سايلاۋ مارەسىنە جەتىپ، ەسكى دە جاڭا ۇكىمەت تۇڭعىش رەت جەڭگەن پارتيانىڭ ۇسىنىسىمەن جاساقتالدى. ارينە، «بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ»، بۇل ناتيجەگە ناقتى شىندىقتان الىستاپ قالعان، ءوز سۋبەكتيۆتى تانىمى مەن باتىستىڭ ادەمى اڭىزى مەنستاندارتتىنا قۇلايسەنگەن داۋكەس ازاماتتار مەن سايلاۋعا بارماي، قوعامدىق جەلىنىڭ شاڭىن شىعارىپ ايىزى قانىپ، سودان ءلاززات الاتىن «ديۆان باتىرلاردىڭ» وڭ جامباسىنا كەلگەن جوق.

ولار ارينە، وڭدى-سولدى اقپاراتتاردى ءالى دە قارشا بوراتىپ جاتىر. 9-شى ساۋىردە حالىقتى رەسپۋبليكا الاڭىنا قارسىلىق اكتسياسىنا شاقىرعان ەدى. بىراق، كوسەمدەرىنىڭ ءوزى تولىق كەلمەدى. وسىعان قاراعاندا جەڭىلىستى مويىنداۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ەرلىك ەكەن عوي!

بۇل جولى جۇرت كۇتپەگەن جەڭىس «اۋىل» پارتياسىنىڭ العا وزۋى بولدى.

الەۋمەتتىك جەلىنى جاۋلاپ الماعان، باسشىلارى مەن قوسشىلارى كوكىرەك كەرمەي، بيازى، سابىرلى قالپىمەن جۇرت الدىنا شىعىپ، ءوز باعدارلامالارىن اۋىل اراسىندا ناسيحاتتاي ءبىلدى. اسىعىس-ۇسىگىس سايلاۋ جاقىنداعاندا پايدا بولىپ، الەۋمەتتىك جەلىنى جاۋلاپ الىپ، پوپۋليستىك ۇراندار مەن زاماناۋي تاسىلدەرگە كوپ جۇگىنگەن «رەسپۋبليكا» مەن «بايتاق» وزدەرى كوزدەگەن ماقساتتارىنا تولىق جەتە المادى. ءتىپتى، جۇك ارتقان تۇيەسىنە ەمەس، قولداعان يەسىنىە سەنگەن بىرەۋى ساناتقا دا ىلىنبەدى. «انشەيىندە مەرگەننىڭ ءبارى مەرگەن، قار جاۋعاندا وزادى كارى مەرگەن»، دەگەن ءتامسىلدى حالقىمىز وسىنداي قۇبىلىسقا قاراتىپ ايتسا كەرەك.

ورتا ازيا ەلدەرى بويىنشا ەڭ ۇلكەن اگرارلىق ەل رەتىندە ءارى ەلدەگى جەتەكشى ۇلتتىڭ كىندىگى اۋىلعا بايلانعان مەملەكەت تۇرعىسىنان كەلگەندە «اۋىل» پارتياسى ءبىراز جىلدان بەرگى كەشەندى ءىس-قيمىلى ارقىلى ءوز ەلەكتوراتىنىڭ جۇرەگىنە جول تاپتى. ەلدىڭ تىنىشتىعى مەن كوركەيىپ-گۇلدەنۋى ولار ءۇشىن ەڭ باستى قۇندىلىق. ونىڭ ۇستىنە، ەل بيلىگى اۋىلعا نازار اۋدارىپ، 2023-2027 جىلدارعا ارنالعان اۋىلدى دامىتۋدىڭ تۇجىرىمداماسى تۋرالى جارلىققا قول قويدى.

وتكەن جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىنا «اۋىل» پارتياسىنىڭ اتىنان تۇسكەن كانديدات جيگۋلي دايراباەۆ مىرزا ءوز باعدارلاماسىندا «2023 جىل اۋىل جىلى بولسىن» دەپ ۇسىندى. سايلاۋ بەلسەندىلىگى تۇرعىسىنان كەلگەندە، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ۋربانيزاتسيا زامانى باستالعاندا قالاعا اعىلعان ميگرانت تۇرعىندار مەن كەڭەس زامانىندا ۇلتتىق كودى وزگەرىسكە ۇشىراپ، كوسموپوليت بولىپ قالىپتاسقان بايىرعى قالا تۇرعىندارىمەن سالىستىرعاندا كىندىك قانى تامعان جەرىنەن ۇزاپ شىقپاعان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بەلسەندىلىگى ءارى جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى بولاتىنىن الەۋمەتتىك ستاتيستيكا مەن ناقتى ءومىر راستاپ وتىر.

وتكەن جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا الماتى تۇرعىندارىنىڭ 40 پايىزى داۋىس بەرسە، بۇل جولعى سايلاۋدا نەبارى 26 پايىز حالىق ءوز تالداۋىن جاساپتى. ەسكى بيلىكتىڭ بۇلبۇلى اتانعان ەرتىسباەۆ مىرزانىڭ اتى وزگەرگەن كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ قولداۋشىلارى - الىپ كاسىپورىندار كوپ ورنالاسقان سولتۇستىك، شىعىس، باتىس، ورتالىق وبلىستارداعى سلاۆيان ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ەكەنى بارىمىزگە ايان. ارينە، جۇمىسشى تابىنىڭ ۇيىمشىلدىعى مەن پرينتسيپشىلدىگىنە ەشكىم كوز جۇما المايدى. سوندىقتان ساياساتكەرلەر مەن ساياساتتانۋشىلار قيالي رومانتيكاعا بوي ۇرماي، ءوزى جەم بەرەتىن بلوگەرلەردىڭ ديۆاندا جاتىپ اپ جاساعان قوعامدىق زەرتتەۋلەرىنە الدانباي، پراگماتيزم جولىمەن جۇرگەنى ابزال.

ەل پرەزيدەنتى «ءتورتىنشى قاڭتار وقيعاسىنان» بەرى بەرگەن ۋادەسىنىڭ دەنىن ورىندادى. مىسالى، كونستيتۋتسيالىق سوت قالپىنا كەلدى. اۋىل اكىمدەرى سىناق رەتىندە سايلانا باستادى. پارتيا مەن قوزعالىستاردى تىركەۋگە قويىلعان ساندىق كورسەتكىش تومەندەپ، كەدەرگىلەر ازايدى. پارلامەنت پەن ءماسليحات سايلاۋلارىندا موجاريتارلىق جۇيە قالپىنا كەلىپ، وسى رەت كوپتەگەن وبلىس، قالا، اۋدانداردا ءوزىن-ءوزى ۇسىنعان كانديداتتار ايقىن باسىمدىقپەن جەڭىسكە جەتتى. بۇل وزگەرىستەر مەن رەفورمالاردى ەلىمىز بەلسەندىلەرى كوپ جۇگىنەتىن باتىستىڭ ءوزى جوعارى باعالاپ وتىر. كورەتىن كوز، تۇسىنەتىن تۇيسىك بولسا مۇنىڭ ءوزى جاڭا قازاقستاندى قۇرۋداعى وڭ باستامالار. سوندىقتان دا بولار نازارباەۆ داۋىرىندە قاراما-قارسى باعىت ۇستانعان ەكى ازامات - ارمان شوراەۆ پەن ەرمۇرات باپي ەكى ءىرى قالادا ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋ ارقىلى سايلاۋدا باق سىنادى. ايگىلى ءامىرجان قوسانوۆ پەن ەرمۇرات باپي سول «دەموكراتيانىڭ قىزۋى» كوتەرىلگەن توقسانىنشى جىلداردا قاجىگەلديننىڭ «كەمەسىنە» وتىرىپ، بار سانالى عۇمىرىن وزدەرى تەرەڭىنەن تۇسىنە بەرمەيتىن باتىستىڭ قۇندىلىقتارىن ەلىمىزگە «جەرسىندىرۋ» ءۇشىن جۇمسادى. سول جولدا سوتقا شاقىرىلدى، ايىپپۇل ارقالادى، ۋاقىتشا تەرگەۋ كامەرالارىندا وتىردى. مورالدىق، پسيحولوگيالىق قىسىمعا ۇشىرادى. بىراق، كۇرەسىن توقتاتپادى. بيلىك اۋىسىپ، ويىن ءتارتىبى وزگەرگەندە، زامان اعىمىنا ىلەسىپ سايلاۋعا ءتۇستى. ازاماتتىق قۇقى مەن ساياساتكەرلىك تۇلعاسىنا سەنگەن قوسانوۆ سايلاۋ تاريحىنداعى ءجۇز پايىزعا جەتىپ جىعىلاتىن «ەرتەگىنى» ۇمىتتىرىپ، حالىقتىڭ 16 پايىز داۋسىن جيعان العاشقى كانديدات بولىپ ەستە قالدى. جەڭىلىسىن مويىنداپ، حالىقتى الاڭعا، كوشەگە شاقىرىپ ارانداتۋ جولىنا تۇسپەدى. سول ءۇشىن دە اق پەن قارانى ايىرا بىلمەگەن الەۋمەت ازاماتىن قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزىپ، ايتپاعاندى ايتتى. ەندى، مىنە، باپي الماتى دا ءوز  باسەكەلەستەرىن جەڭىپ، پارلامەنتكە وتكەن ەدى، سىپسىڭ ءسوز بەن تىرناق استىنان كىر ىزدەۋ كوبەيە باستادى. سوندا ءومىر بويى وزگەشە پىكىردە بولىپ، بيلىكتىڭ جاعاسىنا جارماسۋ ەكەۋىنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان با؟!  ادام ءتىرى ورگانيزم بولعان سوڭ ۋاقىتتىڭ وتۋىمەن پىكىر دە، كوزقاراستا وزگەرەدى. قاتىپ قالعان ەشتەڭە جوق. نە جاۋ، نە دوس، نە جاقسى، نە جامان، نە ءپىر، نە ساتقىن دەگەن كوممۋنيستىك زاماننىڭ قاساڭ قاعيدالارىنان كۇتىلاتىن ۋاقىت بولمادى ما؟ ولار قۇندىلىق رەتىندە كوتەرگەن قدت، اق جول، ناعىز اقجول ، ادىلەتتى قازاقستان ءۇشىن بلوگى، دەموكراتيالىق كۇشتەر فورۋمىنىڭ تالاپتارى مەن ۇسىنىستارى، باعدارلامالارى بۇل كۇندە جاڭا قازاقستاندى قۇرۋشىلاردىڭ يدەيالىنا اينالىپ، ومىرىمىزگە ەنە باستاعاندا سول شوعىر ازاماتتارىنىڭ مەملەكەتشىل، تۇلعالىق قاسيەتىنە ەرىكسىز ريزا بولاسىڭ.

اڭگىمەنىڭ ءبارى سالىستىرۋدان شىعادى. وپپوزيتسيا قۋعىنعا ءتۇسىپ، الدى شەيت بولىپ، ارتى شەتەلگە جان ساۋعالاپ كەتكەندە ازىرگى كەرزى ەتىكتى «ايگىلى دەموكراتىمىز» شوراەۆ مارقۇم راحات اليەۆ مىرزانىڭ وڭ قولى بولىپ، كتك تەلەارناسىن مۇددەلى كلانداردىڭ جوعىن جوقتاپ، قامىن كۇيتتەيتىن بازاعا اينالدىرعان. بيلىكتەگى اشىق ويلى «جاس تۇركىلەردىڭ» وكىلى، رەفارماتور عالىمجان جاكيانوۆ پەن زەينوللا كاكىمجانوۆتىڭ سوڭىنان شام الىپ تۇسكەنىن جاستار بىلمەمەسە دە، ورتا جاستان اسقاندار ۇمىتا قويعان جوق. ەل ءىشى-سىرتىن ءدۇر سىلكىندىرگەن «نۇر بانك» باسشىلارى مەن قىزمەتكەرلەرى جوعالاتىن وقيعادا سول كەزدەگى قالا اكىمىنىڭ بۇيرىعىمەن بانك كەڭسەسىنە ءتىنتۋ جۇرگىزگەن قالالىق پوليتسيانىڭ وفيتسەرلەرى مەن سولداتتارىنىڭ سوتىندا ارمان مىرزا باسشىلىق ەتەتىن تەلارنانىڭ قانداي باعىت ۇستانعانىن ەشكىم دە ۇمىتا قويعان جوق. بۇل وقيعانىڭ اياعى قاسىرەتپەن اياقتالدى. 2005 جىلى نازارباەۆ سايلاۋ شتابىنىڭ اقپارات قىزمەتىنىڭ جانە الماتى قالالىق شتابىنىڭ باستىعى ارمان شوراەۆ بولعانىن ەسكە الساق كىمنىڭ كىم ەكەنىن اڭعارامىز. ال، ول جىلدارى ە.باپي، ءا.قوسانوۆ، ا.سارىم، ە.Cايروۆ قاتارلى كىسىلەر ءوز كوسەمدەرىمەن، جاقتاستارىمەن بىرگە «ادىلەتتى قازاقستان ءۇشىن» بلوگىنىڭ اينالاسىنا توپتاسىپ، ءوز پىكىرلەرى مەن ۇسىنىستارىن، تالاپتارىن ورتاعا قويا ءبىلدى. زاڭ اياسىنداعى وركەنيەتتى ديالوگ پەن ساياسي باعىتتاعى اعارتۋ شارالارىنىڭ ارقاسىندا بيلىك اتىنىڭ باسىن تارتتى. ەڭ وكىنىشتىسى، ەكى ارىس التىنبەك پەن زامانبەك شيرىققان ساياسي كۇرەس پەن مۇددەنىڭ قۇربان بولدى. دەگەنمەن، ورتا ازيا ەلدەرىندە قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ومىرلىك نەمەسە ميراسقورىق بيلىك رەجيمى قازاقستاندا ىسكە اسپادى. ىشكى-سىرتقى كۇش استاسىپ كەتەتىن رەۆوليۋتسياعا جول بەرىلمەدى. ويتكەنى، باتىس ساراپشىلارى ۇزبەي ايتاتىن «ساياسات - ىمىرالاسۋ ونەرى» دەگەن قاعيدانى بيلىك تە، وپپوزيتسيا دا ءتۇسىندى.

وسى سايلاۋدا وڭىرلىك نەمەسە رۋلىق سانانىڭ بەلگىسى دە بەلەڭ بەردى. ءوزىن ءوزى ۇسىنعان ءبىر كانديداتتىڭ جانكۇيەرلەرى ءوز رۋلاستارىنىڭ سول وڭىردە سايلاۋعا تۇسكەن بارلىق ىنىشەكتەرىنە «ۇلكەن اعاعا» جول بەرۋگە ۇندەۋ جاساپ، باس قوستى. ونى الەۋمەتتىك جەلىدە اشىق جاريالادى. رايىنان قايتپاعاندارعا الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى پسيحولوگيالىق، مورالدىق جاقتان قىسىم جاسادى. اعايىندار-اۋ، ءماجىلىس مانداتى اعاعا تارتاتىن قويدىڭ باسى نەمەسە كادەلى جىلىك ەمەس، وتارشىلدار ومىرىمىزگە تاڭعان بولىستىق زاماننىڭ شار تاراتۋى ەمەس، قوزقاراستار توعىساتىن، يدەيالار بەزبەنگە تۇسەتىن، ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى مەن ەلدىڭ بولاشاعى تالقىلاناتىن، بيلىكتىڭ ءۇش پۇتاعىنىڭ مۇددەسى توعىساتىن الاڭ ەكەنىن ۇمىتپايىق.

ارقانداي سايلاۋدىڭ دا اتتەگەن-ايى بولادى. ونىڭ ۇستىنە پارتياعا ءبولىنىپ، ءوزى ۇناتقان كوزقاراستىڭ جەتەگىندە كەتكەن جەكەلەردىڭ دە ايتقانى، كەلىپ اڭساعانى ورىندالمايدى. ويتكەنى، ماندات ساناۋلى، كۇش تەڭ ەمەس. دەسە دە بار كەمشىلىكتى اتاپ كورسەتىپ، سايلاۋ زاڭىن جەتىلدىرە، تولىقتىرا تۇسۋگە مەحانيزم جاساۋدىڭ ءجونى باسقا. بىراق، دەموكراتيا مەن كىسىلىك قۇقىقتى تۋ ەتىپ، ۇلتتىڭ بەرەكەسى مەن مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن قايىرىپ قويىپ،  حالىقتى توڭكەرىس جاساۋعا، زاڭدى بيلىكتى اۋدارىپ تاستاۋعا ۇندەيتىن ارقانداي ارەكەت پەن شاراعا زاڭدىق تۇرعىدان توسقاۋىل قويۋ كەرەك. دامۋدىڭ العىشارتى بىرلىك پەن تىنىشتىق. تىنىشتىق بولماعان جەردە سايلاۋ دا بولمايدى. ءادىل سايلاۋ قالىپتاسپاعان ەلدە الەۋمەتتىك جاعداي جاقسارمايدى. حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگى دە ەسكەرىلمەيدى. ەلىمىزدىڭ قازىرگى جاعدايىنا ريزا ەمەس توپتار مەن جەكە تۇلعالار ايتاتىن، بىزگە ۇلگى ەتىپ كورسەتەتىن باتىستىڭ سايلاۋ جۇيەسى مەن قۇندىلىقتارى ءبىر كۇندە قالىپتاسقان جوق.

ەسكى گرەك پەن ءريمدى ايتپاعاننىڭ وزىندە، ورتا عاسىردا يتاليادا باستالعان ادەبيەت پەن ونەردىڭ قايتا گۇلدەنۋى -رەنەسسانستان جانە فرانتسياداعى اعارتۋ قوزعالىسىنان كەيىن باتىستىڭ قوعامدىق، ساياسي ومىرىندە ۇلكەن وزگەرىستەر بولا باستادى. ۇلى بريتانيادا كورول مەن اقسۇيەكتەر اراسىنداعى بىردە ۋشىعىپ، بىردە باسەڭدەپ وتىرعان قايشىلىق بىرتىندەپ ىمىراعا كەلۋ ارقىلى كونستيتۋتسيالىق رەفورمالارعا جالعاستى. سونىمەن قوعام ەۆوليۋتسيالىق دامۋ جولىنا ءتۇستى. بۇل جۇيەنىڭ ورناعانىنا مىنە، جەتى عاسىرعا تايادى. وسى بارىستا دۇنيەگە «كۇنى سونبەس يمپەريا» كەلدى. قۇرلىقتاعى ەجەلگى تايپالاردى تۇبىرىنەن جويا وتىرىپ، اعىلشىن وتارىنان قۇتىلعان جاڭا مەملەكەت اقش-تا دا نەگىزگى قايشىلىق ورتالىق فەدەراتسيالىق بيلىك پەن جەرگىلىكتى بيلىك اراسىندا ءوربىدى. اياعى ازاماتتىق سوعىسقا ۇلاستى.بىراق ،وسى ىشكى سوعىستان كەيىن ەكى جاق ىمىراعا كەلىپ بيلىكتىڭ ءۇش پۇتاعىنىڭ ءوزارا ءبىرىن-ءبىرى باقىلاۋ، تەجەۋ مەحانيزمى كەمەلدەنە ءتۇستى.سوڭعى سايلاۋدان كەيىن رەسپۋبليكالىق پارتيا جاقتاستارىنىڭ كاپيتولليگە باسىپ كىرىپ قارۋلى قاقتىعىستىڭ ورىن الۋى بۇل ەلدە دە قوعامدىق قايشىلىقتىڭ وتكىر تۇردە قالىپ وتىرعانىن كورسەتتى. ءتىپتى، كەي باتىس ساراپشىلارى «دەرجاۆانىڭ ىمىرتى باستالدى»، - دەپ دابىل قاقتى.

ال، رەۆوليۋتسيا جولىن تاڭداعان فرانتسۋزدار كورول مەن كورولەۆانىڭ جۇرت الدىندا باسىن شاپقان سوڭ، بىرىنەن كەيىن ءبىرى بىرنەشە رەسپۋبليكا دۇنيەگە كەلىپ «رەۆوليۋتسيا  ءوز پەرزەنتىن ءوزى جەيتىن» قاتەرلى سيندروم قالىپتاستى. دەموكراتيا كوتەرىسشىلەردىڭ ديكتاتۋراسىنا اينالدى. ونىڭ اقىرى 1871 جىلعى پاريج كوممۋناسىنا بارىپ تىرەلدى. وسى ارالىق تا الەمدى جاۋلاۋشى بوناپارت ناپولەون تاريح ساقىناسىنا شىعىپ 1804 جىلى 21-ءى ناۋرىزدا «ناپولەون كودەكسى» دۇنيەگە كەلىپ، باتىستا ازاماتتىق قوعامنىڭ قالىپتاسۋىنا، دامۋىنا ەرەكشە رول اتقاردى. بۇل دەگەنىمىز وركەنيەتتى، دەموكراتيالىق، تۇراقتى، دامىعان قوعامنىڭ ورناۋىنا رەۆوليۋتسيونەرلەرگە قاراعاندا اشىق ويلى، تەگەۋرىندى كورولداردىڭ ىقپالى مول بولدى دەگەن ءسوز.

عۇمىرى قىسقا پاريج كوممۋناسى كوممۋنيزم قوزعالىسىنىڭ تەوريادان امالياتقا ءوتۋىنىڭ اسىرەسە، قارۋلى كۇرەسپەن بيلىكتى تارتىپ الۋدىڭ بەتاشارى بولدى. سول «ەۋروپانى كەزگەن ەلەستى» شىعىستاعى بايىرعى وركەنيەت ەلىندە جۇزەگە اسىرۋشى ماو «قاي ەلدە ەزگى بولسا، سول ەلدە قارسىلىق بولادى»، - دەپ ءوز يدەولوگياسىن تاپسىرلەيدى. بىراق، تاريحقا جۇگىنسەك، ساياسي توڭكەرىس وزبىر، جاۋىز پاتشالاردىڭ زامانىندا ەمەس ءالسىز، مەيىرىمدى، ءتيىپ-قاشىپ رەفورما جاساعىسى كەلەتىن، جاسىق بيلەۋشىلەردىڭ زامانىندا جۇزەگە اسقانىن كورەمىز. «مەن ولگەن سوڭ الەمدە توپان سۋ باسسا دە مەيلى»، - دەيتىن فرانسۋز كورولىنى قاراعاندا، ونىڭ مۇراگەرى ليۋدوۆيك XVI الدەقايدا مەيىرىمدى، وپالى بولعانىن، اكەسى كەزىندە اسقىنعان قوعامدىق  قايشىلىقتى ەليتامەن كەڭەسىپ شەشكىسى كەلگەنىن تاريحتان وقىدىق. بىراق، ناتيجەسىندە كورولەۆامەن بىرگە الاڭدا باسى كەسىلدى. «اللادان تىلەرىم، مەنەن كەيىن بىردە-ءبىر فرانتسۋزدىڭ ءبىر تامشى قانى توگىلمەسىن!»، - دەگەن ءمىناجاتى قابىل بولمادى. بۇلعاق جالعاسىپ پاريج كوشەلەرى قان ساسىدى.

رەسەيدىڭ سوڭعى يمپەراتورى نيكولاي II دە زامان اعىمىنا ىلەسىپ ساياسي، دەموكراتيالىق وزگەرىستەرگە ۇمتىلدى. دۇما قۇرىپ بيلىكتى ءبولىستى.

ساياسي كوزقاراستارى ءۇشىن تۇرمەدە وتىرعاندارعا جەڭىلدىك جاسادى. لەنين، ستاليندەر اتى سۇرگىن بولعانىمەن زاتى ساناتوريدەن كەم ەمەس جەرلەردە تۇرىپ جاتتى. پارتيالاستارىمەن حات جازىسىپ تۇردى. كۇندە تۋبەركۋلەز اۋرۋىن جۇقتىرماس ءۇشىن ءبىر ستاقان ءسۇت ءىشتى. ءباسپاسوز ەركىندىگىن ەركىن پايدالاندى... كوممۋنيستەر بيلىكتى كۇشپەن تارتىپ العان سوڭ 1918 جىلى شىلدەدە پاتشانى بۇكىل وتباسى مۇشەلەرى، كۇتۋشىلەرىمەن قوسا اتىپ تاستادى. ودان كەيىن وزگەشە كوزقاراستاعىلاردى - سوتسيال دەموكراتتاردى، ەسەرلەردى، مەنشەۆيكتەردى تۇبەگەيلى جويدى. 1937 جىلعى قاندى تازالاۋدا ستاليننان باسقا ورتالىق كوميتەتتىڭ ساياسي بيۋرو مۇشەلەرى جانە مارشالداردىڭ، گەنەرالداردىڭ باسىم بولىگى قىرعىنعا ۇشىرادى. ال اشتىق پەن سوعىستىڭ قاراپايىم حالىققا اكەلگەن زيانىن ەسەپتەپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس.

قىتايدىڭ سوڭعى يمپەراتورلارى دا 1908 جىلى كونستيتۋتسيالىق رەفورما جاساۋعا تالپىندى. پاتشالار زامانىنان جالعاسقان يمپەريالىق ەمتيحان سيستەماسىن كۇشىنەن قالدىرىپ، ءبىلىم، عىلىم سالاسىنا وزگەرىس اكەلدى. ءولىم جازاسىن ىزگىلەندىردى. رەۆوليۋتسيالىق باعىتتاعى توپتارمەن، پارتيالارمەن ىمىرالاسۋعا ۇمتىلدى. مۇنىڭ سوڭى يمپەراتور تاقتان ءتۇسىپ ساراي ىشىندە سيمۆولدىق بيلىك قۇرۋعا كەلىسىم بەردى دە  ۋحان، سيان قالالارىندا باستالىپ پاتشا اۋلەتى مەن مانجۋر ۇلتىنا قاراتىلعان گەنوتسيدىڭ الدىن الدى. توڭكەرىسشىلەر مەن ميليتاريستەر ورتالىققا باعىنعان تەگەۋرىندى ۇكىمەت قۇرا المادى. قىتاي قىرىق پىشاق بولىپ قىرقىستى. جاپوننىڭ شاپقىنشىلىعىنا ۇشىرادى. مەملەكەتتى قارۋمەن ءبىر تۇتاستاندىرعان كومپارتيا ون جىلعا جەتەر جەتپەس ۋاقىتتا جەر رەفورماسى، وڭشىلدىققا قارسى تۇرۋ، مادەنيەت زور توڭكەرىسى سىندى  ناۋقاندار ارقىلى مەملەكەتتى تۇرالاتتى، حالىقتى زار يلەتتى. ماو ءوزى ءىزباسار دەپ بەلگىلەگەن ەكى ادام - مەملەكەت توراعاسى مەن  ارميا مارشالى ساياسي كۇرەستىڭ قۇربانى بولدى. بۇل ارالىقتا قانشاما قاراپايىم حالىق اشتان قىرىلدى، ساياسي قۇعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. مىنە، بۇنىڭ ءبارى دە ەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستىڭ جەڭىسى ەمەس، رەۆوليۋتسيانىڭ «جەمىسى» بولىپ تابىلادى. ەكىنشى دۇنيەجۇزى سوعىسىنان بەرى الەمدە 450-دەن استام ساياسي توڭكەرىس بولىپتى. كەڭەس شەكپەنىنەن شىققان ەلدەر ىشىندە ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەر وشاعى بولعان قىرعىز، ۋكراينا، گرۋزيا، ارمەنيانىڭ جاعدايى ءماز ەمەس. قىرعىز تۋىستار قانشاما پرەزيدەنتىن ورداعا باسىپ كىرىپ تىرقىراتىپ قۋىپ شىقتى. بىراق دامىپ كەتكەن ەكونوميكاسىن كورمەدىك. قايتا «ءبىر قىزىمنان ءبىر قىزىم سوراقى» دەگەننىڭ كەرى كەلدى. مايداننىڭ تۇسپەيتىن ۋكراينا دا وليگراحتار ءبىر ءبىرىن الا جىققاندا بيلىككە ارتيست كەلدى. حالقى بوسىپ كەتىپ، جەرى باتىس پەن ورىستىڭ جاڭا قارۋلارىن سىنايتىن الاڭعا اينالدى. قانشاما جاس عۇمىر قىرشىنىنان قيىلدى. بۇل جەردە ادىلەتتى سوعىس دەپ ايقايلاپ شىعا كەلەتىندەر بار شىعار؟ بىراق، جەرى توزىپ، ەلى اۋىپ كەتكەن ەلدىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر بولار؟! جارالى ايۋدىڭ شامىنا تيەم دەپ گرۋزيا مەن ارمەنيانىڭ جەرى بولىسكە ءتۇستى. ونىڭ سۇراۋى كىمدە؟

ءبىراز جىلدىڭ الدىندا دۇركىرەپ كەلگەن اراب كوكتەمى دە ۇمىتىلا باستادى. جۇگى اۋىپ بارىپ تۇزەلگەن مىسىر قايتادان مۇباراكتىڭ قادىرىن تۇسىنە باستادى. لاڭكەستەر وشاعىنا اينالىپ كەتە جازداعان سيريا مەن ليۆيا ءبىر اۋناپ بارىپ تۇردى. دالا دەموكراتياسىنىڭ وشاعى دەپ اسپەتتەلگەن موڭعوليادا قانشاما بيلىك اۋىستى. بىراق ءوزىمىز سياقتى قازبا بايلىقتارعا جەرى تۇنىپ  تۇرعان ەلدىڭ ءوندىرىسى وركەندەپ، الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسارىپ كەتپەدى. بايلىق ءادىل بولىنبەدى. الەۋمەتتىك جەلىدە سەلفي تۇسىرگىش، سايلاۋ ارقىلى بيلىككە كەلگەن پرەزيدەنتى كومىر داۋىنا ۇرىنىپ، شەتەلگە ءىزىن سۋىتتى. دەموكراتيانىڭ وتانى گرەكيادا پارتيالار سايلاۋ الدىندا حالىققا ۋادەنى ءۇيىپ-توگىپ بەردى. ءبىر جىلدا 14 رەت ايلىق بەرىپ، ازاماتتارىن  قىرىق جاستا زەينەتكە شىعاردى. جىلىنا ءبىر اي اقىلى دەمالىس بەردى. وسىنشا الەۋمەتتىك ارتىقشىلىقتار 2009 جىلى ەۋرووداققا كىرگەن ەلدى بانكروتتىق جاعدايعا الىپ كەلدى. بۇل قيىندىقتان گەرمانيا مەن قىتايدىڭ كومەگىمەن اۋپىرىمدەپ ارەڭ شىقتى.

دەموكراتيا، كىسىلىك قۇقىق، ەركىندىك دەگەن ۇعىمدار الاڭدا، ميتينگىدە حالىققا ارقا سۇيەپ، بيلىككە قاراتا ايتىلعاندا اسقاق، ءور، جاعىمدى ەستىلەدى، وزىنە باۋرايدى. اسىرەسە، وتارلىق ەزگىدەن شىققان، ديكتاتورلىق جۇيەنىڭ وزبىرلىعىن كورگەن ەلدەر ءۇشىن ءتىپتى دە سيقىرى مول. الايدا، «Stratford Kommentary» ورتالىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى اقش ساياسات تانۋشىسى دجوردج فريدمان: «بارلىق باس كوتەرۋلەر رەۆوليۋتسيا ەمەس، بارلىق رەۆوليۋتسيا دەموكراتيالىق قوعامعا ۇمتىلادى دەۋگە كەلمەيدى جانە دەموكراتيالانۋدىڭ ءبارى ليبرالدانۋ دەگەندى دە بىلدىرمەيدى»، - دەپ ءبىز تىلگە تيەك ەتكەن وقيعالارعا باعا بەردى. ەندەشە، ءبىز نەگە ادامنىڭ تابيعاتىن ويلامايمىز؟ جۇيەنى ادامزات ويلاپ تاپقان، ادامنىڭ بويىندا پەرىشتە مەن سايتان قاتار ءومىر سۇرەدى. سايتان - ءناپسى. ول بيلىككە، بايلىققا، اتاققا ۇمتىلسا، پەرىشتە دەگەنىمىز قوعامدىق مورال. ول زاڭ مەن ءتارتىپتى ساقتاۋعا، ادىلدىك پەن تەپە-تەڭدىك ورناتۋعا قاقىلى. ەكەۋى كەيدە تەڭ ءتۇسىپ جاتسا، كەيدە ءبىرى باسىم كەلەدى. بيلىك - ادامنان، پارتيا - توپتاردان قۇرىلادى. سوندىقتان دا فيلوسوفتار «رەۆوليۋتسيا كەدەيدىڭ مەرەكەسى، بايدىڭ بولمىسى» دەپ انىقتاما بەرگەن. بيلىك توبىردىڭ قولىنا نەمەسە ديكتاتۋردىڭ قولىنا تۇبەگەيلى وتكەندە تەپە-تەڭدىك بۇزىلادى. سوندىقتان ادامزات قوعامى عاسىرلارعا جالعاسقان ىزدەنىس ۇستىندە ءابسوليۋتتى ەمەس سالىستىرمالى تۇردەگى قوعامدىق ءتۇزىمدى ويلاپ تاپتى ءارى ونى ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىق دەپ اتادى. ول - دەموكراتيا، كىسىلىك قۇقىق جانە ەركىندىك. الايدا، بەلەت تاستاۋ ارقىلى سوكراتتى ۋ ءىشىپ ولۋگە ماجبۇرلەگەن سول دەموكراتيانىڭ وتانى، گيتلەر دە دەموكراتيالىق سايلاۋ ارقىلى ءبىر بەلەت باسىم داۋىسپەن بيلىككە كەلگەن. ەكىنشى دۇنيەجۇزى سوعىسىندا ۇلىبريتانيانىڭ باسىنا كۇن تۋعاندا ەل تىزگىنىن قولىنا الىپ، الەمدىك ساياساتقا ىقپال جاساعان ۋنيستون چەرچيلدە جەڭىستەن كەيىن حالىقتىڭ داۋسىن جيناي الماي قالدى.

بارلىق دامىماعان كەدەي ەلدەر سياقتى قازاقستاننىڭ دا باستى قايشىلىلىعى بيلىك پەن كاپيتالدىڭ قايشىلىعى اينالاسىندا توقايلاسىپ تۇر. ەلدەگى بايلىقتىڭ تەڭ جارتىسىن 162 قازاقستاندىق يەلەپ وتىرعانىن وتكەندە ەل پرەزيدەنتى ايتتى. وتىز جىلعا سوزىلعان بيلىك مونوپولياسى مەملەكەتتىڭ تالماۋ جەرى كەدەن مەن سالىق سالاسىن وتباسى مۇشەلەرىمەن، سولارعا جاقىن وليگراحتاردىڭ شەڭگەل دەپ الۋىنا مۇمكىندىك بەردى. سولاردىڭ كەسىرىنەن بيۋدجەت ورتايدى، ءوندىرىس العا باسپادى. جەمقورلىق كەۋلەپ كەتتى. الەۋمەتتىك احۋال ۇشىقتى. كەڭەس كەزىندە قالىپتاسقان ادام كاپيتالىن ءتيىمدى پايدالانۋ، الەۋمەتتىك تەپە-تەڭدىكتى ءادىل ساقتاۋ تەندەنتسياسى بۇزىلدى. ق.توقاەۆ بيلىكتى قولعا العان سوڭ جوعارىدا ايتىلعان وسال تۇستارىمىزعا نازار اۋدارىپ، وزگەرىس جاساۋعا ۇمتىلىس جاسادى. ونىڭ بەينەسى كادر سالاسىنان بەلگى بەردى. ق.قاسىموۆ، ا.پىشپەكباەۆ، ا.ەسىموۆ، س.مىڭباەۆ، ا.داۋىلباەۆ، ي.تاسماعامبەتوۆ، ق.كوشەرباەۆ، ا.مۋحامەدي ت.ب.  ۇزاق جىل جىلىكتىڭ مايلى باسىن ۇستاعان كىسىلەر ىركەس-تىركەس زەينەتكە جىبەرىلدى نەمەسە جۇمىستان كەتتى. بۇل باستاما ك.ءماسىموۆ، ق.ساتىبالدىنىڭ ۇيقىسىن قاشىرىپ، ودان كەيىنگى كۇلشەلى نەمەرە بۋىننىڭ زارەسى ۇشىرعان بولۋ كەرەك. سونىمەن مونارحيادان دامەلەنگەن بيلىك، بيزنەس ەليتالارى «4-ءشى قاڭتار وقيعاسىنا» جۇكتى بولىپ، تۇسىك تاستادى. ال، جاڭاوزەندەگى ەرەۋىل ءجاي قولامتاعا تاستالعان تامىزدىق قانا.

ون جىل دەگەنىمىز ءبىر ەلدىڭ نەمەسە ۇلتتىڭ جاڭارىپ، جاڭعىرۋى ءۇشىن جەتكىلىكتى ۋاقىت. توقاەۆ بيلىگى ءۇش جىلدا قاتاڭ سىناقتان سۇرىنبەي ءوتتى. ەلدىڭ ءۇمىتىن اقتادى. ەندى ازاماتتارىمىز مەملەكەت مۇددەسىن، ۇرپاقتار قامىن بارىنەن جوعارى قويىپ، ەڭبەك ەتىپ، تەر توگىپ، زاڭعا باعىنۋدى وزدەرىنەن باستاعانى ءجون. جاڭا قازاقستان رەۆوليۋتسيانىڭ وشاعى بولماي، ەۆوليۋتسيالىق دامۋدىڭ بەسىگىنە اينالۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن مەملەكەتتى قۇراپ وتىرعان جەتەكشى ۇلتتىڭ وكىلدەرى مەن ەليتالارى باستاماشى، مۇددەلى بولۋى تاريحي پارىز بولىپ تابىلادى.

وتكەن عاسىردا كوپ ۇلتتى، كوپ ءدىندى ەل رەتىندە الەم كارتاسىنان ورىن العان قازاقستان جاڭا عاسىردىڭ ءۇشىنشى ون جىلدىعى باستالعاندا كوپ ۆەكتورلىق ساياساتتى مەملەكەتتى دامىتۋدا، گۇلدەندىرۋدە باسىم باعىتىمىز بولادى دەگەن ميسسيانى موينىنا الىپ وتىر. ەندى سىرتقى جانە ىشكى ساياساتتا وزىنە دەگەن سەنىم مەن پراگماتيزم باسىم بولۋى كەرەك. كەڭەس زامانىنان قالعان ناۋقانشىلدىق پەن جالعان ەسەپ بەرۋ تاريحقا اينالار كەز كەلدى. سەنىم كەڭەسى، ۇلى قۇرىلتاي، پرايمەريز سياقتى قويىلىمداردى ۇمىتىپ، پارلامەنتتىڭ ءرولىىن كۇشەيتىپ، اتقارۋشى بيلىكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ايقىنداۋ، ءتورتىنشى بيلىكتىڭ قوعام، حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى نازىك قارىم-قاتىناسىن ۇلت، مەملەكەت تۇرعىسىنان باعىتتاپ، رەتتەۋ بارلىق وركەنيەتتى قوعامعا ءتان قاسيەت بولماق.

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz