ءيا، مەكتەپتە بولسىن، بالاباقشادا بولسىن، جوعارى وقۋ ورىندارىندا بولسىن دىم جۇيە جوق. قازاق ءتىلىن ەڭ كوپ وقىتاتىن مەكتەپ. ماسەلەن قازاق مەكتەبى ءبىرىنشى سىنىپتان ون ءبىرىنشى سىنىپقا دەيىن قازاق ءتىلىن 1000 ساعاتتان ارتىق وقيدى ەكەن. ورىس مەكتەبى دە سوعان شامالاس. ناتيجە تومەن. ءتىپتى ورىس مەكتەپتەرىندە نولگە جاقىن.

مەن مۇنىڭ ءبارىن وسى سالانى ۇيىمداستىرۋداعى جۇيەسىزدىكتەن كورەمىن. وقۋلىق ناشار. وقۋلىقتىڭ شىعاتىن جەرى – باعدارلاما. ءبىز وسىعان دەيىن وتىز جىل ىشىندە بىرنەشە باعدارلاما ۇسىنىپ بەكىتتىك. «ءتۇبىن تەكسەرمەي ەلىكتەۋدى مايمىلشا ەلىكتەۋ»،-دەيدى ۇلت ۇستازى اقىمەت بايتۇرسىنۇلى. سوڭعىسىن (جاڭارتىلعان باعدارلامانى) سولاي ەلىكتەپ سىرتتان يمپورتتاپ اكەلدىك. 2017 جىلدان بەرى، مىنە التى جىل بولدى، بۇل باعدارلاما ءالى سىڭبەي جاتىر.

قازاق ءتىلىن جۇيەلەپ وقىتۋ تاريحى ۇلت ۇستازى اقىمەت بايتۇرسىنۇلى ەڭبەكتەرىنەن باستالادى. ودان كەيىن كەڭەس كەزىندەگى ءتىل دەڭگەيلەرىن ءار سىنىپتا بولەك-بولەك وقىتۋ جۇيەسى بولدى. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى «جاڭا بۋىن وقۋلىقتارى» دەگەن اتپەن جاڭا وقۋلىقتار جازىلا باستادى. ءار كەز ورتا مەكتەپتى ون ەكى جىلدىققا كوشىرەمىز دەگەن ۇسىنىستار ايتىلىپ، ءتىپتى سوعان ارناپ باعدارلاما جازىلىپ، پيلوتتىق وقۋلىقتار دا شىعارىلدى. اباي مەكتەبى جەلىسىن دامىتۋ يدەياسىمەن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنە تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن باعدارلاما جازىلىپ بەكىتىلدى. قازىر قولدانىستا. بىراق ءالى وقۋلىقتارى جوق.  ال جالپى ورتا مەكتەپكە ارنالعان بۇگىنگى قولدانىستاعى جاڭارتىلعان باعدارلاماعا سىن كوپ. ول باعدارلاما العاش شىققان كەزدە گرامماتيكا مۇلدە جوق ەدى. ونى الگى جاسىرىن اۆتورلار ءار جاڭا وقۋ جىلىندا جولاي جاپسىرىپ وتىردى. سوندا دەيمىن-اۋ باعدارلامانىڭ بەكىتىلەتىنى،  ادىلەتكە تىركەلەتىنى قايدا قالدى دەپ  اڭ-تاڭ بولىپ جۇردىك. جاڭارتىلعان باعدارلاماداعى كەمشىلىك تەك گرامماتيكاعا عانا قاتىستى ەمەس ەكەنى كۇننەن كۇنگە ايقىندالىپ، بۇنى تۇبىرىمەن وزگەرتۋ كەرەك ەكەندىگى بەلگىلى بولدى. سول ءۇشىن جاڭا ستاندارتتار جاسالىپ، سوعان سايكەس جاڭا باعدارلاما جازۋ قولعا الىندى. نيەت دۇرىس. بىراق بۇنىڭ ۇيىمداستىرىلۋى قاتە. دايىن بولعان سوڭ مينيستر ول باعدارلامانى اشىق قوعامعا شىعارامىز دەيدى. قۋىرداقتىڭ كوكەسى سوندا بولايىن دەپ تۇر.

ەگەر و باستا باعدارلامانىڭ تۇجىرىمداماسىن، (كونتسەپتسياسىن) عىلىمي كوپشىلىكتىڭ الدىنا سالىپ، پىسىقتاپ العاندا مۇنداي بولماس ەدى. ماماندار وزدەرى جاساعان ءونىمىن كەز كەلگەن ورتانىڭ، ءتىپتى پارلامەنتتىڭ الدىندا دا قورعاپ جاۋاپ بەرەتىن ەدى. ونى اشىق قوعام الدىنا سالۋدىڭ قاجەتى دە بولماس ەدى.

بۇنىڭ بارلىعى الدىڭعى جاراماي قالعان جاڭارتىلعان باعدارلامانى جاساعانداردىڭ جاڭا جاسالىپ جاتقان مىنا باعدارلامانىڭ ىشىنە ارالاسىپ، رەسپۋبليكاداعى ءتىلشى ماماندارمەن كەڭ تۇردە تالقىلاماي، جاسىرىپ تىعىپ ىستەگەندەرىنىڭ كەسىرى.

جاڭارتىلعان باعدارلامانى كەزىندە وزدەرىن قانشا جاسىرعانىمەن نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىنىڭ ماماندارى اكەلىپ كىرگىزدى. جوعارىدا ۇلت ۇستازى ايتقانداي، ءتۇبىن تەكسەرمەي، مايمىلشا ەلىكتەدى.  يا، قاتەلەسپەيتىن ادام جوق. تەك تۇك ىستەمەي وتىرعاندار عانا قاتەلەسپەيدى. الايدا ولار اكەلگەن باعدارلاما جاراماي قالدى عوي. ەندى ونى تۇزەتۋگە قايتا سولار كىرىسكەنى تۇسىنىكسىز. «مەتودوم پروب ي وشيبوك» تاسىلىمەن جۇمىس ىستەۋ ورەسىزدەردىڭ ءتاسىلى. ەلىمىز بويىنشا وتىزعا جەتپەيتىن مەكتەبى بار، وزدەرىن زياتكەرلىك مەكتەپپىز دەپ اتايتىن ۇجىمنىڭ و باستا ورتا مەكتەپتىڭ بارلىعىنا تۇتاس رەفورما جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرىلگەنىنىڭ ءوزى قاتە قادام. باسقا پاندەردى بىلاي قويعاندا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەڭەس كەزىنىڭ وزىندە ءوز ماماندارىمىز جازاتىن. مەكتەپكە ەڭ قۇرىعاندا عىلىمي-ادىستەمەلىك جاعىنان نەگىزدەلگەن باعدارلاما جاساپ بەرە الماسا، ۇكىمەت الماتىداعى ءتىل ينستيتۋتىن، استاناداعى ءتىل ورتالىعىن، ى.التىنسارين اكادەمياسىن نە ءۇشىن اسىراپ وتىر؟

ماسەلە ءالى شەشىلمەگەن. ءبىز قازىر ءالى سول جاڭارتىلعان باعدارلامانى قابىلداعان 1916 جىلعى نۇكتەدە تۇرمىز. باعدارلاما جاساۋ بۇل عىلىم. بۇندا عىلىمي جۇمىس جازۋدىڭ بارلىق تارتىپتەرى ورىندالۋى كەرەك. الدىمەن، بۇعان دەيىن نە ىستەلدى، ولاردىڭ كەم-كەتىگى ارتىقشىلىعى،كادەگە جارايتىنى تالدانۋ كەرەك. الدىمىزدا

1. اقاڭ سالعان ءىز، ۇلكەن ارنا جاتىر;

2. كەڭەس كەزىندەگى وقۋلىقتار بار;

3. تاۋەلسىزدىك العان كەزدە جاڭا بۋىن وقۋلىقتارى شىقتى;

4. 12-جىلدىق مەكتەپكە ارنالعان پيلوتتىق وقۋلىقتار بولدى;

5. قازىرگى قولدانىستاعى جاڭارتىلعان باعدارلامانى ساراپتاۋ كەرەك;

6. اباي مەكتەپتەر جەلىسىنىڭ بەكىتىلگەن باعدارلاماسى بار.

جاڭا باعدارلامانىڭ وسىلاردان ارتىقشىلىعى، ۇستانىمى عىلىمي-ادىستەمەلىك جاعىنان تاستاي بولىپ نەگىزدەلۋى كەرەك ەدى عوي. قازىرگى جاسالىپ جاتقان جاڭا باعدارلامانىڭ جوباسىن كوردىم، جۇيە جوق. گرامماتيكانى وقىتۋ بويىنشا باياعى تاۋەلسىزدىك العان كەزدەگى جاڭا بۋىن وقۋلىقتارىنىڭ ۇستانىما قايتىپ كەپتى.

الدىمەن تۇجىرىمداماسى (كونتسەپتسياسى) جاسالۋى كەرەك ەدى عوي. سوعان سايكەس، باعدارلامانىڭ قاڭقاسى ءتۇزىلىپ عىلىمي كوپشىلىكتىڭ الدىندا تالقىلانىپ، ءبىر پىكىرگە كەلۋىمىز كەرەك بولاتىن. باستى نارسە باستاۋ  نۇكتەنى (توچكا وتچەتا)  انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. ءپاننىڭ نەگىزگى (باستى) ماقساتى نە؟ الدىمەن سوعان توقايلاسىپ الۋىمىز كەرەك.

مۇنىڭ بىردە ءبىرى ىستەلگەن جوق. تاعى تىعىپ اكەپ، شيكى بىردەنەنى مەكتەپكە ەنگىزبەكشى. بۇل جاۋلىق ەمەي نە؟

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz