م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنداعى  «جۇتتا» تاراۋىندا قۇنانباي اۋلەتىنىڭ وقىعان بالاسى جالەل تۋرالى بىلاي دەيدى: «اباي دارمەننىڭ اڭگىمەسىن كۇلىپ تىڭدادى دا، جاڭاعى ءوز سۇراۋىنا ءوزى شەشۋ جاۋاپ ايتقانداي بولدى.

– كىم ءبىلسىن، وقۋ ادامدى قايتا تۋدىرادى. جاقسىلىققا قاراي وزگەرتىپ جىبەرسە عاجاپ ەمەس. ال ەندى جامان شىقسا، تاپ وسى جالەلىڭنەن "كۇندەردىڭ كۇنىندە اسا ءبىر جاۋىز، جامان ادام شىقپاسا بولار ەدى" دەپ قاۋىپ قىلام. بۇلار قۇنانبايدىڭ تۇقىمى. قىرداعى جۋان، سودىر، سوتقار اۋىلداردىڭ اسقاق مىرزاسى بولىپ، بۇزىلىپ وسۋگە دە مۇمكىن عوي! سوندا بارىپ، سورعا بارىپ جۇرمەسە نە قىلسىن! – دەپ توقتادى.

جالەلدى تاكاپپار، زور كوكىرەك، تەنتەك ءتىل، بوقتامپاز مىنەزى ءۇشىن جەك كورەتىن دارمەن مەن بايماعامبەت ابايدىڭ سوزدەرىنە قاتارىنان دەن قويا كۇلىستى».

م.اۋەزوۆ  رومانىندا كاكىتايدى اباي تاربيەسىن العان ادال جاستىڭ ءبىرى دەپ تانىتىپ، اباي بالالارى اقىلباي، ءابدىراحمان، ماعاۋيا قاتارىندا بەينەلەيدى دە، كاكىتاي بويىندا اقىندىق بارلىعىن ءۇشىنشى كىتاپتىڭ «اباي اعا» اتتى تاراۋىندا  ۇلى اقىن ماڭىنداعى جاس ءتولدىڭ ەلەۋلىسىنىڭ ءبىرى دەپ سۋرەتتەيدى.

ءۇش اقشوقى ءتورت قۇنانبايدىڭ ۇلجاننان تۋعان ۇلدارىن  «ءتورت ۇلجان» دەپ اتاعان. ۇلكەن اقشوقى ىسقاققا تيەسىلى بولعان. كاكىتاي بايبىشەسى ۇلكەن اقشوقىعا ساليحانى وتىرعىزادى دا، ءوزى كىشى ايەلى بيبىمەن قىستاۋ سالدىرىپ، ءومىرىنىڭ كوبىن سوڭدا وتكىزەدى. ونى بۇرىن «ءبيبى قوراسى» دەپ تە، كەيىن  بويداق قويدى وسىندا قىستاتقاندىقتان «بويداق قوي» دەپ تە اتالعان. ءالى كۇنگە دەيىن كىشى اقشوقىعا باراتىن جول ۇستىندە، قالىڭ شي ورتاسىنداعى قۇلاعان قورا ورنى – «ءبيبى قوراسى» دەپ اتالادى.

سول ءتورت ۇلجاننىڭ ءبىرى - ىسقاق وزگە ۇلجاندارعا قاراعاندا ۇرپاقتى بولعان. ىسقاقتىڭ وزىنەن كاكىتاي (ابدىحاكىم), احمەتبەك، ىرىسقۇل عانا بولعانىمەن،  كاكىتاي مەن احمەتبەكتەن تاراعان ءارحام باستاعان ءبىلال، دانيالدار بىلىكتى دە، ءبىلىمدى ادامدار بولدى.  اباي تاربيەسىندە بولعان ادەبيەتكە بەيىم، اقىن جاندى  كاكىتاي ەل ەسىندە تۋراشىل، ادال ازامات بوپ ساقتالعان. اباي ولگەننەن سوڭ شىڭعىس ەلىندەگى بيلىگى بۇزىلمايتىن ەكى ادامنىڭ ءبىرى — وسى كاكىتاي. نەبىر ارازدى، جاۋلىق، كىسى قۇنى، مال بارىمتاسى، جەسىر، جەر داۋلارى
شاكارىم قۇدايبەردىۇلىمەن قاتار كوكىتاي الدىنان ءبىتىم تاۋىپ وتىرعان. بۇل ەكەۋى داۋ يەلەرىنەن:

-   كاكىتاي- قاجى، الدىنا باردىڭ با؟ - دەپ سۇراپ الادى ەكەن. ەگەر داۋ يەلەرى ەكەۋىنىڭ بىرىنە بارعان بولسا، ەكىنشىسى بيلىك ايتپاعان.
«اباي جولى»  روماندا وسپان قازا بولعان سوڭ،  ءازىمباي تۋدىرعان داۋدا «ۋاقىتشا تىنىشتىق ءۇشىن كاكىتاي وسپان ۇيىنە ءارى باس-كوز، ءارى كيىمشەڭ بالا بوپ كىرەتىن بولدى» دەيدى.
ىسقاقتىڭ ەركە، بي ايەلى مانىكەدەن قىز تۋىپ، جاستاي قازا بولعان. العاش ايتتىرىلعان بايبىشەسى تەكتىدەن كاكىتاي (ابدىحاكىم), احمەتبەك، ىرىسقۇل، راحيلا دەگەن بالالارى بولعان. كاكىتاي دا - ەكى ايەلدى. بايبىشەسى - ساليحادان: ارحام، ءبىلال، دانيال; كىشى ايەلى - بيبىدەن: ۋاليت، سامات، ءبازيلا تۋعان.
ءبىلال وقىعان ادام بولعانىمەن اسا قاتال، قاتىگەز، مەنمەن  بولىس  بولعان. ات باسىن تىرەگەن ۇيىدەن

-    ۇيدە تورە بار ما ەكەن؟ - دەپ سۇراتىپ، بالاسى بار ۇيگە  تۇسپەيدى ەكەن. اۋىلدا «اۋرۋ كىسى بار ەكەن» دەسە، ماڭىنا جولاماعان.

وسى بولىس ءبىلال قاتالدىعىمەن، قاتىگەزدىگىمەن، دورەكىلىگىمەن دە اتى شىققان. تىزەسىن ورىسشا ساۋاتتى، اباي اسا قۇرمەت تۇتقان مۇرسەيىت سياقتى زيالىلارىنا دا باتىرعان.
عايسا سارمۋرزين ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «ەگەر ءسىز سول ءبىلال بولىستىڭ زورلىعى مەن زومبىلىعىن بىلگىڭىز كەلسە، مۇحاڭنىڭ 1921 جىلى باسىلىپ شىققان «قورعانسىزدىڭ كۇنىن» وقىساڭىز دا ۇستىنەن تۇسەر ەدىڭىز. ويتكەنى، سول اڭگىمەدەگى كۇشىكباي كەزەڭىندە سورلى سوقىر كەمپىردىڭ باسىنان كەشىرگەن قايعى-قاسىرەتىن ودان بىرنەشە جىل بۇرىن ەستىگەن ەدىم. كوپ جىلدان سوڭ مەن مۇحاڭا: «ءسىزدىڭ قورعانسىزدىڭ كۇنىندە» جازعان بولىسىڭىز ءبىلال ەمەسپە؟ – دەگەنىمدە، ول كىسى: «ءيا، ول سونىڭ ءپروتوتيپى بولاتىن» – دەگەن ەدى»،  دەيدى.  بىلال مەنمەندىگىن ءوز اعايىن-جۇرتىنا، ءتىپتى اكەسى كاكىتايعا كورسەتۋگە دە ىركىلمەگەن. كاكىتاي 1915 جىلدىڭ قىسىندا كىشى ايەلى ءبيبى ۇيىندە اۋىرىپ جاتقاندا، كوڭىلىن سۇراي كەلىپ:

-   كاكەم قالاي؟»  — دەپتى دە، داعدىسىنشا، اتتان تۇسپەي، كايتىپ كەتىپتى. ەسى كىرەسىلى-شىعىسىلى بوپ جاتقان كاكىتاي:

-   وسى ءبىلال كەلدى مە؟- دەيدى ەكەن.

ءبىلال ىسىنەن ءتۇڭىلىپ وتىرعان تۋىستىڭ ءبىرى كاكىتايعا جاسىرماي، ءبارىن ايتسا كەرەك. سوندا كاكىتاي:

— ءاي، ءبىلال-اي، جىندانىپ ولەرسىڭ-اۋ، سەن جىندانىپ ولەرسىڭ-اۋ، — دەپ كەيىگەن ەكەن. ايتقانى ءدال كەلىپ ءبىلال جىندانىپ ولگەن ەكەن.

«قورعانسىزدىڭ كۇنىندەگى» مىنا ۇزىندىدەن دە سونداي ەمەۋرىن تانىلادى. «كەمپىر، قوناعى – ءبىر ەلدىڭ بولىسى بولعان سوڭ، ونىڭ ۇستىنە ءسوزىنىڭ سالماعى بار جۋان اۋىلدىڭ بالاسى بولعان سوڭ، ەكىنشى، ءارلى-بەرلى وتكەندە بىردە بولماسا بىردە ءسوزىم، ءىسىم تۇسەر دەپ، ءوزىنىڭ بالاسى ولگەننەن بەرگى جايىن ءبىلدىرىپ قويۋدى ويلادى»،  دەيدى.
اڭگىمەنىڭ تاريحيلىق نەگىزى دە شىعارمانىڭ ومىردەن الىنعان شىندىق ەكەندىگىن  جازۋشى تۇرسىن جۇرتباەۆ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وسى اڭگىمەسىندەگى اقان بولىستىڭ ءپروتاتيپى كاكىتايۇلى ءبىلال دەپ كورسەتەدى.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz