتار باسپاسى، 1997 جىل، بەيجيڭ) دەپ جىرلاعانداي ەل-جۇرتىنا مايلى دا جايلى بولعان ەلباسى ەدى…

جالعاسى بار...

جۇنىسقان قالىسبەكۇلى

توتەشەدەن تۇسىرگەن جاڭبىرشى ب.

Abai.kz