جوڭعار الاتاۋى ما، الدە ءۇيسىن الاتاۋى ما؟ تەكە مە، الدە ۋرالسك پە؟ قىزىلجار ما، پەتروپاۆل ما؟

قازاق جەر-سۋلارىنىڭ كارتالىق دەرەكتەمەلەرى

بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى الاتاۋ قازىر جوڭعار الاتاۋى (كەيدە جەتىسۋ الاتاۋى) دەپ اتالادى. تاريحي كارتالارعا كوز جۇگىرتەيىك. 1728 جىلى بۇكىل قىتايدى بيلەگەن ءشۇرشىتتىڭ يۋنچجەن پاتشاسىنىڭ ەۋرازيا كارتاسى باسپادان شىقتى. كارتا ءشۇرشىت تىلىندە سىزىلدى. 1760 جىلدارى ءشۇرشىت ء(مانجۋ) پاتشاسى تسيانلۋن فرانتسۋز كارتوگرافتارىنىڭ كومەگىمەن ءوزىنىڭ ايگىلى كارتاسىن باسپادان شىعاردى. ول يۋنچجەن كارتاسىنداعى قازاق جەرلەرىن كوشىرىپ سىزعاننان بولەك، قازاق جەرىنىڭ باسقا جەرلەرىن تولىقتاپ، كارتاعا ەنگىزدى. ءبىز ءۇشىن ماڭىزدىسى – اتالمىش ەكى كارتاداعى قازاق دالاسىنىڭ جەر-سۋ اتتارى ەدى. بالقاش كولىنىڭ جانىنا الاك الين دەگەن تاۋ سىزىلادى. الين ءشۇرشىت تىلىندە تاۋ دەگەن ماعىنا بەرەدى. الاك – الاتاۋدىڭ جوڭعارشا نەمەسە شۇرشىتشە اتى ەدى. ويتكەنى 1728 جىلدارى جەتىسۋ ءالى دە جوڭعار حاندىعىنىڭ بيلەۋىندە بولاتىن.

(كارتا 1) 1728 جىلعى ءشۇرشىتتىڭ يۋنچجەن كارتاسىنداعى الاتاۋ

كلاپروتتىڭ 1836 جىلعى ورتالىق ازيا كارتاسىندا اتالمىش تاۋ الاتاۋ دەپ اتالدى، «جەتىسۋ»، «جوڭعار» دەگەن قۇرامى جوق.

(كارتا 2)

ودان ەرتەرەكتەگى 1831 جىلعى لەۆشين كارتاسىندا الاتاۋ «ءۇيسىن الاتاۋى» دەپ اتالدى. لەۆشين كارتاسىندا الاتاۋدىڭ كۇنگەي جاعىندا سۇيىك ابلايحانوۆتىڭ جايىلىمدىق ءوڭىرى كورسەتىلگەن.

اعىلشىن جيھانكەزى اتكينسون [Thomas Witlam Atkinson (1799–1861)] 1847-1853 جج. ارالىعىندا قازاق دالاسىن ارالاپ شىعادى. ونىڭ ۇلى الاتاۋ تامشىبۇلاق اتكينسون 1848 جىلى 4 قاراشادا قازىرگى قاپال جەرىندەگى تامشىبۇلاقتا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى وعان تۋعان جەرىنىڭ اتىمەن الاتاۋ تامشىبۇلاق (1848-1906) دەپ ات قويادى. الاتاۋ تامشىبۇلاقتىڭ ۇرپاقتارى الاتاۋ دەگەن فاميلياسىن قازىرگە دەيىن قولدانىپ كەلەدى. سوندىقتان جوڭعار الاتاۋىنىڭ 18-19 عاسىرداعى ءوز اتى «الاتاۋ» نەمەسە «ءۇيسىن الاتاۋى» بولعان.

قازاقتار سۇيىكتى سوك تورە دەپ تە اتايدى، اعىلشىن دەرەكتەرىندە سۇلتان سوۋك، ورىس دەرەكتەرىندە سۋيۋك دەگەن اتپەن تانىمال، ابىلاي حاننىڭ ۇلى، ەل ايتقانداي 52 جىل بويى جالايىر، شاپىراشتى رۋلارىن باسقارعان. لەۆشين كارتاسىندا سۇيىكتىڭ يەلىگىندەگى جەرلەردە جالايىر، شاپىراشتى رۋلارى كورسەتىلگەن. وسى ارادا ەسكەرتە كەتەتىن ءجايت، ءۇيسىن الاتاۋى دەگەن اتاۋ سۇيىككە قاراستى ۇلى ءجۇز ءۇيسىن رۋىنىڭ اتىنان شىققان.

1825 جىلعى ورىس ارحيۆىندە ۇيسىندەر تۋرالى مىناداي مالىمەت كەزدەسەدى: «ۇلكەن ورداداعى (ۇلى جۇزدەگى) قازاقتاردى جالپى ۇيسىندەر دەپ اتاعان. ولار بەس رۋعا بولىنەدى: 1) دۋلات، 2) البان، 3) جالايىر، 4) شاپىراشتى، 5) سۋان».

سۇيىك سۇلتان جانە ونىڭ وتباسى

(كارتا 3)

لەۆشين كارتاسىندا الاتاۋدىڭ كۇنگەي جاعىندا سۇيىك ابلايحانوۆتىڭ جايلىمدىق ءوڭىرى. اتالعان كارتالار قازاق تاريحىنان سىر شەرتەتىن ماڭىزدى كارتالاردىڭ از عانا بولىگى بولىپ تابىلادى. 18-19 عاسىرلارداعى باسقا كارتالاردى تاپتىشتەي قاراساق، مۇنان دا كوپ تاريحي دەرەكتەردى كەزدەستىرەمىز. بۇلار تەك كارتا ەمەس، قازاق حاندىعىنىڭ تاريحي شەكاراسىنان مالىمەت بەرەتىن ءبىرىنشى قول ماتەريالدار بولىپ تابىلادى.

19 عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن كەيىن ورىس عالىمدارى اتالمىش تاۋعا شارتتى تۇردە «جوڭعار» ءسوزىن قوسىپ، جاڭا اتاۋ جاساپ شىقتى.

ابىلايدىڭ ۇلى سۇيىكتىڭ وسى كارتادان كەزىگۋى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسى تاريحى ءۇشىن قۇندى ماتەريال بولىپ تابىلادى. سۇيىكتىڭ اكەسى ابىلاي حاننىڭ ءوزى دە 1766 جىلعى تسيانلۋن كارتاسىندا اتالادى، وندا ابىلايعا قاراستى ەل «ابىلاي قازاقتارى» دەپ كورسەتىلگەن.

(كارتا 4)

تسيانلۋن كارتاسىنداعى ابىلاي قازاقتارى

حاندارىمىزدىڭ، سۇلتاندارىمىزدىڭ الەمدىك كارتالاردا كەزىگۋى قازاق مەملەكەتتىلىگى جانە ونىڭ شەكاراسى تۋرالى قۇندى دەرەك بولىپ تابىلادى. ەكى كارتادا دا قازاق حاندىعىنىڭ شىعىس شەكاراسى تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلگەن.

19 عاسىرداعى ەۋروپا جيھانكەزدەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە قازاق جەرىندەگى جەر-سۋ اتتارى كوبىنەسە قازاقشا اتاۋلار بويىنشا اتالدى. مىسالى، ماجار عالىمى، تۇركىتانۋشىسى ارميني ۆامبەري ءوزىنىڭ «ورتالىق ازياعا ساياحات» اتتى ەڭبەگىندە پەتروپاۆلدى «قىزىلجار» دەپ اتايدى. ايگىلى عالىم زاكي ءۋاليديددىڭ 1942 جىلى سىزعان تۇرىك ەلى كارتاسىندا قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى قالالار تۇگەل قازاقشا اتىمەن كورسەتىلگەن: Qyzyl-yar (Petropavlovsk), Ombi (Omsk), Talqala (Orsk), Teke (Uralsk), Üyšik (Guryev), Yedi-tam (Alash Orda. Semipalatansk). ارينە، زاكي ءۋاليدي مۇنى ويدان قۇراستىرعان جوق، قازاقشا اتاۋىن تاريحي دەرەكتەرمەن قوسا، سول كەزدە قازاقتاردىڭ ءوز اتاۋى بويىنشا العانى انىق. قازىرگى اتىراۋ قالاسىنىڭ تاريحتاعى قازاقشا اتى ۇيشىك، ول «كىشكەنە ءۇي» دەگەن ماعىنا بەرمەيدى، كونە تۇركىلىك ۇش+ىق سوزىنەن قۇرالعان: ۇش بىردەڭەنىڭ ۇشى، وزەننىڭ ۇشى، ىق-جۇرناق. وسىدان ورىستىڭ ۋچۋگ ءسوزى شىقتى. اتالمىش ءسوزدىڭ ماعىناسى «وزەننىڭ تومەنگى جاعىن بۋىپ، بالىق ۇستايتىن جەر»، نەمەسە «وزەننىڭ ۇشىن بۋىپ، بالىق ۇستايتىن جەر». ۇيشىكتە ەجەلدەن بالىق ۇستايتىن وسىنداي جەر بولعان.

(كارتا 5)

زاكي ءۋاليديددىڭ 1942 جىلى سىزعان تۇرىك ەلى كارتاسىنداعى قازاق قالالارى.

جەر اتىندا تاريح حاتتالعان. وسى اتالعان قازاقشا جەر اتتارى 1766 جىلعى تسيانلۋن پاتشانىڭ شۇرشىتشە كارتاسىندا دا كەزىگەدى.

جەتى-تام قازىرگى سەمەيدىڭ قازاقشا اتى. ورىس دەرەكتەرىندە سەم پالات ءتوپونيمى XVIII عاسىردىڭ باسىندا پايدا بولدى. 1718 جىلى ورىس سولداتتارى سەم پالات قامالىن سالدى. قامالدىڭ اتى سول جەردەگى ءدىنى قۇرىلىستىڭ اتىمەن اتالدى. ميحايل فەدوروۆيچ پاتشانىڭ تۇمەن گۋبەرناتورىنا 1616 جىلعى جارعىسىندا بۇل موناستىر تاس مەشىت دەگەن اتپەن اتالادى. تاريحي ادەبيەتتەر مەن كارتالاردا ونى ءدورجىحيت (دورجي ءموناستىرى) دەپ تە اتايدى. مىسالى، فيليپپ يوحان فون شترالەنبەرگ (1676–1747) كارتاسىندا سەمەيدىڭ ورىسشا اتى (سەمي پالات) مەن جوڭعارشا اتى (تارحان دجۋرچي زۋمەە) اتالادى. وسى اراداعى تارحان دجۋرچي بۋددا لاماسىنىڭ اتى، زۋمەە جوڭعارشا سۇمە نەمەسە موناستىر دەگەن ماعىنادا.

سەمەي (ورىسشا سەمي-ءدىڭ قازاقشا دىبىستالۋى) ءوز اتاۋىن وسى ءحيتتىڭ (بۇتحانانىڭ) امان قالعان جەتى عيماراتىنان الدى. جەتى-تام اتاۋى سەمي پالات اتاۋىمەن قاتار شىقسا كەرەك. قازاقتىڭ جەر-سۋ اتتارى تاريحىندا قوس ءتىلدى نەمەسە ءۇش ءتىلدى جەر اتى قاتار ءومىر ءسۇردى. مىسالى، كلاپروتتىڭ 1836 جىلعى كارتاسىندا تالدىقورعاننىڭ شىعىسىنداعى اقسۋ وزەنى تساعان-ۋسۋ نەمەسە اقسۋ دەپ كورسەتىلدى. جوڭعارشا-قازاقشا ءبىر ماعىنا بەرەتىن وزەن اتى. ارينە، جەتى-تام اتاۋى دا وسى زاڭدىلىققا سايكەسەدى.

ابراموۆ ن.ا. وبلاستنوي گورود سەميپالاتينسك. — زاپيسكي رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا پو وتدەل. ەتنوگرافي. كنيگا I. سپب، 1861, 115, 116, 117.

(كارتا 6)

1730 جىلعى شتراحلەنبەرگ كارتاسىنداعى سەمەي.

(Center for Geographic Analysis, Harvard University)

اتالمىش ماقالا اۆتوردىڭ مىنا مونوگرافياسى بويىنشا قىسقارتىلىپ جازىلدى: Nurlan Kenzheakhmet. European-Chinese Imperial Maps and Gazetteers Related to the Kazakh (Qazaq) Khanate and Its Adjacent Regions from the 16th to the 19th Centuries. OSTASIEN Verlag, 2023.

وپيسانيە رودوۆ ستارشەگو جۋزا 1825 گ. كازاحسكو-رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ XVIII-XIX ۆەكاح (1771-1867 گودى).

Atkinson Thomas Witlam. Oriental and Western Siberia: A Narrative of Seven Years' Explorations and Adventures in Siberia, Mongolia, the Kirghis Steppes, Chinese Tartary and Part of Central Asia. Hurst and Blackett, Publishers (London), 1858.

Vámbéry Arminius. Travels in Central Asia. New York, 1865, 438.

نۇرلان كەنجاحمەت

Abai.kz