جۇماباي ءبىلالۇلى. قوڭىر تاۋدىڭ كۇڭگىرى
(حيكايات)
1
اڭعال ارقاردان تارتىپ قۇبا قۇزدىڭ بارىپ تۇرعان تاقبەزەرى – قۇلان شىركىندى، ءتىپتى كوزىڭنىڭ قيىعىندا تۇرمايتىن كوكتىڭ قۇسىن، بۇكىل ون سەگىز مىڭ عالامدى قويىپ ەكى اياقتى اۋليەنىڭ ءوزىن جاراتقان پاناسىنا، جەر اتتى كەرەمەت قۇدىرەتتىڭ ۇلى دەنەسىنە جازىلماس سويداق-سويداق تىرتىق ءتۇسىپ جارالاپ، وزەگىن ۇڭگىپ، ىشكى دۇنيەسىن، وكپە-باۋىرىن قۇرت بولىپ كەمىرگەن، تۇلىمىن جۇلىپ ىسكەكتەگەن، وسى ءبىر شىرقى بۇزىلماعان ەجەلگى پاك، ەركىن دۇنيەنى ەندى قايتىپ اۋەلگى جارالمىشىنا كەلە قويمايتىن ەسىل عالامدى، حاۋا انا مەن حاۋا اتادان قالعان سوڭعى شوبەرەنىڭ باس سالىپ قۇرتىپ تاۋىسۋعا سۇعىن قاداعالى قاي زامان؟!
شاريعاتتا سولاي جازىلعان: جەر ۇستىندەگى ۇلكەندى-كىشىلى ماقۇلىقات اتاۋلىنىڭ قاي-قايسىسىنان بۇرىن پەرىشتەلەر جارالعان. اۋەلدە ولاردىڭ قانشا ەكەندىگىن ءبىر جاراتۋشىنىڭ ءوزى عانا بىلەتىن سول ءامىر اكەلۋشىلەردىڭ «اياتقا» تۇسكەندەرى تورتەۋ بولدى.
ازىرەيىل – شىر ەتىپ دۇنيە كورگەننىڭ ءدام-تۇزى تاۋسىلعان تۇستا جانىن الۋعا، جابىرەيىل – كۇنايىڭدى تەرگەۋگە، يسرافيل – تىڭ تىڭداپ دۇنيەجۇزىن كەزۋگە، ميكايل – عالامدى تەڭشەپ تۇرۋعا، وسى تورتەۋىنىڭ نەسىبەسىنە قىزعانىش بىلدىرگەنى سەبەپتى ءبىر اۋىق مىندەت وتەپ بولعان سوڭ تۇلان تۇتا قالعان ازىرەيىل سوڭىندا پەرىشتەلىكتەن ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى شايتانعا اينالىپ كوزدەن عايىپ بولعان.
تورتەۋىنىڭ بەرەكەسى بۇزىلماعان تۇستا، ءوز يەسىنەن، جەر ءجۇزىنىڭ ارالارى سونشالىق الشاق كۇنگەي-تەرىسكەي بەتىنەن، ءالى ەشكىم ەستىپ كورمەگەن، بۇرىن-سوڭدى جارالماعان، «ادامزات» اتتى نارسەنىڭ ەكى بىردەي بەينەسىن، ءبىرىن ايەلگە، ەندى بىرەۋىن ەركەككە پورىمداپ ءمۇسىن جاساۋ تۋرالى ولارعا اسا جاسىرىن پارمەن تۇسىرەدى.
ءتورت پەرىشتە قۇرلىق پەن مۇحيتقا، ەشبىر پاتشالىق اتاۋلىعا بولىنبەگەن، سۇراۋسىز، تەكتەۋسىز ءسابي دەنەلى جەر قىرتىسىن ءتىنتىپ ءجۇرىپ، سونداعى بەس ءتۇرلى توپىراقتىڭ قوسپاسىنان كادىمگى ادام پەندەسىنىڭ اق، قارا، سارى، كۇلگىن كۇڭگىرت رەڭدى، كريستالل تۇستەس كوك توپىراقتان، وسى ءبىر كۇردەگى قوسپادان قۇيىلعان كەرىش دەنەسىن جاسادى، سونان سوڭ ءتورت پەرىشتە كوزدەرىن جۇمدى. سول-اق ەكەن الگى ەكى بىردەي ارالارى ءدويدالا الىس، جات مۇسىندەرگە اۋەلدە جايىمەن قيمىلداعان قوزعالىس پايدا بولدى دا، بارا-بارا بۇكىل دەنەگە جەكە-جەكە جان كىرىپ ۇلگەردى. جاھان جەردىڭ ارعى بەتىنەن بەرگى بەتىندەگى ءبىرىن-ءبىرى ءومىر بويى جۇزدەسپەگەن، كۇناعا دا باتپاعان، جالاڭاش ۋىز ەتتتەردىڭ بۇلكىلدەگەن ويىمشالارى قاراداي قىزىنىپ-سۋىنعان، ءون بويىن وزدەرى دە ءبىلىپ بولمايتىن بوتەنشە تاعاتسىز، ءدارۋسىز قۇمارلىق بيلەگەن، قازىرگى بار ايىرمىش موسقالدىعى مەن كوز تۇنىتقان سۇيكىمدىلىگىنەن باسقا قيىلىسا كەتۋگە ىڭعايلى تۇرعان ابىروتتارىندا قالعان سول ەكى پاقىردىڭ ۇزاق ساندالىپ، ءوزارا ىنتىزار تۇردە ديدار كورۋىن كىمنىڭ باتىلى بارىپ شىمىرىكپەي قاز–قالپىندا ايتا السىن.
ءيا، سول ەكى عازيز ۇزاماي-اق قايداعى ءبىر كولەمىنە كوز جەتكىسىز كوك جالتىر مۇز ۇستىندە ۇشىراستى عوي شىركىندەر، اۋەلدە بىرىنەن-ءبىرى شوشىنعان شىعار، ازدان سوڭ اقىلى كىرىپ تاڭدانعان بولار، قىمسىنىپ-قىمتىرىلىپ ۇيالعان دا بولار، سونان سوڭ ويماقتاي قالعان ەزۋلەرىنەن كۇلكى كورىنىپ، كوزدەرىنەن قۋانىش جاسىن ءۇزدىرىپ بارىپ ءبىرىن-ءبىرى سونشالىق سابىرسىزدىقپەن قۇشاقتارىن ايقاستىرىپ قاۋىشقان شىعار. توتەنشە ءالسىز ءدىرىل ارالاسقان، ءۇزىلىپ-ءۇزىلىپ شىققان كەيىنگىگە مۇرا بولعان ماحاببات دەمىن بۇرق ەتكىزىپ تىلدەسكەن بولار، سونان سوڭ ۇزاق اۋرەگە ءتۇسىپ ماستانعان شىعار. بۇكىل بۋىن سىڭىرلەرى بىلقىلداپ بوساعان تەجەمى جوق ادامزاتتىڭ العاشقى ءلاپسىنى تۇسىندا، حاۋا اتا جارىقتىق توعىز تاراۋدىڭ قوسپاسىنا بىتكەن تومارداي عانا توبىعىنىڭ، يىنتەك ەتسىز تىزەسىنىڭ، ال حاۋا انا اتالعان انا جارىقتىق جايادان تومەنگى ەكى جامباستىڭ قالىڭ ەتتەرىنىڭ قالاي مۇزداعانىن ەلەڭ قۇرلى كورمەي-اق، ەندىگى ادام تۇقىمىنىڭ عانا ءسولىن جاساعاندارىن بايقادى دەيمىسىڭ، ءتىپتى وزىنەن سوڭعىلاردىڭ، ءدال سونداي ەكى ءناسىلدىڭ تىزە، قۇيرىعى سۇپ-سۋىق تاستاي قالىپتا مۇز بولىپ ماڭگىلىككە كەتەتىنىن بارلادى دەيمىسىڭ بايقۇستار، ونداي ۇرپاققا قالاتىن سۇمدىقتى اۋەلدە سەزگەن بولسا عوي كوكشەگەنەك مۇز ءۇستى ەمەس، كوپىرگەن كوك جاپىراقتى كوڭىرسىگەن بۇتا ءتۇبىن توسەنىش ەتپەس پە ەدى؟!
اسپاننىڭ التى قاباتىن تۇگەل شارپىعان پەرىلەردەن بۇرىن جەر ۇستىنە ادام ۇرپاعىنىڭ قوجالىعىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ءوسىمتال جارالعان سول تۇقىمنان ءبىر ەر، ءبىر ايەل ىلعي ەگىز تۋىلعان قىرىق پار ۇل مەن قىزدىڭ ەمشەك اتتاپ بارىپ قوسىلۋىنان كۇللى عالامعا تارالعان بولەكشە تۇقىم جەتى ىقىلىم دۇنيەنى شىرق ءيىردى. قىرىق پار ۇل مەن قىزعا قىرىق ءتۇرلى مىنەز، ۇقساماعان بەيىمدىك ءبىتتى. ادال ويلى مومىندار، الاياقتار، الدىنداعى اسىن قورىپ ىشە المايتىن، وزگەنىڭ عانا يلەۋىندە جۇرۋگە ءدان ريزا ىنجىقتار، وبىر كوزدى ءۇيىرلى جاۋىزدار، نەلەر سۇرقيا قانىشەرلەر مەن كۇنادان اۋلاق جۇرەتىن ماشايىقتار، عاجايىپ بولجامشى اۋليەلەر سول قىرىقتىڭ ىشىنەن شىقتى.
اۋەلى ايتا بەرسەڭ سول اعايىندىلار اپكە-قارىنداسىنىڭ ءوڭى سۇلۋىنا تالاسىپ قىرقىسا باستادى. وزدەرىنىڭ پورىمدارى دا باسقاشا بولدى. قارا ءناسىل، اق ءناسىل، وڭكەي بوزعىلدار، سۇرعىلتىم جيەندەر جارالدى. الا-قۇلا قاراشىقتار، اسپان ءتۇستى كوك كوزدەر، سول اۋەلگى ۇقساماعان بەس ءتۇرلى توپىراقتىڭ ءنىلى پەندە بالاسىنىڭ كوز اياسى بولىپ، ادام پەندەسىنىڭ تورە مۇشەسى جۇمىر باستاعى ماڭدايدا جۇزدىزشا جانىپ جارقىراپ تۇردى. ەي، پەندەنىڭ ۇرقى، شاريعات زاڭىنىڭ وسى تاپسىرىنە سەنبەيتىن دە ءجونىڭ بار، ويتكەنى سەن ءاۋ باستىڭ وزىندە پەرىشتە بولعانىڭمەن سوڭىندا ازعىندىققا ۇشىراعان ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى ءازازىلدىڭ ازعىرۋىنا جولىقتىڭ. كۇنى بۇگىن دە بوتەن دۇعانىڭ ارباۋىنداسىڭ، الايدا ءبىر اۋىق بولسا دا ويلانا قالاتىن ءجونىڭ دە بار شىعار. بۇكىل بويىڭداعى وتتەگى مەن سۋ قۇرامىن، تەمىر مەن التىن ەرتىندىسىن، كالتسي مەن حلوردىڭ قوسپاسىن، مىرىش پەن تۇزدى...قويشى ايتەۋىر قازىر تاڭبالارى قويىلعان الەمدەگى جۇزدەن ارتىق ەلەمەنتتىڭ بارلىعىن قايسى ءبىر اكەڭ ءوز قولىمەن باقىرشاعا ەرىتىپ قوسپالاپ تەگىستەپ، سونشالىق ەپتىلىكپەن قان تامىرىڭا قۇيا قويدى دەيسىڭ.
حاۋا انا مەن حاۋا اتا جارىقتىقتار ءتان ءلاززاتىنا دانىككەن سوڭ جان ءلاززاتىنىڭ قىزىعىن كورمەسە بۇل دۇنيەدە جاساي المايتىن بولدى دا، وزدەرىنەن بۇرىن جارالعان ۇلكەندى-كىشىلى تىرلىك اتاۋلىعا كوزىنىڭ قۇرتىن ءتۇسىردى. بىراق قولىنا وسىمدىك اتاۋلىدان باسقا ءتىرى جان-جانۋاردىڭ ءتۇسۋى مۇڭ بولدى، قۇس اتاۋلىعا قول سوزىپ ەدى ۇشىپ تىندى. اڭ اتاۋلىعا ۇمتىلىپ ەدى، الدى ءوزىن جارالاپ، ارتى قايداعى ءبىر جىنىسقا ياكي قۇبا تۇزگە كوز تالدىرىپ بوسا جونەلدى.
سونداي تارىققان، جۇرەگى قارايعان، ءال-دارمەنى قۇرىعان تۇستا ەكى اۋليەگە الدىمەن، ىشتەي جاناشىرلىق بىلدىرگەن يت شىركىن بولدى. كۇننىڭ قايداعى ءبىر شىجىعان ىستىعىندا، اينالا اقجالىن قۇم ورتاسىندا، كىتىرلەگەن شيكى وسىمدىك ابدەن قالجىراتقان، سونان سوڭ تىنىشى كەتكەن ەكەۋدىڭ بۇتا تۇبىندەگى كولەڭكە استىندا كۇيسىز جاتقان تۇسىندا، وزىنە يە تاپپاي جالعىز جۇرگەن اق قانشىق كەلىپ الدىمەن اناداي جەردە سىلەيىپ از تۇردى. بۇتا تۇبىندەگى الەمىنەن زاۋرات كۇتكەن ەكەۋدەن شەرلەستىك سەزدى، اياقتارىن اقىرىن باسىپ كەلىپ اڭتارىلا قاراپ وتىرعان حاۋا انانى يىسكەدى، قۇيرىعىن بۇلعاپ ءمۇلايىم تۇز كوزدەرىن تۇندىرىپ ەركەلەدى. ءدال سول مينۋتتا الەمدەگى ادام اناسىنىڭ تەك حاۋا اتانىڭ عانا قاساڭ ەتىن سيپاعان اق ساۋساعى تۇڭعىش رەت ءتورت اياقتىنىڭ تورەسى بولىپ كورىنگەن يت تۇقىمىنا ءتيدى. تەگىندە يت بايقۇستىڭ بۇل دۇنيەدە قۇرمەتكە يە بولۋى دا سودان شىعار. اق قانشىقتىڭ سەزىمتالدىعى، ارباپ بايقاعىشتىعى وزگەشە بولعان سوڭ عالامعا ەندى جارالعان ەكى جىنىستى پەندەنىڭ ىشىندەگى ايەل اتاۋلىدا وزگەشە ءبىر مەيىرىم، باسقاشا جۇمساقتىق بارلىعىن سەزگەن شىعار. بىراق ءدال سول تۇستا وزىنەن باسقاعا ءيىسىن جۇقتىرىپ كورمەگەن سەرىگىنىڭ سەسكەنىپ، الدە قالاي ۇشىنىپ تۇسۋىنە شوشىعان، ءىش تارتقان حاۋا اتانىڭ وڭىنەن ءزار توگىلدى، يتكە كارلەندى. بولجال اقىل تۇسكەن حاۋا انا اۋزىنان اراشا بىلدىرگەن كەسىم شىقتى: «تيىسپە جانۋارعا، دامەلى جانارىندا ءبىر ءتۇرلى مۇلايىمدىك، جاقىندىق بار سەكىلدى، ەكەۋمىزدىڭ ازىرشە جات دۇنيەدەن تابا العان جاناشىرىمىز، ادامزاتتىڭ العاشقى تۇقىمىنىڭ كۇنكورىس ەرمەگى وسىدان باستالاتىن شىعار».
وزگە ءتورت اياقتىلار ۇركە جونەلگەندە قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ، مەرۋەرتشە قۇبىلعان كوزدەرىنەن وزىنشە ەركەلىك جاقىندىق بايقاتقان جانۋارعا سەرىگىنىڭ سوزىنە ەري قالعان حاۋا اتا جاقىن باردى. ءيتتىڭ ءتۇبى تىكشە، ۇشتارى قايقيعان شايىر ءيىستى ءجۇزىن سىرتىلداتقان داۋىس شىعارىپ سيپادى. ونىڭ دا ءىشى جىلىدى، الگىندەگىدەي ەمەس، دوس كوردى.
جاراتۋشىنىڭ حاۋا انا مەن حاۋا اتانى وڭداعانى سول بولدى، يتپەن بىرگە ىرىس قوندى، سودان تارتىپ ەپتەپ ءجۇرىپ وزگە حايۋاندى ۇيرەتكەننىڭ سىرتىندا وڭ مەن سولى ءۇيىرىپ-شۇبىرعان ىلعي ەگىزدىڭ ورتاسىندا قالدى. بىراق باق ارتىنان سور تۋدى، از عانا جىل وتكەن سوڭ الدىنعى ەگىزدىڭ ءبىرى ادىلگە اتاستىرىلعان، ءوزى دە وزگەسىنەن ءوڭدى جارالعان قىزعا، ءبىر شارانادان جۋىلىپ تازارتىلعان عادىل عاشىق بولىپ سويقاننىڭ ۇلكەنىن تۋدىردى، اتا مەن انانىڭ اقىلىن الماعاننىڭ ۇستىنە اعاسىن «جەكپە-جەككە» شاقىردى.
اردان بەزگەن سوڭ قۇدايدان قورىقپايتىن سول ازعىندىنى اتا قارعىسى وڭدىرعان جوق، بار قاھارىن جيىپ تۇرىپ ىشكى قاپيا وكسىگىن بۇرق ەتكىزىپ ەدى، ءزار تۇكىرىك ارالاس لاعىنەت وقىلعان دەم تۇڭىلىكتەي عانا قارا داۋىلعا وزگەرگەن كيە قارعىس عادىلدى قالپاقشا ۇشىرىپ الا جونەلدى. دالىرەك ايتقاندا، سول ءبىر شوكىم كەسەپات بۇلت ىشىندە عادىل، قارا تەڭبىل جاپىراقشا قالىقتاعان بويى كوز ۇشىنداعى كولدەنەڭ تۇرعان كەرمال قارا جارتاسقا بارىپ سوعىلدى، جايىمەن تۇرعان ەجەلگى جەر شورمالى قاق جارىلىپ قايتا جابىلدى. عادىل سوندا كىرىپ جوق بولدى، ال وزگەلەر ارلى-بەرلى ءتىمتىنىپ ءجۇردى، بەتى بولەك جاتقانىمەن جاسىرىن جەر استىندا بەدەرى جالعاسقان جەر جۇزىندەگى جارتاس اتاۋلىعا سودان تارتىپ اسا جاسىرىن ىزىڭمەن قوسا جارىسا شىققان جاڭعىرىق ءبىتتى.
2
سودان بەرى ساناپ تاۋىسقىسىز جىلدار ءوتتى، اۋەلگى ەكەۋدەن وسكەن پەندەنىڭ ۇرقى، ءوز قىلىبىن سان وزگەرتكەن، مىڭ جاسارىپ مىڭ تۇلەگەن، ۇلتقا، ناسىلگە، كىناسىزدىككە، تايپا مەن رۋعا ىدىراپ جەر ۇستىندە قوڭىزشا ءوردى. اۋەلگى كىلەڭ شاپاعاتتىڭ سالماعىن قارا دۇرسىندەپ بارىپ ءادىسىن وزگەرتكەن جاۋىزدىق باستى.
حايۋان اتاۋلىنىڭ ىشىندە الدىمەن ادام ىقىلاسىن العان، اتا مەن بالاعا سەرىكتەس-ميراس بولعان يت تۇقىمىنىڭ ءبىرى، ءار جاعىنان ات اعىزاتىن ۇلكەن وزەن ساي تاعانىن سويعىلاپ كەلىپ كولدەنەڭ كەزىككەن ۇلكەن ءبىر جارتاسقا كەلگەندە، كولەمى شاعىن بولعانىمەن استى شىڭىراۋ كول قۇراعان، اسا ءبىر ەلەۋسىز بەينەدە بۇرىنعى ەرنەۋدەن بىرتىندەپ مولايىپ وسە باستاعان قاسيەتتى مەكەندە مىنانى كوردى.
جارالمىشى بوگدە يت تۇقىمداستىڭ ىشىندە باسقاشالاۋ جاۋىزدىعىنا ەستىلىگى مەن كونىمپازدىعى جاسىرىنعان، بوي تۇرقى دا جۇگىرىسكە جارالعان سيدام، تىرنا پورىمىنا تاياۋ كەلەتىن، ەتسىزدەۋ دەنە تۇرقىنىڭ ءوزى تىم ىقشام، تاماعى كىنازداۋ، قىزىل قۇرىم جانارىندا بەيۋازدىق تۇنىعان قانشىق تازى اياق استىنان قاڭعىلەستەپ بوتەن ءبىر اۋىلدىڭ ارلانىمەن ادام نازارىنان، قىزعانىش بىلدىرە قوياتىن وزگە حايۋان كوزىنەن اۋلاق ءبىر قىرقاعا بارىپ ەمىن-ەركىن ۇيىگىپ قايتتى. كۇيىتى كەلىپ مازاسى كەلگەن تۇستا كەرەگىنەن شىعا كەتكەن ارلان تازىمەن قىرىق ينەسىن قوساقتاپ ماتالىپ ۇزاق ءجۇردى، ءبىرىن-ءبىرى كەزەك سۇيرەلەپ باستارىن تەرىس قاراتقان بەتى ىزدەرىن تاپتاپ قىسقا قىزىقتىڭ جارىم كۇندىك ساندالىس بەينەتىن كوردى. ءجىپسىز ماتاۋدان بوساعان سوڭ جۇندەرى جىلتىراپ تۇلەجىمدەپ سالا بەردى، اياق استىنان وڭدەندى، ءبىرتۇرلى تىنىش تاعاتتى ماۋقىن باسقان سول از عانا كۇننىڭ ارتىندا، ويىستاۋ تۇراتىن قابىسىڭقى جاپىراق بۇيىرلەرى وقتاۋلانىپ قالدى. سونان سوڭ باۋىر تۇسى بىلەۋ تارتىپ، بارماقشاسى قىزاراڭ تارتىپ تورسيا باستاعان سەگىز بۇرتىك ەمشەك شىعاردى، ءتىپتى سوڭعى كۇندەرى بۇرىنعى سيدام سۇلۋ سيقى وزگەردى دە بالىق قارىنداپ، ءوزى دە جۇدەڭ تارتتى، اقىرى ءۇش اي دەگەندە وڭكەي قىزىل شاقا كۇشىك تۋدى.
يت تۇقىمىنىڭ دا كۇن كورەر يەسى، ءوسىپ-ءوربيتىن جەرى بولادى عوي.
بۇل ءوزى اينالاسىندا اۋىزعا تۇسەر جەمتىگى مولاڭ، ارقا تۇسىندا قانشا قار جاۋسا دا ۇڭىرەيىپ، كۇڭىرەسىپ جاتاتىن كيەلى شورمال ءنان جارتاستىڭ ەتەگىندەگى، ايتەۋىر سول حاۋا انا-حاۋا اتالاردىڭ الدەقانداي ءبىر تۇقىمىنىڭ اۋلاسى بولاتىن.
باسى بۇدىر كوستەك جازىقتا ۇيىلگەن ءشوپ، قالقيعان وتىن، ءتۇتىنى بۋداقتاعان وڭكەي جانتىق مورجالى تامنىڭ ىرگەسىندەگى، ۇستىنە قالىڭداپ ءشوپ تاستاعان سوڭ قاتتى قيىرشىق توپىراقپەن مىقتىپ بۇركەۋلى جەردەن قازىلعان تاياز قۋىستاعى، ءالى كەبە قويماعان جالقاعى جالبىرشا شۇبالعان بەس كۇشىكتىڭ ورتاسىندا وزگەسىنەن ەرەسەك كورىنگەن دەنەسى كەسەك تاعى ءبىر اق كۇشىك جاتتى.
اۋەلدە ولاردىڭ ءبارى دە ۇزدىك-سوزدىق ەتىپ اسا جىڭىشكە ءارى اياۋلى جۇمساق قانا سالعىرت قىڭسىلاعان قۇلاققا جاعىمسىز، كەيدە سىبىزعىنىڭ سارىنىنا ۇقساپ كەتەتىن ءۇن شىعارىستى. دىمقىل بورسىعان ءيىسى بار تارانشا بورسىعان ۇڭگىر ىشىندە سۇيەكتەرى قاتا قويماعان شەمىرشەك دەنەلەرىن بىلقىلداتىپ قويىپ، تۇس-تۇسقا ورمەلەپ، كەيدە الاسالاۋ تىك قابىرعادان قۇلاپ ءتۇسىپ، باقىرىسىپ جاتتى. سونان سوڭ تاعى دا الدەنەگە اڭسارلاندى. بەيبەرەكەت اۋناپ ءتۇسىپ سىلكىنىپ تە قويىستى. بىلتەسى جازىلماعان ۇساق ۇلپا بوكەبايىنىڭ ۇشىنداعى قوسپاقتالىپ قاتا باستاعان سارشۇكىر شارانالارىن قابارتىپ سۇيمەننىڭ ۇشىنداي كوك شۋلان تۇمسىقتارىمەن اينالانى، قاسىنداعى ۇيالاسىنىڭ ىرىڭشە كولكىلدەگەن جۇمساق دەنەسىن بەيبەرەكەت تۇرتكىلەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ توتەنشە جىلى ءارى ءبىرتۇرلى جاعىمدى ءيىسىن بۇرقىراتقان ەنە باۋىرىنا ۇزاق جابىستى. قىرىنان جاتقانىمەن ۇستىنگى ەكى اياعىن كوسىلىپ تاستاعان الاقانداي ويقىلى بار شايىرلى تار قولتىقتا ۇزاق اداسا ءجۇرىپ ارەڭ دەگەندە العاشقى ۋىز شەرتكەن ەمشەكتى تاپتى. ءسويتتى دە قوبىسى بوزارىڭقى ءۇشىل تىلىمەن قارتا تاڭدايدىڭ اراسىنا سالىپ جۇتقىنشاعى بۇلكىلدەپ سورا باستادى، سونان سوڭ توسىن تاپقان ءلاززاتتان دەنە تاپپاي ايىرىلىپ قالدى دا باجىلداپ قويا بەردى. تاعى تىمىسكىلەندى، تاقىرشا ءتوسىن ءىن تابانىنداعى جاسىڭقى ساعدارعا تىرناتىپ ۇزاق سەندەلدى، ءدويدالا اداستى، ءالى دە سول قالپىنان اينىماعان سىرەسكەن ەنە باۋىرىن، قۇرعاق قىلشىقتى الدىنعى قولتىقتى، قايتا شالقىپ ارتقى تاقىر شاپتىڭ ۇزىن، ءتىپتى جۇندەرى تەبەنشىلەگەن استىنعى ارىق قابىرعانى – وسىنىڭ بارلىعىن سابىرىن تاۋىسىپ باسپالاپ بولعان سوڭ اينالاسى شيقانشا تالاۋراعان تەزىن بىزدەمشەنىڭ بۇردىرىنا ويىستى. تاڭدايى تاعى دا قىلق ەتتى. ەزۋلەرىنە ۇساق وتاۋ ويناتىپ قادالا ءتۇستى، ءبىر ءتاۋىرى، بۇل جولى كوپكە دەيىن ايىرىلعان جوق، اۋدەمنىڭ وزىندە-اق ىشىنە ءسول تۇسپەگەن اش قارىن العاشقى قويۋ ۋىز بارعان سوڭ تورسيىپ شىعا كەلدى. قالاي دەسەك تە يت بولعان سوڭ قۇرساعى ءجىبيدى عوي، قايدان تىنىش جاتسىن، ول وڭكەي ۇيالاسىنىڭ وزگەدەن بەدەلى اقتۇيعىن، ءوزى دە سەزبەگەن قالىپپەن بولەكشە ءبىر ءشاۋىل شىعارىپ ۇلگەردى، داۋىسى جارقاشتانىپ شاڭق ەتە ءتۇستى. كوزدەرىن اشىپ باۋىرىن كوتەرمەگەن (وزگەلەر دە سولاي ىستەگەن بولۋ كەرەك) ءبارى دە ءبىر-ءبىر ەمشەكتى سىلەكەيلەپ كەرگىلەپ بولعان سوڭ قىپ-قىسقا قىڭسىل ارالاستىرىپ تۇس-تۇستان شۋلاپ سالا بەردى. سول مەزەتتە اقبۋرىل ءجۇنىن تەرىستىككە بەرگەن، ءىن ارتىنداعى ءنان قوڭىر سۇپ-سۋىق شومبال تاستان ءبىرتۇرلى شاۋىلدەگەن ءۇن شىقتى.
ون سەگىز مىڭ عالامدى قۇلدانا بارىپ قۇرتۋعا اينالعان سوڭ كەرەمەت ءوسىمتال ءوز كىندىگىنىڭ جەر ۇستىنە سيماي بارا جاتقان، اق، قارا، كۇلگىن سارى، كۇڭگىرت ءتۇستى قالىڭ ءنوپىر، ءبىرىنىڭ قانىن ءبىرى سوراتىن حاۋا انا مەن حاۋا اتانىڭ سوڭعى ۇرقى بىلاي ىستەدى.
وزگە قاراكەت اتاۋلىنى، كۇندىك قۇلقىنىنىڭ قامىن جوندەستىرىپ بولعان سول تاكاپپار ەكى اياقتى ماقۇلىق اياعىن اقىرىن باسىپ اقتۇيعىن جاتقان باياعى تام تۇبىندەگى جەر ۇڭگىرگە كەلدى. بوياۋى كۇلگىن تارتقان كىشىلەۋ كوزدەرىن ەندى اشىپ، سالىڭقى عانا باۋىرىن كوتەرگەن كۇشىكتەردى، تارعالاڭ اۋزىن دىمقىل دەم شارپىعان اۋزىنان ءۇڭىلىپ قىزىقتادى. ءسويتتى دە مينۋت سايىن نەشە قۇبىلعان وبىرلىق شارپۋلى كوڭىلىن بۇزدى، سونان سوڭ سىرتتاعى دابىرعا ءالى كونە قويماعان كۇشىكتەردى الدامالاپ شاقىرىپ ءجۇرىپ ءوز بويىنا ۇيىرلەستىرە باستادى. اۋەلى ءىن اۋزىنا ءۇرىپ شىعىپ يت ويناققا اۋىسقان، بورباڭداي جۇگىرىسكەن، ارسالاڭداپ ويناي باستاعان نەمەلەردى جيىركەنبەستەن ارلى-بەرلى اۋناتىپ قويدى دا جەلكەسىنەن شىمشىپ ۇستاپ سىلكىلەدى. وزىنشە تاعى ءبىر ءتۇرلى ايلا ىستەتتى، ەندى ولاردىڭ ءجىپ-جىڭىشكە سيدىم قۇيرىعىن قوس ساۋساعىنىڭ سىرتىنا ءبىر شيىرشىقتاپ وراپ الدى، بىلەكتەرىن تىك كوتەرىپ تولعاپ-تولعاپ جىبەردى. ءسويتتى دە سولاردىڭ ىشىنەن قالاي مىتۋىرلاسا دا ءۇن شىعارماعان، ءوزىنىڭ مازاعىنا ابدەن كونگەن، جەر سوعارى سولىڭقى، الدىنعى اياقتارى قىسقالاۋ، ارتقى قوس سەربەگى كوسىلىڭكى كەلگەن باياعى اق كۇشىككە ءتونىپ ۇزاق تۇردى. جايانىڭ ۇستىندەگى قوس ساۋساقتىڭ سىرتى قاتار سيعان ەكى جامباسىنىڭ الشاق جاتقان قوسپاسىن ولشەپ كوردى، وزگە بەسەۋىنە بىتپەگەن، قارا قۇستان تارتىپ الدىنعى قوس جاۋىرىننىڭ ۇشىنا توقتاعان قاتتى قىلىشتى جالشاعا ءسۇيىندى. ويقىل تارتقان تاماق استىنداعى سۋ سوعارعا جالعىز بىتكەن سەدەۋدەي ۇزىن تەبەنشەنى ۇستاپ كوردى.
مىنەكي اينالا تىرلىك اتاۋلىنىڭ بار قىزىعىن جالماۋعا جارالعان سول ەكى اياقتى ماقۇلىقات، ەندى اقتۇيعىندى ەكى بۇتىنىڭ اراسىنا قىسىپ تۇرىپ بايقۇستىڭ قاتا قويماعان ۇساق قابىرعالارىن ىشىنە قاراي مايىستىرىپ قاتتى قىستى. سونان سوڭ كۇشىكتىڭ سۇپ-سۋىق سىلەكەيلى تۇمسىعىن جوعارى كوتەرىپ تەرىسى بوساڭ استىڭعى يەكتى سوزدى. ارتىنان ەرسىلى-قارسىلى ايقاسىپ بىتكەن ءتۇبى جۋانتىق ءتورت سوياۋشا ءتىسىن شولىپ بولعان سوڭ ۇستىنگى تاڭدايدىڭ قارالتقىم تارتقان جەتى قارتاسىن سانادى.
ءسويتىپ مىنە، جەر اتاۋلىنىڭ جەمىر يەسى ۇزاق تولعانا كەلە اقتۇيعىنعا عانا ءسۇيىندى. تەك سونىڭ عانا ۇشكىل جىلان پورىمدى باسىنىڭ تاعانتاق سارى ساعال ۇساق قىلشىعى ەكىگە جارىلعان، ورتاسى ويقىل ماڭدايىن ارامسىنباي سيپادى دا ىنگە تاستادى. وزگەسىنە ءبىرتۇرلى توتەنشە تاسباۋىرلىق ەتتى دە باجىلداتقان قالپى تابانىنا مىجىپ تۇرىپ وتكىر ۇستارامەن باۋىزداپ تاستادى. سونان سوڭ الدەبىر اۋلاقتاعى اڭگەككە اپارىپ كومىپ قويدى. كۇشىگىنە ارا تۇسكەن سوڭ تاياقتىڭ استىنان الىپ قۋىلىپ جىبەرىلگەن قاپىلىس تۇستا زاۋال تاپقان تۇقىمىنا قامىققان، الدىنا كەلگەن اسقا دا، كەسەكتەپ تاستاعان قىزىل جەمتىككە دە كوڭىلى سوقپاعان سونداي ءبىر دەل-سال كۇيدە، ءىشىن تارتىپ قىڭسىلاپ قويىپ ۇياسىنا جۋىماي قانشا تىنتىسە دە، كۇشىگىنىڭ ءيىسىن تاپپاي كۇيزەلگەن دەل-سال ەنە باۋىرىندا اقتۇيعىنى جالعىز قالدى.
بوتەن وكشەلەر، ۇقساماعان ءسىرى اياقتار تاپتاعان، قورىسى شىققان، وزگە توڭىرەكتى قويعاندا يت تۇياعى سىزعىلاعان ءىن اۋزىنان ۇلىعان يت داۋسى ەستىلدى.
ىرگەدەگى ار جاعى جايقىن سۋ اتام زامانعى ءزاۋلىم تاستان الدە ءبىر ىزىڭ شىعادى، سارىنى بۇزىلا باستاعان سۋ داۋىسى ەستىلەدى.
3
قىسقا قىلشىقتى باۋىرىنان بىلەۋلەنىپ بولەك شىققان قانشىقتىڭ ۇزىنشا ومىراۋى ەتتەرى تالاۋراعان قالپى استاۋشالانىپ، ءۇش كۇن سىزدادى، ءوزى ءوز بولىپ جارالعالى كورگەن بەينەتى وسى شىعار. ۇيادا جىلعىز قالعان قىپ-قىسقا ۇلپا مامىعى ۋىزعا تويعان سوڭ دەنەسى سۇمبىلە تارتىپ قويۋلانا باستاعان اقتۇيعىن ەمىن-ەركىن مول ءسۇتتى تاۋىسا الماي، دەنەسى سالعىرت تارتىپ ومىراۋى سىزداعان انا قانشىق ءىن اۋزىنا شىعىپ ارلى-بەرلى اۋناپ الدى دا بەتكەلدى جورتا جونەلدى. اۋەل اناداي ءبىر اۋلاققا بارىپ، اعاراڭ تارتقان دىمدى تۇمسىعىن كوتەرىپ يەك استىنداعى تاقىراڭ جوتانىڭ قۇرعاق ۇردەسىن كوشىرگەن اق شاڭىت جەلەمىكتىڭ ءيىسىن سوردى. ءسويتتى دە ەرەپايسىز سەكەم جارالعان قىزىل قاتپار كەۋجىرى مول سوراپتان كۇشىكتەرىنىڭ تانىس ءيىسىن سەزدى، سەزدى دە، كومەسكى بولىمسىز سارىننىڭ سورابىنا قاراي ەسكەكتەي جونەلدى. تىم ۇزاعان جوق، اتام زامانعى ەسكى قورانىڭ تۇبىندەگى ءتۇبىن تاراڭ شىرماۋىق بۇركەگەن اڭگەككە بارىپ سەندەلىپ از تۇردى دا، ارتقى سەربەگىن جازىپ جىبەرىپ سارجان بويى ۇڭگىرگە ىرشىپ ءتۇستى، توپىراعى دىم تارتقان ەسكى ۇڭگىرشەنىڭ بوس قورىعىن ەرسىلى-قىرسىلى تارپىپ جىبەرگەنى مۇڭ ەكەن، ار جاعىنان باۋىزدالعان بەتى كومىلە سالعان جۇندەرى ۇيپالاڭ تارتقان، دەنەسى مۇلدەمگە سىرەسىپ قالعان كۇشىكتەرىن تاپتى. يىسكەپ كوردى، سونان سوڭ ەكەۋىن قاباتىنان تۇيرەي تىستەپ ەكى قايتارا جول ءجۇردى دە ىنىنە تاسىدى. ول ءوزىنىڭ ءولى كۇشىكتەرىن سول باياعى دۇنيە كورگەن اپان تۇبىنە اكەلىپ العان سوڭ ەپتى جارالعان اياعىمەن ءتۇرتىپ ارلى-بەرلى اۋناتىپ ۇزاق اۋرەگە ءتۇستى. سىزداعان ومىراۋىن قيمىلسىز كۇشىكتەرگە توسەدى، باۋىرىنا قىستى. ەندى مىنە انا قانشىقتىڭ جان دۇنيەسىنە ءبىر ءتۇرلى كۇڭىرەنگەن قيمىل پايدا بولدى دا، ءىشىن تارتىپ قىڭسىلاي جونەلدى.
ءىن ىشىنەن تاعى دا ۇلىعان سوزالاڭقى سۇيكىمسىز داۋىس شىققان سوڭ سىرتى تاپتاندى ءىن اۋزىن تارپىلداتقان، وزىنەن-ءوزى اتا زىركىل سالعان قاھارلى ءبىر قيمىل بايقالدى. انا قانشىق الگى ءبىر ۇلىعان ءۇنىن قويا قويدى دا ءىن تۇبىندە شوكە ءتۇسىپ جاتىپ العان. دىبىس بەرىلگەن سىرتقى الدانىشقا الدىمەن اڭعال اقتۇيعىن اتىپ شىقتى. سول-اق ەكەن، وزگە ءولى كۇشىكتەرمەن قوسا ازىرشە امان تۇرعان جالعىز تۇقىمىن قىزعانعان سورلى دولدانىپ بارىپ ءوزىنىڭ اقىل يەسىن الىپ تاستادى. گۇرىلدەگەن ايباتتى ءبىر قيمىلمەن كەز كەلگەن جاندى جەردەن قاۋىپ ۇلگەردى.
وزىنەن باسقا وزگە سىرتقى دۇنيە، اۋەلى قاسىنداعى جالعىز تۇقىمىنىڭ دا تۇسىنۋىنە جازباعان تارلان تازىنىڭ قاس-قاباعى دوعا تارتىپ وزگەرە قالعان. از كۇننىڭ ىشىندە اياق استىنان جۇدەڭ تارتىپ قابىرعاسىنىڭ بىلەمدەرى كورىندى، قىرشا ءجۇنىنىڭ قىلشىقتارى تىكشەلەنىپ تۇلەگەن، قوس ءبۇيىرى سولىڭعى تارتىپ اۋلاقتى، جوتانى كەزدى. اياق استىنان قاعىندى كوردى. ويتكەنى حايۋاننىڭ ىقىلاسىن العان ارعى تەگىنىڭ قارعىسى تيگەن، ءوزىن ويلاماعان جەردەن يتكە قاپقىزعان اقى يەسىنىڭ جاراسى اسقىنىپ بارىپ قۇتىرىققا شاپتى. ءيتتىڭ ءتىسى تيگەن، ادام دەنەسىنىڭ قايداعى ءبىر شەتەن جەرى ءبىر كۇننىڭ ىشىندە وزگە مۇسىنگە بۇلىك سالدى دا زوروكەر پاقىردىڭ اجالى سودان بولدى. قوراداعى ۋىل-شۋىلدىڭ اراسىندا، الىسقا زيراتقا شۇبىرعان ادامداردىڭ قاتۋلى ءبىرى ابايسىزدا اق قانشىقتى قان قاقساتتى. قولىنا تۇسكەن الدەنەنى بار قاتۋلى كۇشىمەن جىبەرىپ قالدى، سويتكەنشە بولعان جوق، شىرق ۇيىرىلگەن قىسقالاۋ قاتتى كەسپەلتەك ىسىلداعان قاتتى داۋىس شىعاردى دا تارلان قابىرعانىڭ تۇسىنا كەلىپ سارت ەتە ءتۇستى. كارى تازىنىڭ قاڭقىلداعان ءۇنى جەر جاردى. اياق استىنداعى سارتاپ ىسكەۋىك جاسىڭعى ءشوپ ۇستىندە بۇرقىراعان ءبىر شوعىر قاتتى قىلشىق قالدى.
سودان باستاپ ادام اجالىنا سەبەپكەر بولعان انا قانشىقتىڭ سوڭىنا قالىڭ قۋعىن ءتۇستى دە، ۇيادا قالعان اقتۇيعىندى قايداعى ءبىر ءتۇن ىشىندە ۇرلانىپ كەلىپ ەمىزىپ تۇردى. وندايدا تىنىمسىز قاپەرسىز اقتۇيعىن ەنەسىنىڭ جوتاسىنا شىعىپ الىپ قاننەن قاپەرسىز ەركەلەپ جاتتى. اۋەلى سەگىز ەمشەكتى جالعىز سورىپ قۇتىرىنا باستاعان ءبىر تۇستا ءوزىنىڭ ەندى ەت جارا باستاعان شەمىرشەك تىسىمەن ناراۋ كوڭىلدى اق قانشىقتىڭ قايىزعاق قۇلاعىن قىرشىپ العانى مۇڭ ەكەن، جانى جاداۋ جانۋار، اينالاسى قىرتىس تارتقان اۋزىن تەز اشىپ ءوز ماقۇلىعىن ءوزى قاڭقىلداتتى.
تاۋ ءتۇنىنىڭ تۇنجىراعان سونداي ءبىر ءساتىنىڭ شىرقى قاتتى بۇزىلدى. ۇيا ىشىنەن اقتۇيعىننىڭ قان قاقساعان داۋىسىمەن قالىڭ دىبىر ءىندى قورشاپ الدى. اجال تۇرتكەن اق قانشىقتىڭ موينىنا بۇعالىق ءتۇستى، قىلقىنىپ قىرىلداعان، اياقتارىن بەيبەرەكەت تىپىرلاتقان سول قول تارلاندى دىرىلداتقان بەتى اۋلاققا اپاردى، تاعى دا قاڭق ەتكەن ەڭ اقتىق دىبىستىڭ سوڭى سوزىلىپ بارىپ مۇلدەمگە تىندى.
بىراق تۇنگى تاۋ ءىشى سىلكىنىپ سالا بەردى، اناداي جارتاستان تۇسىنىكسىز جاڭعىرىق، ساقاۋ ءشۇلدىر ءۇن ەستىلدى، اڭعارىنا قالىڭ اشكوزدەر تونگەن سول ءبىر دۇنيە الەمنىڭ ۇلى قاراۋىلى، بۇدىرشا ءجۇزىن قۇس اتاۋلىنىڭ ۇلكەندى-كىشىلى اق تومار ساڭعىسى جاپقان، ىستىق پەن سۋىقتان، جەل مەن جاڭبىردان، تولاسسىز قاڭقۋ شۋىلدان ونىڭ دا ۇلى دەنەسىنە جاراقات تۇسكەن ءسۇپ-ءسۇيىر جەر اسىلى سىزاتتانىپ تىندى. الدەكىمدەر بەدىرەيگەن بەزەۋ تاستى «مىلقاۋ» دەيتىن شىعار، ونىڭ دا ءدىلى بار، ءدىلى – وڭايلىققا مۇجىلمايتىن قاتتىلىعى، جاڭعىرىعى تاعى سول ارنانى سوققان دولدانعان سۋ سارىنى.
4
باۋىرىن كوتەرگەنىنە التى اي بولعان، بوي تۇرقى دا سەرگەك، قۇستىڭ ءتۇسى سەكىلدى كوگەرىڭكى كەۋدەدەن تارتىپ قىسقالاۋ الدىنعى اياقتارى تىكشە، ال ارتقى باقايى كوسىلىڭكى كەلگەن، ەتسىزدەۋ جىلان مۇيىزگەك جالشاسى بار قاز مويىن، قۇلاق ءجۇنى شاشاقتى قىساڭ قابىرعا اقتۇيعىنعا سول ءيىستىڭ وزىنەن يە شىقتى. ەرەكشە باۋلىسىن كوردى. باياعى بورسىعان جەر ۇڭگىردەن كادىمگى ەكى اياقتى اۋليەنىڭ بوساعاسىنا كوشىرىلدى. الدىنا ادەيىلىپ شىعىرىقتى شاعىن مىس ەلەگەن قويىلدى دا، وزىنە ارناۋلى تاماق ىستەلەتىن بولدى. ءبىر ءتاۋىرى، ەندى عانا ازۋ جارعان ايقىش-ۇيقىش ءتورت بىردەي قارۋ ءتىسىنىڭ ءمۇجىلىپ دوعالدانباۋى ءۇشىن شەمىرشەكتەن باسقا قاتتى سۇيەك بەرىلمەدى. تارى كوجە، شالا پىسىرىلگەن ەت، ىركىندى سۇتپەن ءۇش ۋاقىت ارنايى كۇتىمگە الىنعان سوڭ-اق قويان جونداپ سالا بەردى دە، ۇزىنشا شۇجىق قۇيرىعى از كۇننىڭ ىشىندە-اق وقتاۋلانىپ شىعا كەلدى. قۇرعىردىڭ ءوزى دە تىم اقىلدى بولماسى بار ما؟ ارلى-بەرلى جۇرگەن، مىڭ ساپىرىلعان اياقتاردىڭ سوقپاسىنان اۋلاقتاۋ كەڭ بوساعاعا تاستالعان جۇمساق بوستەكتىڭ ۇستىندە اقتۇيعىن سيراعىن سوزىپ ەسىنەپ جاتتى. كەي كۇندەرى اباجاداي كەڭ ءۇيدىڭ تورىندەگىلەردىڭ اسى ءىشىلىپ، ءوز نەسىبەسى كەلگەنشە كوسىلە تاستاعان جۇپ-جۇمىر الدىنعى اياعىنىڭ ۇستىنە قاباقشاسى دوعا تارتقان قىپ-قىزىل قۇرىم كوزىن جاۋدىراتىپ قانا جىلان باسىن سوزىپ تاستاپ قىڭق ەتپەستەن سانىمەن جاتاتىن.
سونداي ءبىر ەسكەرۋسىز قالعان، ابدەن اشىققان تۇستا وقيات ءبىر سەبەپپەن بۋى بۇرقىراعان ىستىق اس كەلتىرىلدى. اشىققان اقتۇيعىن ورنىنان تەز كوتەرىلىپ ۇزىنشالاۋ ەتەكتى تىلىمەن ءىلىپ-تارتىپ زورلانىپ ءىشتى. سول-اق ەكەن، تازىنىڭ ايدارشا ۇزىن ءجۇندى جۇقا جالپاق قۇلاعى سولعان جاپىراقشا الاقانى ويقىل تارتىپ ءبۇرىستى دە قالدى. بابىمەن باعىلعان ەرتەڭگى ەرمەكتىڭ نۇقسانىن كورگەن الدەكىمنىڭ بايبالامىن ايتساڭشى، يت قۇمار بايقۇس بۇكىل دۇنيە، مال-مۇلكى وتقا ءتۇسىپ شوق بولىپ كەتكەندەي-اق ءبۇيىرىن تايانىپ باجىلداپ سالا بەردى. مولشەرى يتكە ىستىق جاقپايتىنىن ۇقپايتىن اس قۇيۋشىنى مەيلىنشە ياناتتاعان سەكىلدى. قالىڭ ءارى موسقال تاقتايلارىنىڭ بەتىندە بالتانىڭ ءىزى بار اۋىر ەسىكتى ەپتەپ اياقتارىمەن ءوزى اشىپ ءوزى كىرەتىن، ءۇي ىشىندە قىرىلداپ جوتەلمەيتىن، ءتىپتى بۋىنتىق-بۋىنتىق قيىنىڭ ءوزىن ادام كورمەس الىسقا، قايداعى ءبىر بۇتا تۇبىنە تاستاپ قايتاتىن اقتۇيعىندى ءوزى اتقا قونعان اقىل يەسى ءبىر كۇنى ەرتەمەن دالاعا ەرتە جونەلدى. ۇزىن قايىڭ قۇرىقتىڭ جىڭىشكە ءجىپ تاعىلعان سولقىلداق ۇشىنا، قايداعى ءبىر ەرتە اۋلانعان قارساقتىڭ شولاق قۇيرىعىن بايلاپ الىپ ارت-ارتىنان قىلاڭداتىپ الدى دا ەرىككەن اقتۇيعىننىڭ نازارىن سوعان اۋداردى. سان ءتۇرلى توسىن بۇلتاق شىعارىپ ەكپەتىنەن ءتۇسىرىپ ۇعىندىردى. وڭ مەن سولعا كەزەك ىرشىپ، كەيدە جەلە جورتقان ات الدىنا سەكىرىپ تۇسكەن ءولى قۇيرىقتى اقتۇيعىن ىرىلداپ كەلىپ باس سالادى دا ايىرىلىپ قالىپ ىزالانادى، بىرگە شورشيدى. جىرا-جىقپىلدىڭ قايداعى تىكەن تۇبىنەن اندا-ساندا بۇلاڭ ەتىپ كورىنە قالاتىن سول الداۋىشتى اقتۇيعىن وسىلايشا ۇزاق قۋدى، قاتا باستاعان مويىن سۇيەگىن جۇمسارتتى، ومىرتقا بىلەزىكشەسى اراسىنداعى ءسىڭىردى بوساتتى، ات جۇيرىك، قيمىل ايلالى بولعانىمەن اقتۇيعىن ءبارىبىر ونى قۇتقارمادى. مىنە وسىلايشا ءوز سىلەسى ابدەن قۇرىعانىمەن، سونشا جۇگىرسە دە ءبۇيىرىن سوقپايتىن، ءتىپتى ءتىلىن سالاقتاتىپ پالەندەي ەنتىكپەيتىن يت ءناسىلىن كورگەن يەسى ءماز-مەيرام ەدى عوي، شىركىن!
يت تۇقىمداس بولعانىمەن مىنەزى بولەك جارالعان ءمۇلايىم كۇشىكتى زوردىڭ تۇقىمى تاعى ءبىر قيلى ۇناسىمدى ونەرگە ۇيرەتتى: كۇزدىڭ بۇلىڭعىر تاڭى اتا بەرە قاز موينىندا ادەمى كۇمىس قارعى سىلدىرلاعان بالاشىقتى سارى قىلتان جازىقشاعا الدامالاپ الىپ باردى دا، ءوزى اتىنان جەرگە ءتۇسىپ جەپ-جەڭىل اقتۇيعىندى ءسۇيسىنىپ تۇرىپ قولتىعىنا قىستى، سويتە تۇرىپ قورجىننان ءبىر كەسەك نان شىعاردى دا، ونىسىن بارلىق قورلاۋعا ابدەن كوندىككەن جۋاس مىنەزدى جىلقىنىڭ جازىق ساۋىرىنا قويدى، كوزىن قىزىقتىردى. سول-اق ەكەن جۇلدىزشالانعان جانارىن قۇبىلتىپ، قۇلاعىن تىكە قالعان اقتۇيعىن شەگىرتكەشە سەكىرىپ ات ۇستىنە قارعىپ شىقتى. ەندى قۇبىلما ايلا يەسى اتقا ءوزى قونىپ ارتىنان تاعى دا نان كورسەتتى، تاعى دا داندەندىردى. مىنە وسىلايشا ات ساۋىرى الاقانمەن قاعىلدى بولدى، قاعىلەز قاندىكوز يەسىنىڭ ارتىنا قونا قالاتىندى تاپتى. سول كۇنى انا قۇرساعىنان تۋىلعان بەتى ايلا مەن ازىققا قاتار ەمىنگەن حاۋا اتانىڭ ۇرقى ءوزىنىڭ سول سەرىگىنە دۇعالاپ تۇرىپ ءبىر شاقپاق قانت اساتتى. وزىنە مۇلدەم جادىلادى.
كوكتەمدە باستالعان بايانى قىسقا تابيعات جەرىگىنىڭ توقتاۋ شەگى، سالقىن كۇزدىڭ كەرسامال ءتۇنىنىڭ ءبىر تۇسىندا كۇندىزگى جان قىزىعىنا ابدەن ماستانا ءجۇرىپ تۇنگە ءتان لەبىنىڭ سيقىرىنا بويىن الدىرعان قازىرگى جەر ءۇستىنىڭ اۋليەسى بويىن سالقىنداتىپ دالاعا جەلبەگەي شىقتى. قوڭىر تاۋدا تاعى سول كۇزدىڭ سارى جەلى، قارسىداعى قارا بارقىن ءداۋ جارتاستان ەلەۋسىز عانا ىزىڭ ەستىلەدى. الىستان بۇرىنعىداي ەمەس، مولايا باستاعان سۋ سارىنى.
ەي، پەندە ءناسىلى، الەم اتاۋلىداعى وزىڭنەن وزگە جان يەسىن سەن سولاي جادىلايسىڭ، ەرمەك ەتەسىڭ، ايتەۋىر قالاي دا ىرقىڭا كوندىرەسىڭ. ال ءوزىڭدى تيداۋسىز ساناعانىڭ استامشىلىق سەكىلدى. ويتكەنى بوتەن ءبىر ءتورت اياقتى حايۋان ەمەس، ءوزىڭ سەكىلدى، اۋەلى كۇنى كەشە دۇنيەنى نەشە سىلكىلەگەن مىقتىلاردان ونەرى، بۇلىگى اناعۇرلىم استام، اناعۇرلىم ايلالى ەكى اياقتى مىقتىلار سەنى دە ءدال سولاي اقتۇيعىن سەكىلدى اۋزىڭا قانت تاستاپ، مىقتاپ قارعىباۋدان شىجىمداپ تۇرىپ دەدەكتەتۋگە دايىن تۇر. سەن سونداي زاۋالدى كورمەي وڭباسسىڭ، ءسىرا! ەندى بار ىنتىزارى الدىداعى اڭ قىزىعىنا اۋعان ءتاتتى قيال ورتاسىنداعى اۋەلگى تاعدىر ەرتەڭىن دۇرىس بولجاۋعا جازباعان ءور كەۋدە، جارتاستى سوققان سول سارىلدى ۇققان جوق.
سۋ داۋىسى ۇدەي تۇسكەن دالادا، تاعى سول جارتاس ىزىڭى.
5
ەكى قارىسقا جەتپەيتىن جىڭىشكە سارى ساقتياندى جۇمساق بىلعارىمەن استارلاپ تۇرىپ تارامىسپەن بىركەلكى جيىلەپ تەپشىگەن سوڭ، ۇشارىنا ۇلكەندىگى جۇزىكتەي عانا ەكى تەمىر شىعىرىق ورناتقان كۇمىس قارعىنىڭ ورتاداعىۇزىنشا تۇيىعىنا جەپ-جەڭىل سىپتىعىر قايىس شىلبىر ىلىنە كەتتى. ءسويتتى دە اقتۇيعىندى وزگە ەمەس، ءوزىنىڭ تانىس جادىگويىاتىنا ءمىنىپ جەتەكتەي جونەلدى. بايقۇستىڭ تۋمىسىنداعى العاش كورگەن قورلىعى سول بولدى، اۋەلدە اسپانعا تىك شاپشىدى، تىنىسى تارايىپ قىلقىنعان تۇستا، ءتىپتى وزەگى كوكشىل تارتقان اق شۇلان قارماق تۇياعىن جايىپ جىبەرگەن قالپى ارعى كومەيىنەن الدەقالاي ءۇن بايقاتىپ ءتورت اياقتاپ تابانداپ كورسە دە تاقىمعا سالعان قاتۋىر قول بوسامادى، ايتا بەرسەڭ بۋىن-بۋىنى ابدەن قۇرىپ، كوزىنە قان قۇيىلىپ سىلق ەتە ءتۇسىپ ەدى قابىرعاسىن الدەقاشان قۋراپ سەمگەن بۇتانىڭ تۇمارشاسىنا، بۇدىر تاسقا سىزدىرتىپ دىرىلداتقان بەتى الدىعا قاراي سوزا جونەلدى. ءولىپ كەتسە دە راحىم ەتەر ءتۇرى بولماعان سوڭ اقتۇيعىن ەسىن تەز جيدى دا، اتىپ تۇرىپ الدىعا سەكىردى. سول-اق ەكەن، قىل مويىندى قىلقىندىرعان قىسپاۋ بوساي باستادى، جەلبەزەگىن سىرتىنا تەپتىرىپ دەم تارتتى، قىلشىقتارىنىڭ ۇشتارى قايقيىپ، بۇكىل دەنەسى بۋسانا قالعان جان تەرگە تۇسكەن اقتۇيعىن، ەندى ەكى جاققا كەزەك تەڭسەلىپ بارىپ بۇل باۋلىسىنعا دا ۇيرەنەيىن دەدى.
بەيۋاز عانا جان يەسىنە وسىنى ىستەگەن جۇلىمىر نە ويلادى ەكەن؟! جەتەككە جۇرمەسە ياكي اتتىڭ ساۋىرىنا شوقيىپ وتىرماسا، ەسىل-دەرتى دالا تاعىسىنا اۋعاننىڭ اڭدىعانىن ۇركىتەدى، ارتىق ءجۇرىس تازىنىڭ ءوزىن شارشاتادى، ءتىپتى بولماعان دا ءوزى تەكتەس كولدەنەڭ كەزىككەن تاعى ءبىر بۇرالقى جۇلقىلاپ اۋرە قىلادى، اياعىن شاينايدى. ويلانعانعا ول داعى سولاي شىعار-اۋ، شىركىن، شولاق دۇنيە-اي دەشى! قانداي ءبىر جان يەسىنىڭ ءجىپسىز-كۇرمەۋسىز ءوز بەتىمەن قاڭعۋىنا، قاباق قاعىستىرۋىنا، شەكتەۋسىز، زەكۋسىز جۇرۋىنە نە جەتسىن؟! ەكى اياقتى مەن ءتورت اياقتى ماقۇلىق اتاۋلىنىڭ بارلىعى، ءوز الدىنا الگىندەي شىركەۋ-ماتاۋ تۇسە قالعان ساتىندە ەكى كوزى الايىپ اسپانعا قارايدى دا كوك جۇزىندە قاناتىن سۋىلداتىپ، بەتكەلدى ۇشىپ جۇرگەن قۇس اتاۋلىنى ارمان قىلادى. بۇل عالامدا تەك سونى عانا باقىتتى سانايدى. بىراق ولار سول كوك ەركەسىنىڭ تاعى دا وزىنەن شىققان اۋلەتتى ءبىر ۋ تىرناققا جەم بولىپ، ونىڭ دا كەۋدەسى بۇلكىلدەگەن تۇستا نە ويلايتىنىن قايدان ءبىلسىن؟ ول مۇمكىن، جەر ءۇستىنىڭ جەگىقۇرتتارىن باقىتتى سانايتىن بولار. تابيعات دۇنيەسىنىڭ الداۋىش جارالمىشىن بىرەۋدىكىن بىرەۋگە قۇشتارلىققا بەيىمدەپ قويعان سوڭ شاراڭ نە؟!
جىڭىشكە مويىنى تالاۋراپ، جەلكە مەن تاماق استىنىڭ ۇساق قىلشىعىن اۋىر قارعى ۇيپالاعان اقتۇيعىن زوردان كەلگەنگە كونبەسىنە شاراسى قالمادى. سويتسە دە ونىڭ ىلعي ۇساق قىزىل قۇم ويناعان تۇپ-تۇنىق جانارىنان ىڭىرشاقشا دوعا تارتىپ بۇكتەلە قالاتىن قاباعىنان ءبىر ءتۇرلى جابىلىق كەتكەن جوق. ءتۇبى كىمدە-كىمنىڭ جابى جۇرگەنى، ونىڭ جەلكەسىن جانىشقان الدەبىر اسا اۋىر سىرىن ءزىل-سالماقتىڭ ءۇنسىز دەدەكتەتە كەلە بۇكىل جىگەرىن قۇم قايراقتاپ تاۋبە ءتۇسىرىپ وتىرعانىنا نە جەتسىن؟ ول تەك سوندا عانا وزگە دۇنيەگە وشىگە تۇسەدى.
العاشقى كۇز ىزعارى بىلىنە باستاعان بۇلىڭعىر كۇننىڭ الاكەۋىم شاعىندا اقتۇيعىن سول ىشكى قۇسانى قانمەن جۋدى. قالاي ەكەنى بەلگىسىز، وسىدان ءبىر كۇن بۇرىن عانا كەشىندە تارىنىڭ قارا كوجەسىمەن قۇرساعىن جىبىتكەن اقتۇيعىندى تاڭەرتەڭ ىشەگىن شۇرىلداتىپ جەل كوبىك شىعارعان بەتى ەسىك الدىنداعى ويقىلعا قاراي دەدەكتەتىپ الا جونەلدى.
قارا كۇز بولاتىن، ەرتەڭگى بۇتا باسىندا ۇساق اشى تۇستەس شاڭىت ءتۇنيدى، ەكى تاراۋلارى ەلەۋسىز ۇساق قاراعان بۇتالى ويپاڭ ورتاسىنداعى تىلدەي عانا الاڭقىدان الدەبىر الا بوتەن ءيىستى، قالاي دا ءوزى ءتىم وشىگىر مىسىقتان از-اق قالعان ۇلكەن، تاقىرشا دەنەسىنەن شولاقشا جۇندەس قۇيرىعى قوماقتى كورىنگەن ءبىر نارسەنىڭ قىلپىن كورگەن اقتۇيعىن وقشا اتىلدى، قارعى قوسپاسىنداعى سيدام شىلبىردىڭ ۇشى شىعىرىقتان بوساپ سالا بەردى.
بابىنا كەلگەن كۇشىك اۋەلدە اپتىعىپ قالدى، باۋىرىن تولىق جازعان جوق. كوز كورىم جەردەگى قالىڭ سەلەۋلى اق تاناۋ تۇمسىققا قاراي ساعىمشا جوسىعان اق تارلان انا قارساق ۇزاي بەردى. مىناۋ ءبىر الدىنان كەزىككەن ورتاسى تارلاۋىت جول سەكى تاستىڭ شۇعىل ايلانباسىنان وتە بەرە كەرەگەلەنە قالعان ۇشكىر قىرلاۋ قىسقا قابىرعانىڭ تەرىسىن سويدىرىپ تا الدى، «قاڭق» ەتكەن داۋىس شىعاردى، البىرت كۇشىك ارماندا قالدى. الگىندە عانا وسى سوقپادان وتكەن ۇشقىر قيمىلدى قارساق، يت تۇمسىعى استىنداعى بولىمسىز تاناۋشاعا بارعاندا ارتىنا وقىس بۇرىلدى دا جاتاعان ۇڭگىرگە كىرىپ جوق بولدى.
اقتۇيعىن دا قارا ىزبەن كەلىپ، اۋزىن اقساعال مۇرت باسقان اۋزىن ىنگە تىرەدى. ىشىنەن قوڭىز ءيىسى بۇرقىراعان اق شىمدى زامانعى ەلەۋسىز ۇڭگىردى قولما-قول يىسكەپ ۇلگەردى. ارىدا الدەنەنىڭ تىنىشى كەتىپ تىقىرلاعان تاقىر جەر داۋىسى، جەڭىل تارتىلعان بوتەن دەم بايقالىپ ەدى، تۇمسىعى بويلاعانمەن شىعىڭقى قوس شىقشىتىن تىرەگەن قارا تامىرلى ءىندى وبىر، ارىندى كۇشىك وپىرا باستادى. سول ساتتە ەكى ەتەگى دالباڭداعان، ءتىپتى جەرگە تۇسكەن باس كيىمىنە دە قاراماعان سابىرسىز ءامىر يەسى اتىن ەنتىكتىرىپ ءىن اۋزىنا جەتتى. ءسويتتى دە اناداي بۇتا اراسىن ءتىنتتى، شەرمەڭدەگەن قالىپپەن شاماسى جەتكەن تاس كوتەردى، ءىندى مىقتاپ تۇرىپ بىتەپ تاستادى، اقتۇيعىندى سوندا قالدىردى، ءوزى الىستا بۇلدىر ساعىم ىشىندەگى اۋىلعا تارتتى.
قوجايىن اينالىپ كەلگەنشە كۇشىكتىڭ سابىرى ابدەن كەتتى. بىردە كەلگەن ءىزدى، بولماسا، ءوزى تۇرعان الاسا توبەشىكتىڭ توڭىرەگىن يىسكەلەپ الاس ۇردى. اۋەلى ءىن اۋزىنا كەپتەلگەن قىناسىز، جارىم بەتىنىڭ دىمقىلى كەپپەگەن تاستى سۇزگىلەپ بەبەۋ كۇيگە ءتۇستى. ءبىر قاۋىم ۋاقىت وتكەن سوڭ الگىندە اۋىلدان اكەلىنگەن كەتپەننىڭ الاقانى ۇستىنە توڭ جۇرمەگەن تاياز ءىننىڭ ءدال توبەسىن وپىرىپ ءتۇستى دە، باۋىر ءجۇنى ابدەن سۇيقىلداپ تارالىپ توزعان، تەك جۇنىندە عانا ۇكىباستانعان ءولى بىلتە ءجۇنى بار، ولەر الدىنداعى ءجۇزىن تەرىس قاراتقان قارساقتى ادۋىن قول سۇيرەپ شىقتى. الدىمەن ءور تۇمسىقتىڭ قانىن ساۋلاتىپ السىرەتىپ ءبىر سيراعىن وتىنشا وپىرعان سوڭ سابىرى كەتكەن كۇشىكتىڭ الدىنا تاستادى. اقتۇيعىن قاشۋعا شاماسى جوق العاشقى وشىگىرىن باس سالىپ كەز كەلگەن جەردەن ارسىلداپ قاۋىپ جاتتى. ءبىر تۇستاعى جان دارمەن ۇستىندە ەسىنە تەز كەلىپ اۋىز جۇمساعان دالا ءمۇساپىرىن تاعى سول ادام ايلاسى شارعىلادى، تۇمسىعىن قابىستىرىپ بۋىپ ۇلگەردى. جاۋىزدىعى شەگىنە جەتكەن جەر ءۇستىنىڭ حاۋا اتادان قالعان جەمىرى ءبىر بەيۋازدى شىمىرىكپەستەن وسىلاي قينادى. اقىل-ەسىنەن ءالى ايىرىلا قويماعان شالا-جانسار جانسەبىل قيمىلدى الگىندە عانا سايران سالىپ شاۋىپ جۇرگەن ساعىمنان جۇيرىك جون ەركەسىن سەندەلتىپ قانا قويا بەرىپ قىزىقتاپ وتىردى. ءۇش اياعىمەن ەكى قارعىپ بارىپ ءسۇرىنىپ تۇسكەن ءتىرى تۇتقىندى اقتۇيعىن اتىپ بارىپ ەركىن سىلكىلەپ جاتتى، شىڭعىرتتى. مويىن تۇپتەن ءبىر ءىلىپ جالمانىنان تۇسىرگەن سوڭ ءدال قىلقا تاماقتى قىرشىعان بەتى ءجيى تولعاپ ەزە بەردى، ەزە بەردى...
كوزىن اشقالى اسا ءزىلدى بۇعاۋدان، زەكۋدەن تۋعان ءىش قۇستا بەلگىسىز قۇمارلىقتى اقتۇيعىن الدىنداعى اياقتارى سەرەڭدەپ باسىلعان ءوزى تەكتەس ءتورت اياقتىدان الدى. بۇلكىلدەگەن جىڭىشكەلەۋ تۇمسىقتىڭ دەمى تاۋسىلعان ءبىر ساتتە ءولى دۇنيەنى جۇلمالاۋىن توقتاتا قويدى. اۋەلى ەندى ودان جيىركەندى، قوڭىرسىعان بوتەن ءبىر ءيىس سارايىن تىتىرەتتى، تۇرشىكتىردى. سونان سوڭ قان-ءسول جۇققان سۇپ-سۋىق تاناۋىمەن ارا ءتىستى سىرتقى ەرنىندەگى، جەر سوعار تاماق استىنداعى قىزاراڭ ءسولدى جاتا قالىپ، جاباعى شوپكە ۇيكەدى. ءسويتتى دە دەنەسى سىرەسىپ قاتا باستاعان ۇلپا ءجۇندى قارساقتى قايتا ءبىر يىسكەپ كورىپ تويات جاسادى. ءبىرتۇرلى بۇلدىلىق بايقاتتى، ءوز يەسىنە تۇزشا تۇنعان كوز نۇرىن توگىپ جىبەرىپ، كەرىلىپ-سوزىلىپ ەركەلەدى. سونان سوڭ ادىمىن سەرپىپ تاستاپ، اناداي اق ۇلپا تەرىسكەن تۇبىنە سىڭار سانىن كولبەي تاستاپ سارىپ الدى. ساباۋ قۇيرىعىن كوتەرىپ تۇرىپ، شوڭقيىپ وتىرا كەتىپ ۇزدىك-سوزدىق تومار تاستادى، سىلەكەيى سوزىلعان تاڭدايىنان قارا بەلدەۋىن قىلاڭ ەتكىزىپ ەسىنەپ قويدى.
اينالاسىنداعى قىبىرلاعان جان يەسىنىڭ وپپاسى، ۇلى تاۋدىڭ ءبىر قۋىسىنداعى جەر قىستاۋدىڭ توبەسىندە سورايعان قاتار-قاتار اعاش قادانىڭ ۇستىندەگى بىلەۋلەپ سويىلعان، ىشىنە ەسكى جاسىق ءشوپ تىعىلعان، ءوزىنىڭ ءتىرى كۇندەگىسىنەن دە جۋانداپ كەرىلگەن، قىرىلىپ-جونىلعان الكۇرەڭ قارساق ىشىكتى كيگەن سوڭ قۇتىرىنا قالعان سول ءوڭىردىڭ ەتىنە بولەكشە جىلۋ كىرگەن ايەل زاتى – حاۋا انانىڭ قازىرگى ۇرقى ماۋىققان مىسىقشا ماۋىلدەپ جاتتى.
سول تۇنگى كۇزدىڭ سۋىق جەلى ازىناعان ۇرەيلى كەشتە، ەسەيە قالعان سوڭ تىرلىك ىزدەپ قايداعى ءبىر شىرقاۋدان ورالعان انا قارساقتىڭ ءۇش كۇشىگى جەتىمدىك كوردى. ءىن اۋزىندا سويىلىپ تاستاعان جالاڭاش ەت الدىندا كومەيىنەن قايىرىپ قارعاشا شيقىل شىعادى. سول ساتتە كوز كورىم جەردەگى باياعى ءزىل جارتاستان شىققان ءالسىز جاڭعىرىق اقتۇيعىن جاتقان اۋلاعا سەبىلدى.
- ەي، پەندەنىڭ ۇرقى، ارانى اشىلعان كوڭىلگە ساپ تۇسىرمەسەڭ عالام اتاۋلىنى قۇرتاسىڭ دا، وزىڭە ءوزىڭ جۇگىرەتىن كۇن تۋار، ءوزىڭدى ۋىلدىرىق قۇرت قالپىندا بەس جىل بەلىنە ساقتاعان اكەڭنىڭ، ون اي كوتەرىپ ومىرتقاسىن ۇزگەن اناڭنىڭ ەتىنە اۋسارىڭ اۋار، ويتكەنى ارانىڭ اشىلىپ، ازىپ باراسىڭ ەمەس پە؟
الىستا، اياق استىنان كوكجايىق تارتقان سۋ سارىنى.
6
سول كۇننەن باستاپ اقتۇيعىنعا يت اتاۋلىدا مىڭ دا ءبىر كەزىگەتىن سەرگەكتىك ءبىتتى. ەسىل-دەرتى بۇكىل اڭسارى ءوزى باۋلىسىن كورگەن دالاعا اۋدى، قان سوقتاعا تيمەسە ءتىسى قىشىدى. قايدان بولسا دا ءوز ءالى جەتەتىن ياكي جەتپەيتىن الدەنەنىڭ تىرسەگىن ءبىر جۇلماسا بۇل كۇندەرى ءوزىن ابدەن باعىندىرعان ءامىرشىنىڭ كوڭىلىنەن شىقپايتىن بولدى. ايتقانداي ايتۋلى سول كەزەڭگە دە جەتتى-اۋ ايتەۋىر.
العاشقى اق مامىق سوناردان ءبىر كۇن بۇرىن ۇزاق كۇندەرى ءوزىنىڭ ىشكى سارايىندا اسا ءبىر جايسىز كوڭىل اينىتار ءزىل سالماقتىڭ بارلىعىن سەزدى. ارا-تۇرا قاراداي لوقسىدى. ماقساتسىز، باعدارسىز جوتا-جوندارعا جەلە جورتىپ ءدويدالا قاڭعيتىن، بوتەن قورىقتاعى ءوزى تەكتەستەرمەن قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە سونداي شاپشاڭ جۇلقىپ وتەتىن ءبىر تۇستا، سوناۋ اۋلاقتاعى وزەن بويىنداعى، باسى قىرقىلعانىمەن، تۇپكى ۇساق تالشاسى ءالى سول جاساڭ قالپىندا تۇرعان ءبىر توپ ءشيدىڭ قياعىن ەپسىز تىستەرىمەن تىرسىلداتىپ جۇلدى، جەلكەسىن كەجىرەيتكەن قالپى كوزدەرىن جۇمىپ تۇرىپ زورلانىپ شاينايدى، كوبىك اققان سۇيكىمسىز ەزۋلەرىن ىرسىلداتىپ بوتەن دامىنەن قاراداي جيىركەندى، باۋىرىن كوتەرگەلى اۋزىنا ءتيىپ كورمەگەن دالا جەلكەگى بوتەن ءدام كىناز تاماعىنان ارەڭ وتسە دە، شالا شاينالعان تارامىس سەكىلدى قاساڭ ءشوپتى قينالىپ تۇرىپ تۇبىمەن قىلعىدى.
سول كۇنى ءوز بابىن ءوزى بىلۋگە جاراتۋشى سونداي ءبىر قاسيەت بەرگەن اقتۇيعىننىڭ اۋەلدە توعايراعى ءتۇيىلىپ اۋزىنان از-تولا اششى سۋ تامشىلادى دا، ءبىر اۋلاقتا، بۇرىن-سوڭدى ىستىق-سۋىق بەرىلگەن اس ىشىندە كەتكەن ولقايا قىل-قىبىر، قايداعى ءجۇن-جۇرقانىڭ جيىندىسى، وق پورىمدالعان ۇزىن بۋناق قويا تاستادى، دەنە كۇيىن تەڭشەپ جەڭىلدەنىپ الدى.
يەسى دە باپتاعان، ءيتتىڭ دە كۇيىنە ابدەن كەلگەن سوڭ سول كۇزدىڭ العاشقى سونارىندا تاڭنان بۇرىن ات ساۋىرىنا قونعان بەتى اشكوزدەنگەن اقتۇيعىن اق قارلى دالانى ات ۇستىندە ءتىنتتى. مولشەرلى جەرگە كەلگەن سوڭ يەسى ونى جەرگە ءتۇسىرىپ ەركىنشە قويا بەردى. كوپ جەتەلەپ زارىقتىرعان جوق.
ءسويتىپ مىنە تۇلكىسى قالىڭ جورتاتىن قاتار تۇسكەن الاسا ءۇش جوتانىڭ توعىسپاسى تۇسىندا ەرسىلىگى-قارسىلى جوسىعان بىرنەشە ءىز كەزىكتى دە، جورتقانىنا ۇزاق بولماعان ءتىپتى اڭدىپ باساتىن تەڭگەشە تۇلكى تابانىنىڭ قار ۇستىندەگى جىلىمىق دىمى تولىق سۋىماعان ۇزاق جورتاقتىڭ ءبىرىن اقتۇيعىن ادەيىلەپ تۇرىپ تۇمسىق سۇزە يىسكەپ الدى دا، ءبۇرىن قار بۇركەگەن باقال بۇتانى الاستاي جونەلدى. قىم-قۋىت بىرنەشە شيىردان ءوتتى. مىنە، اۋەلى الگىندەي ەمەس، الدەنەنىڭ جەر ۇستىنە تارالا قالعان ءيىسىن سەزگەن دە بولار، ارتىنان ىسىلداعان داۋىس قالدىرىپ ىرشي جونەلدى. ءسويتتى دە اناۋ الاسا بەلەگىر ۇستىنەن ارعى ەڭىسكە قاراي ساقپىنىڭ تاسىنشا زۋلاعان باران نوقاتتىڭ سوڭىنان مىقتاپ ءتۇستى. بار كۇشىمەن دوعاشا بۇكتەتىلە وقشا اتىلدى. قايتكەنمەن قىراننىڭ ۇرقى عوي، الگىندە تۇلكى كورىنگەن بەلەگىرگە شىعا بەرە سوناۋ قيىس تۇسكەن كۇنگەيگە كولدەنەڭ تارتقان الگى اسىعىنىڭ تۇسىنا ءوزى قۋىپ كەلە جاتقان ءىزدى تاستاپ توتەلەي جونەلدى. اقتۇيعىننىڭ تاعى دا ءتىسى قىشىدى، ارانداي اشىلعان اۋزىنىڭ ۇساق يرەگىنەن، سوزىلا تۇسكەن ءتىلىنىڭ ۇشىنان يلەۋىت قار ۇستىنە شۇبارلاپ ءتۇشى سۋ تامدى.
كىلكي قالعان كوزدەگى كىلەگەي تاياعان سايىن سارى ساعىم نوقات ەتىپ كورسەتكەن بۇلدىر قيمىل اۋەلدە ۇزاي جونەلگەن سەكىلدى بولاتىن. كولدەنەڭ تۇسكەن وزگە سان پورىمدى ادىرشادان بولەكشە بيىك كورىنگەن قوشقار تۇمسىق قارا شوقىعا تاياعاندا، ارقان سالىم الدىدان ودان باسقاشا جايىمەن تىشقان اۋلاعان تاعى ءبىر بوتەن بەينە ۇشىراي كەتتى. اۋەلدە اڭعالدىق ىستەگەن كۇشىك باسقا ءبىر تۇسقا جونەپ بەرگەن سونىڭ ارتىنان يت سارىم ۋاقىت ەرگەن سوڭ، قالاي ەكەنىن كىم ءبىلسىن، كىلت بۇرىلىپ بۇرىنعى سوراپقا قايتا تارتتى، الگىندەي ەمەس، دەنەسى جەڭىلدەپ سەرىپپەشە سەكىردى. كوپ ۇزاعان جوق، باياعى تانىس قاراسىنعا قايتا كەزىكتى، مىنەكي ءتىپتى تۇلكى ءجۇنىنىڭ ىسقىرعان داۋىسى ەستىلدى. تاعى سول قوڭىز ءيىس تۇمسىق جاردى. ءوزىن قايراي تۇسكەن، ادىمىن سارجان بويى تاستاعان تاس مىنەز قىران، ساسقالاق بىتكەن تۇلكى جازا باسىپ ءبىر بۇرالاڭنان وتە بەرگەندە توتەلەي سوعىپ ءبىر شالىپ ءوتتى. بىراق اڭعالدىق ىستەدى، جاتتىقپاعان قاندىكوز اقتۇيعىن تاياي بەرگەندە وزىنە مۇلدە تانىستىعى جوق دالا تاعىسى كىلت توقتاي قالدى دا، كىشىلەۋ كوزدەرىنەن قۋلىق ويناتىپ ءوزىنىڭ سابالاق قۇيرىعىن قوقيتىپ الدى، ءتىسىن سىقىرلاتىپ تۇرا قالدى. ونىڭ دا بار ايبارى جەڭدى بىلەكتەي قۇيرىق بولعان سوڭ تازى الدىمەن اۋزىن سوعان سالىپ ەدى، تۇلكى سونشالىق تەزدىكپەن ءبىر جاعىنا بۇراي تاستادى، كۇشىك ءوز ەكپىنىمەن توڭقالاڭ استى. ورنىنان تۇرعانشا شىلبىر سالىم ۇزاي جونەلدى.
جەر سوعارى مەن مويىن تۇبىنە وڭكەي ۇساق سىقپا جابىسا قالعان اقتۇيعىن بۇل جولى ورشەلەنە ءتيىستى. الدىمەن اعىنداپ بارىپ تۇلكىنىڭ الدىنا شىقتى. كەيىن ارتىنداعى اتتىعا قاراي تىقسىردى، وراعىتىپ كەلىپ ءبىر شالىپ قالدى، بۇل جولى بۇلتاق قۇمار ايلالىنىڭ تارلان قابىرعاسىنان ءتۇبىت ءتۇبى اق شۋلان بولعانىمەن ۇشتارى قىزاراڭ تارتقان ءبىر ۋىس ۇلپا جۇلىنىپ قار ۇستىندە قالدى دا، جۇقالتاڭ اق كوبىك جەر ءۇستىن شۇبارلاپ شەڭبەر تاستاعان ۇلكەندى-كىشىلى سۇر سويداق ءىز ءتۇستى. ەندى ءوزى دە ەنتىگىپ بولدىرا باستاعان جاس ارلان بار كۇشىن جيدى دا مويىن تۇپتەن قاپسىرا تىستەپ الىپ ۇردى. وزىنشە ول داعى ءبىر تۇكپىردىڭ ازۋلىسى بولعان سوڭ جەڭىل ارسىل بايقاتىپ اقتۇيعىننىڭ تۇمسىعىنان ءبىر قاۋىپ ءوتتى. ىزاسىنا وت تۇسكەن، ارتىنداعى ايعايشىسىن دەمەۋ تۇتقان دۇلەي كۇش يەسى، ەندى قۇلاق ءتۇپتى قاپسىرا تىستەدى دە ەكى سىلكىپ استىنا باستى، گۇرىلدەپ كەپ القىمىنان الدى، ارت جاقتان ىرسىلداعان ات تاناۋى مەن ايعايلاعان ادام دىبىسى ەستىلگەندە قان ساتالا كوستەك تۇمسىعىن تۇلكى جالبىراتقان اقتۇيعىن الار جاۋىن جايراتىپ بولىپ كۇرتىلدەگەن سىقپا قاردى اساپ جاتقان. ەندى مىنە ول ۇزىنشا ساباۋ قۇيرىعىن بۇلعاپ قويىپ سولاي ۇشتى، قۋانعان بالاشا ارسالاڭ قاعادى، اۋەلى قىڭقىلداعان سىبىزعى ۇندەس قىلىق بايقاتىپ اتتىڭ تاناۋىنا شاپشىپ ەدى، انشەيىندە ساۋىرىنا شىقسا دا بىلق ەتپەيتىن قازىردىڭ وزىندە جانى قينالىپ كەلە جاتقان ءون بويى اق كوبىك ات قۇلاعىن جىمىراڭداتتى. اقتۇيعىن جىلقىنىڭ ءبىر قىرىنان كەلىپ ءالى اتتان ءتۇسىپ ۇلگەرمەگەن يەسىنىڭ ۇزەڭگىلىگىنە شاپشىدى. ءسويتتى دە اق جۇلىق تارتقان مايجىلتىر كون ەتىكتىڭ ۇشىن قاس-قاعىم ۋاقىتتا سۋلاپ ۇلگەردى. سول ساتتە ەتەكتەرى دالبىرلاپ قول-اياعى قاراداي ەربەڭدەگەن دال كوڭىل پەندە، جىرتا قارىس ەرىندەرىن قايشىلاپ جىبەرىپ ات ۇستىنەن قارعىپ ءتۇستى.
اڭ بالاسىنا بىتپەگەن اسا ءبىر قاعىلەزدىگىن، ادىسقويلىعىن، جۇيرىكتىگىن اقتۇيعىننىڭ اقسيعان ءتورت تىسىنە سورعىزىپ تىنعان سوڭ، ءولى ءجۇنى بىلتەلەنىپ قالعان اسا باعالى ولجادان بۇرىن، قوجايىن تۇمارشالانعان قارا قىرتىس ەتىنىڭ قۋىسىنا سارىسۋ ىركىلە قالعان جارالى تۇمسىققا الاقان تيگىزدى، ارتىنان شىعىڭقى كەلگەن توبە سۇيەگىنىڭ قايراتتى قىسقا جۇندەرىن سىتىرلاتىپ ەرىنبەي-جالىقپاي سيپاپ قويادى، الدەنەلەردى ايتىپ كاۋكىلدەدى. ءسويتتى دە ءبىر سيراعىن بۇگىڭكىرەپ بارىپ شالا كەرىلگەن قالپى جان ۇزگەن، ۇلكەندىگى قۇنان يتكە جاقىن ارلان تۇلكىگە سەسپەن قاراپ العان سوڭ ءبىر ءتۇرلى سابىرسىز بەينەدە ارتىنا بۇرىلدى. قورجىن ىشىنەن ءبىر كەسەك پىسكەن ەت شىعاردى، اۋزىنداعىسىن اقتۇيعىنعا تاستاپ الدەقانداي ەمىرەندى.
اينالاسىنداعى قىبىرلاعان جان يەسىنىڭ وپپاسى، ۇلى تاۋدىڭ ءبىر قۋىسىنداعى جەر قىستاۋدىڭ توبەسىندە سورايعان قاز-قاتار اعاش قادانىڭ ۇستىندە، بىلەۋلەپ سويىلعان، ىشىنە ەسكى جاسىق ءشوپ تىعىلعان، ءوزىنىڭ ءتىرى كۇندەگىسىنەن دە جۋانداپ كەرىلگەن، سونان سوڭ يلەنىپ ۋقالانىپ قىرىلىپ جونىلعان قىزىل كۇرەڭ تۇلكى تىماقتى كيگەن سوڭ سول ءوڭىرلدىڭ جىگىت اتاۋلىسى حاۋا اتانىڭ قازىرگى ۇرقى كوكتەمدەگى كۇيلى بۇقاشا سيداڭ قاعىپ اۋىل-اۋىلدى كەزىپ ءجۇردى.
ءدال سول ءبىر العاشقى اقشا تۇسىندا، تۇلەن تاۋىنىڭ وسىناۋ ءبىر تۇعىلىندا، سىرتتاي قاراعاندا ءوزارا وتاسپايتىن ەكى اياقتى مەن ءتورت اياقتى حايۋان اراسىندا ءبىر ءتۇرلى جاقىندىق سەزىم بايقالدى. بۇكىل ىشكى دۇنيەسىنىڭ مول جارتىسىن جاۋىزدىق، پايداكۇنەمدىك، مەنمەندىك اتاۋلىنىڭ قالىڭ بۇجىر بەزدەرى سىرەگەن پەندە بالاسىنىڭ بويىنان توتەنشە ءبىر تۇراقسىز شالقىعان وت سەكىلدى مەيىرىمدىلىك بۇرق ەتتى.
كۇزدىڭ تۇنگى سۋىق ىزعارىنا بويىنداعى ىستىعىن الدىرعان، دالادا تۇرىپ اندەتكەن سول كۇنگى ولجا يەسىنىڭ جۋان داىسى ىرگەدە تۇرعان جارتاسقا سوعىلدى. ەڭكەيىستەگى اۋلاعا تاعى ءبىر جاسىرىن لەپ سەبىلدى:
- پەندەشىم، سەن داعى سونداي ءبىر ءاتۋارسىزدىڭ ءبىرىسىڭ، ءوز قۇلقىنىڭ ءۇشىن جۇگىرگەن حايۋاندى قىزىن العانشا يبا تۇتاتىن قاينىڭنان ارتىق كورەسىڭ. الىستا توسىلعان ءشۇلدىر وزەن، تولا باستاعان سۋ سارىنى.
7
اقتۇيعىن اۋىزدانعان العاشقى جىل الدىندا تولاسسىز جاۋعان جاڭبىر سۋى ابدەن تەرەڭدەپ سىڭگەن جەر بەتىن تۇتقيىل قاۋىپ وتكەن قاتتى سۋىق شەگەنەكتەپ تاستادى. توڭ قالىڭ ءجۇردى. ونىڭ ۇستىنە ۇسكىرىكتەپ ەكى جۇما بويى تورعاي باستاپ قار جاۋدى. بۇكىل دالا اقسىلاۋ جىلماعاي بولدى دا شىعا كەلدى. بۇتا باسى ءيىلىپ ەتەكتەپ كەتكەن كوك ىرعاق مۇز سىقپانىن كوتەرە الماي مايىسىپ جەرگە قابىستى. اۋەلى تال باسىنىڭ ءوزى، اق تۇڭىلىك جامىلىپ ساي جىلعالارداعى ۇردەسىن ۇستىنە ات مالتىعىپ ومبىلاپ جاتتى. ەجەلگى جاسىرىن ءتىل جاڭعىرىق يەسى بۇل كۇندەرى اينالاسى مورلانىپ تۇمشالانعان، ۇشار باسى بۋازىپ دوعال تارتقان سۇر جارتاستىڭ ءون بويى تورعاي ارباعان جىلانداي بۋىنتىقتاپ كۇپ بولىپ ءىسىنىپ تۇردى.
بۇل كۇندەرى داۋلەتى داۋرەندەگەن، كيەلى تابيعات اتاۋلىنىڭ ءبىر پۇشپاعىن جالعىز كەمىرگەن تاۋلىق ءۇشىن وسى ءبىر ۇلكەن قىزىق ەسەپتەلەدى.
قار استىنان قارا ءتۇيىر ءدان، قۋراعان بۇتانىڭ بۇرشىگى سىرعاسىن تاپپاي اشىققان سوڭ تۇلا بويىن سۋىق الىپ ەتتەرى ايازداعان سارباۋىر كەكىلىك پەن كەرساعال شىل دەگەنىڭ سول تاۋ پايعامبارىنىڭ شۋلاعان ۇرقى ۇيىرىمەن ۇستاپ، كوپىرگەن جۇندەرىن دىرىلدەتىپ جۇلىپ ءۇيىتىپ جاتتى. قىزىعى مىناۋ بولدى.
وزگە اڭ اتاۋلىنىڭ بارىنەن بۇرىن كوزگە تۇسەتىن، جىل سايىن وزەن بويىنداعى اق ۇلپا قار ءۇستىن تەمىرەتكىلەپ تاپتاندى جول سالعاننىڭ ۇستىنە، كىسى قىزىعارلىق وڭكەي سارى مونشاق كەبىر قيلارىن ءوز سۇردەگىنە شاشىراتىپ ءتىزىپ تاستايتىن قويان اتاۋلىنى، وسى ءبىر ءالسىز، جۇرەكسىز مومىندى اقتۇيعىن قىنادىي قىردى. قاي-قايسىسىن ەكى اتپايدى، كوپىرگەن قار ىشىندە ءۇش سەكىرىپ بارىپ كومىلىپ جاتقان جەرىنەن ماياداي باقىرتىپ شاينايدى دا، وڭ مەن سولعا كەزەك سىلكىپ باياعى سول سودىر تاۋلىقتىڭ كوڭىلىن تاۋىپ جاتتى.
اتتەڭ قىرسىق-اي دەشى، انشەيىندە جازدىڭ كۇنى ياكي قار اتاۋلى جۇقالاڭ تۇسكەن زامان بولسا وزىنە ادەيىلەپ سۇعىن قاداعان قۇس اتاۋلىدان باسقاعا شالدىرتپاي زىمقار ەدى عوي، شىركىندەر، زاۋدەعالام وزگەلەردەن قۋىندى كورسە جىنويناعىنىڭ اينالاسىنداعى تانىس جۇلگەدەن بۇلتاقتاي سەكىرىپ اشىلعان ارانىنان قۇتىلىپ-اق كەتەر ەدى عوي. ءتىپتى سونداي ءبىر ۇشقىر قيمىلدى زوردام نەمەلەر تىقسىرىپ كەلە قالسا، ءبىر ءتۇپ شەڭگەلدى ياكي تىكەنى تۇبىنە بىتكەن باقال دولانانى، يت تۇمسىعى وتپەيتىن سارى اعاشتى بولسا دا اينالا قاشىپ سۇرىندىرۋگە، اۋەلى قايداعى ءبىر شۇعىل بۇرمالى پىشاق قىرلى تاسى بار اڭگەككە سوعىپ بالەمنىڭ ءوزىن قاڭقىلداتىپ زاپىلاۋعا بولادى عوي. بىراق بۇل جولى بۇل اۋماقتىڭ قاراداي قاۋساعان قوياندارىن اقتۇيعىن تۇگەلىمەن جۇنشە ءتۇتتى.
ىرىمشىك ءيستى قويان سوقتاسىن اۋزىنا بۇيىرتپاعان سوڭ ءبىر تۇندەرى اقتۇيعىن ۇرلانىپ قانا ەسىكتەن ەپپەن شىقتى. اياز ۇرشىعىن سىرەگەن ايعايشىل قالىڭ موسقال تاقتاي ەسىكتى ساڭلاۋلاپ قانا اشتى، بيىك تابالدىرىقتان ىرس ەتكەن ۇيرەنشىكتى ءۇنىن دە شىعارعان جوق. وقشا زۋلاپ وزەن بويىنا باردى. الىستاعى بيىكتەن قۇلاي جورتىپ وياڭدى سيپاعان قىزىل ۇسكىرىككە تۇمسىعىن سوزىپ يسكەپ كوردى. قايداعى ءبىر ءتۇتىننىڭ، كوڭىرسىگەن قورانىڭ، الدە ءبىر كۇيىك بايقاتقان قالىڭ قوسپا ىشىنەن ۇيرەنشىكتى ۇيەڭكى جۇپار لەپ بۇرق ەتە تۇسكەن سوڭ سول سارىنمەن از ءجۇرىپ ەدى، ايتقانداي-اق وزەن بويىنان قابىق كەمىرگەن جالعىز دارا اقساعىم كوزىنىڭ قۇرتىن قوزدىردى. ىرشي جونەلدى، بايقاۋسىزدا ەندەپ قار جاسىرعان تاسقا سوعىلىپ اۋناپ ءتۇستى، تاعى زىمقادى، قويان كەشە جۇرگەن قىزىل سەڭ ۇستىمەن ورلەي ۇشتى، بۇتتارى جان-جاققا كەتىپ تايىپ ءتۇستى. تاعى دا تاقىمداي جونەلدى، ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى قالىڭ ءيىر جىمىمەن قاشقان دالا پەرىشتەسى كارى بۇتاقتارىنىڭ سىرتى قوبىراعان جۋان اق تەرەكتىڭ تۇبىنە كەلگەندە اداستىرىپ كەتتى. ارلى-بەرلى ايقايلاپ اقتۇيعىن از ءجۇردى، سونان سوڭ قۇيرىعىن قويقيتىپ بۋازىعان جىم تەرەكتىڭ شىرىگەن وزەگىنە تۇمسىعىن تىقتى. سول-اق ەكەن، ۇزىننان سۇلاي جابىسقان قۋىستاعى زىلدەي اۋىر كوكشە قوياندى باجىلداتىپ الىپ شىقتى، سىلكىلەدى، جانىن شىعارىپ شاينادى، قاتىرلاتىپ سۇيەگىن كەمىردى، ءتىپتى اۋدەمنىڭ ىشىندە ەتسىز جۇقا تەرىسى جالبىراعان قوقا باسىن قالدىرىپ كەكىرەلەپ شىعا كەلدى.
قايداعى ءبىر كۇيىك تاتىعان قوڭىرسىعان تىشقان يىسىنەن كوڭىلى اينيتىن تۇلكى مەن قارساقتىڭ قارا قۇرىم ەتىندەي ەمەس، ۋىزشا ۇلبىرەگەن مىناۋ ءبىر جۇمساق جاسىق اقتۇيعىنعا اسا ءدامدى سەزىلدى. ورمان ءىشىن جەلە جورتىپ قاراۋىتقان تۇراعىنا بەتتەدى. تاعى دا الگىندەگى دابىردان، قوياننىڭ جان ۇزەردەگى سۇيەك قاپقان باجىلداعان ۇنىنەن، تىنىشتى بۇزعان توسىن قيمىلدان شوشىندى كورگەن ءتۇن قۇسىنىڭ قوڭقۋ ارالاس بوتەن دىبىسى، اراسىنا قالىڭ مۇز قاتقان سوڭ ۇستىنە سۋ جۇگىرىپ استاۋشا سايدى كەرنەگەن الدى بوگەۋ الاپتى تىتىرەتتى، تاعى سول جاياۋ جاڭعىرىق، ادام تۇرعان اۋلاعا سەبىلەدى. قورقاق بولعانىمەن باۋىرىمداعى قۇتىمداي كورۋشى ەم، ونى دا قۇرتۋعا اينالدىڭ، كيەلىنىڭ بىرىنە سوقتىقپاساڭ ەدى، ونىڭ بىلبىراعان تورعىن ەتىنە قۇنىقپاعانىڭ ابزال، اقىلى كەم بولعانىمەن ارعى اتاڭ الىپ ەدى عوي، ءناپسىڭدى تەجە!
الىستا ەكى جاقتاعى بيىك جوتانى مۇز سىرەۋلەگەن سۋ سارىنى.
8
بۇل كۇندەرى قاساڭ ەتتەرى ىركىندى بولا باستاعان، ەزۋلىگى قۇلاق تۇپكە سوزىلىپ ۇزارعان، سىرتقا تەبىڭكى كوزدەرىنىڭ ويمىشى جارلاۋىت تارتىپ، اۋزى قاندانا تۇسكەن اقتۇيعىندى سول ءبىر زوردام كۇش، جاز بولسا جەر تاعىسى ەمەس، اسپان سەرىسىنىڭ وزگەشە تۇرىنە، الدە قالاي قاناتىن تالدىرىپ ۇشىپ كەلىپ بوگدە ءبىر ەلۋسىز اسا قيىن قۇسقا اۋاشا كولشىك ياكي وڭايلىققا جات ءيىسى اياق باسا قويمايتىن شىمىرلاعان ءيىرىم ورتاسىنداعى ارالشاعا ۇيا سالعان كوكقۇتان مەن تىرناعا سالىپ قىزىعىن كوردى.
بارىنەن قيىنى، قۇس اتۋلىنىڭ كەلبەتتىسى، كوك ەركەسىنىڭ انا تۇيەسى، دالا ءسانى بولعان وسىناۋ تاۋلى ولكەنىڭ ارا-تۇرا ۇشىرايتىن جازىقشاسىندا ماڭ-ماڭ باسقان ءبىر توپ قاز تابان دۋاداق بولۋشى ەدى. سول شىركىننىڭ وزىندە قۇرتىپ تىندى. جۇمىرتقانىڭ پىسكەن سارى جەمىگى ىسپەتتى بۇلشىق ەتتەرىن بۇلكىلدەتىپ كوز كورىم جەرگە دەيىن جەر ۇستىندە سىناپشا سىرعيتىن تۇراقسىز دالا توبىعىنا دانىككەن وزبىر، استىنداعى توعى قاشقان ۇشقىر اتىن جانىپ جىبەرىپ، ەلەۋسىز بەلەگىر استىنداعى جايىلىپ جۇرگەن دۋاداققا بۇعىپ كەلىپ تاپ بەردى. كۇمىس قارعىنىڭ قوسپاسىنداعى ۇزىنشا شىعىرىققا ءىلۋلى سىپتىعىر قايىس شىلبىر دا بوساپ سالا بەردى. جۋساندى جازىقشادا وشكىن شاڭ كوتەرىلدى. ەكەۋلەي ۇمتىلدى. الدىمەن ات ۇستىندەگى ماقۇلىقتىڭ ءوزى اۋىر دەنەلى جايقابىر، دالانىڭ اقتوعاناعى، اۋەلدە سەكەكتەپ جورعالاپ العان سوڭ باياۋ كوتەرىلە بەرگەن دۋاداقتىڭ ءبىرىن شالىپ ءوتتى. قولىنداعى شىپ ەتكەن الدەنەمەن ءجۇنىن دودىراتىپ ۇرىپ ءتۇسىردى. وت ورنىنداي جەردىڭ ءشوپ باسىن الاۋلاپ اق مامىق ۇساق ءجۇن شالدى. ءدال سول ساتتە ارانى اشىلعان اقتۇيعىن دا ەندى قالعاننىڭ ەكەۋىن بىردەي اناداي اۋلاققا ىركەس-تىركەس جۇمارلاپ جاتتى. جالعىز عانا بوز نوقاتتانىپ ۇزاي بەرگەن ساۋ قالعان ەكەۋدىڭ قاڭقىلداعان قازعا دا، ۇيرەكتىڭ بىدىق ۇنىنە دە ۇقسامايتىن جۋان قارىم قاڭقىلى ەستىلدى. الىستا بوز سەلەۋىن ەندى كۇلتەلەگەن جۋان ءتۇپتى قىلتاننىڭ ۇساق تۇكتى شاشاعى ەلەۋسىز عانا سىلكىنىپ تۇردى. بار ايلانىڭ اتاسى ءوز قولىمەن ۇرىپ تۇسىرگەن ولجاسىن اسىعىس-ۇسىگىس باۋىزداي سالىپ قانجىعاسىنا بايلانىپ جاتقاندا، ۇشتارى دوعال كەڭ ەتەكتى، جۋان قاۋىرسىندى جۇنشە بۇرقىراتقان اقتۇيعىن، ەكى دۋاداقتىڭ سوڭعىسىن جۇلمالاپ جاتتى. تابانىمەن تىرەپ تۇرىپ، جاۋىرىن سۇيەكتەرىن كۇربيتىپ الىپ ءۇش-اق تولعادى، ۇزاق قىلعىندى. قول تۋماسىن ادەيىلەپ اش ۇستاعانىنا وكىنگەن يەسى ات ەنتىكتىرىپ جەتكەندە، قاندى ەزۋىن ۇساق مامىق قاۋىرسىنىن جۇلگەلەگەن اقتۇيعىن ەڭ سوڭعى بۇجىر سىرنە جۇمساق سيراقتى، قالاقشا باسىن ەكى جاققا كەزەك توڭكەرىپ كىرتىلدەتىپ شايناپ جاتتى دا، كاپەرسىز ەركەلەپ ۇيرەنگەن مىنەز بايقاتىپ يەسىنە قىڭسىلاپ قويدى. بىراق كەيىگەن ءبىر ءتۇرلى زەكۋ ءۇن شىقتى. سول-اق مۇڭ ەكەن. يت ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ كوزىن جوعارى توڭكەردى دە، اياعىن ناراۋ تاستاپ كەيىن شەگىندى.
الگىندە عانا اسا ءبىر ارسالاڭ مىنەز بىتە قالعان كىنامشىل بەيباق وسىلاي جاسي بەردى دە، باۋىر جۇندەرى بىلەزىكتەنىپ بۇدىر بەلدەۋ تارتقان جۋان دوعالشا تارتقان تۇمسىعىن اندا-ساندا كوتەرىپ قويىپ ءتىرى جاتقان دۋاداقتى يەسى باۋىزداپ بولعانشا، شىلبىرى شۇبالعان ات الدىندا نارازى كوزىن قيىس توڭكەرىپ ۇزاق جاتتى، ساۋلەسى سىنىڭقى كوزدەرىن جۇمدى.
وسىدان كوپ ۇزاماي اقتۇيعىن اسپان قۇسىنىڭ تاعى ءبىر ايتاعىنا ۇمتىلدى. سول باياعى ءزىل قارا ءداۋ جارتاستان قيىس الىستاعى ەجەلگى ءبىر قىرمان باسىنان قاشان دا كەتپەيتىن ءبىر جۇپ تىرنا جۇرەتىن. ات ءۇستى بۇعا ءجۇرىپ ءبىر تاسانى ورلەي سوققان جەلجۇمىر، توڭىرەگى ينەشە تاتىراڭعا جۇمىرتقا تاستاعان، كوكشۋلان قاراساعال ءتۇز كەرۋەنىنە اقتۇيعىندى تاپ بەرگىزدى. تاس لاقتىرىم جەردەن ساعىمشا جارق ەتكەن جۇيرىك «ءا» دەگەنشە بىرەۋىن ءىلىپ ءتۇسىرد، سەرىگىنەن ايىرىلعان سىڭار تىرنا ءۇش كۇن بويى ۇزاققا دەيىن ءۇي ايلانىپ شىقپاي قويدى.
اينالاسىنىڭ اق شاڭىتىن شىعارعان ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءتاڭىر سولاي جاراتقان وڭكەي تاجالدى، قۇس ەتىنە قۇنىققان سوڭ ءبىر-بىرىمەن تورعايشا شاعىلىستى. كۇندەر وتە كەلە بۇل وڭىردە وزدەرى دە وڭكەي كوك دولى، دالا بەزەر، جەمساۋىنا تەمىر تۇسسە دە ەلەڭ عۇرلى كورمەيتىن، ءوزارا قىرقىسقىش، قان شەڭگەل، قۇس تاڭداي قالىڭ كەمتار ءبىر توپ پەندە قارا قۇرتشا ءورىپ ءجۇردى.
جازدىڭ قوڭىر سامال تىپ-تىنىق ءتۇنى مۇلگيدى. قاراڭعىلىق قويۋلانىپ سولايعان سايىن جايداق قىستاۋ ارتىنداعى توڭىرەگى توپىردان توزعان، ۇشار باسى سيدالانىپ جالاڭاشتانا تۇسكەن قۋشىق ەتەك، اسپان تۇيرەگەن ءنان قارا تاس الاسارا ءتۇستى.
سىڭارىنىڭ ءيىسىن قۋعان جالعىز تىرنا توبەنى قالقىپ تىراۋلاپ وتەدى. تاعى ءبىر جاڭعىرىق جاسىرىن كۇبىر شىعادى. ىرگەدە ىركىلدەگەن سۋ سارىنى.
الما كەزەك دۇنيە، ەرتەڭ ادام سەنىڭ باسىڭ كەلەر تىم ۇزاماستان... اسپان ءجۇزىن كوك تۇتىنگە، جەر قاباتىن قانعا بوياعان بۇرىنعىدان ءجۇز ەسە قاتەرلى كولەمدى قىرسىقتىڭ تۋماسىنا، ياكي اۋىلدار-قالالار بويىنشا ءتۇتىنى تۇگەل وشكەن وتكىر وبانىڭ تارالماسىنا، سەندە ءسويتىپ سىڭارىڭنان مۇلدەمگە ايىرىلىپ، ۇرقىڭ ۇيادا جۋساعان كۇن تۋماسىنا كوزىڭ جەتە مە، ادامزات!
ىرگەدەگى دولىلانا كوپىرگەن، ەكى جاق جوننىڭ بيىك جاقتاۋىنا كۇرت ورلەگەن سۋ سارىنى.
9
قولىنا، كوزىنە كورىنگەندى قويىپ كولدەنەڭ قىرقانىڭ استىندا، قايداعى ءبىر لاقتىرعان ينە سىڭبەيتىن سامسىعان نۋ ىشىندەگى يىستەن سەزىپ، ۇستىنەن جازباي باساتىن قىران تۇسكەن، وزىنە جەتەرلىك ولجانى كورگەن سوڭ قاناعات تۇتاتىن اتا نيەتىنىڭ ازعىنداسى، سول ىندىنسىز بورتيعان قىسقا سيراقتى، وڭكەي قۇج مويىن سىرەۋ، جوندارىنىڭ قىلىشى جالشا تاراتىلعان ءبىر ءۇيىر كوك بورتە بورسىققا جولىقتى.
كۇندىز بولاتىن، الدىدان ىسقىرىندى بوتەن داۋىس بايقالدى دا، استىنداعى ات ۇرىكتى، سويتكەنشە بولعان جوق، ۇلكەن-كىشىلى تۇيە كەنەشە توقىراڭداعان جايىلىستاعى بورسىقتار بوز قاراعان ىشىنەن ۇيتقىپ شىعىپ، ويىستاعى استىن سۋ ورعان قۋىسقا قاراي جوسىلدى. فياعىن اڭدىپ باساتىن تاۋ جىلقىسى قامشى تيگەن سوڭ، كەدىر-بۇدىر ۇساق وپپادان سۇرىنگەن جوق. تىقسىرىپ قۋىپ جەتتى. ەتەكتى قۋ تۇياعىمەن الدەبىرەۋدىڭ ماي باسقان دەنەسىن بىلق ەتكىزىپ جانشىپ ءوتتى. تاپتاندىعا جولىققان جانسەبىل حايۋان ەلەڭ قۇرلى كورگەن جوق. سۇيەگى سىنعاندى قويىپ ەتتەرى دە اۋىرماعان سەكىلدى. اق تاڭداق سالاق باۋىرىن جارق ەتكىزدى دە، ورنىنان اتىپ تۇرىپ بۇرىنعى بەتالىسىنا قاراي قۇنجىڭ قاعىپ ۇشا جونەلدى. ءدال وسى تۇستا كەسەك دەنەلى، قىلشىقتانعان جالشاسى بار ارلانشا ىسقىرىپ ارتتاعى دۇبىرگە ايبار جاسادى. ءتىپتى قىپ-قىسقا ۇرۋعا دا ەبدەيلى قايىڭ سويىل جونىنا تيگەندە، كەڭىنەن بۇرىلىپ الىپ تىستەرىن اقسيتىپ ات باۋىرىنا شاپشىدى.
يەسىنىڭ قينالعان جانە كەيىگەن، نامىسى قوزعان، اۋەلى ازداپ جۇرەكسىنگەن، جالعىزسىراعان تۇسىندا الگىندە عانا كوز جازدىرىپ كەتكەن اقتۇيعىن جەتتى. الدىمەن ەتەككە ۇرشىقشا ءۇيىرىلىپ قۇلاي سوققان تاس سەكىلدى ەكپىنىمەن بورسىقتى ءبىر سوعىپ ءوتتى. ءتىسىن دارىتا المادى. سونان سوڭ قايتا قارپۋ كورسەتتى. گۇرىلدەپ كەلىپ اۋزىنا تۇسكەن باقال سيراقتان قاپسىرا تىستەپ الىپ ۇردى. ءبىر تۇستا شوشقا پورىمدى شەكەنە قورباڭ دەنە دە تازىنى قاڭق ەتكىزىپ قاۋىپ تاستاپ باياعى سول وزىنە ابدەن قانىق ءىن جاققا ەكى اتتادى. اقتۇيعىن الدىن ورادى. سوڭىندا الدى-ارتى قاماۋدا تۇرعان بورسىقتىڭ وزگە ەمەس، جان جەرى ەڭ وسال جۇقا جارالعان قاۋىپتى مۇشەسى – قارا تۇمسىققا سويىل ءتيدى. ەسەڭگىرەپ بارىپ قۇلاپ تۇسكەن دۇلەيدى اقتۇيعىن ەركىن جۇلمالادى. ادەتىنشە وزگە ۇلى دەنەنىڭ تەرىسىن سىزباستان قىسقا سيراعىن قىلتىڭداتىپ ۇزاق القىمدادى. مىنە وسىلايشا، بۇل وڭىردە اقتۇيعىننىڭ اياعى جەتپەيتىن جۇيرىگى، اۋزى تيمەيتىن اڭى قالمادى. تاۋ اراسىنداعى سۇر تاقىردىڭ قارا قۇيرىعى، جالاما كەردىڭ ارقارى، مۇيىزدەرى اربيعان تاۋ تەكەسى وسىنىڭ بارلىعى شاربىسى اقتارىلىپ شابىنان جارىلىپ جاتتى. وسىنى كورە قالعان جەمتىكتىڭ جاسىعىنا، ىستىق قانعا داندەگەن سان-ساناقسىز وزگە يت اتاۋلى دا سولاي ىستەدى. بۇكىل دالا قان ساسىدى. كۇن كوزىن قۇڭقىلداعان قالىڭ قۇزعىن قاپتادى دا، ادام پاناسىن قىلعان ءۇي اتاۋلىنىڭ سورەسى قارا كەمىك اڭ ەتىن كوتەرە الماي مايىسىپ تۇردى.
سۋ سارىنى، ىرگەدە تاعى دا سول ساقاۋ جاڭعىرىق.
- ال ەندى پەندەشىم، ساناپ تاۋىسقىسىز جىلدار بويى ەركىڭە قويدىم. ەسەيۋ سوڭى ەرىگۋگە، توتەنشە ءبىر ۇشقىر دامۋعا، جەر الەمنەن باسقا دا قيىرداعى جارالمىشتى بۇلدىرۋگە جەتتى.
اسىقپا، ايلاسى الدىڭدا... ءوز تەنتەگىمدى ءوزىم تيامىن. ەكى جاقتاعى تاۋ وركەشى الدىنداعى ءزاۋلىم الىپ كەر جارتاستى تيتىقتاعان كوك دولى سۋ داۋىسى.
10
ار جاعىنان الىستاعى اق قارلى تاۋدان قۇلاعان ۇلكەن وزەن، تاۋ سۇيەگىن قاتىرلاتىپ ءمۇجىپ كەلىپ الدىنان كولدەنەڭ تۇرا قالعان ەتەكتى بيىك سۋ جارتاسقا توسىلعان. ۇزاق جىل ارپالىس كورگەن. سولايشا ءسۇتى سورعالاعان تابيعات ەمشەگىنىڭ كول قۇرعاعان ىركىندى ءسولى اۋەلدە ۇزاق تۇنىعانىمەن، سوڭىندا كوپىرشىپ تاسىعان الاپتا كۇتپەگەن جەردە مىناداي وقيعا تۋىلدى.
ءتۇن بولاتىن. قاسيەتتى جەر ءمۇيىزىنىڭ كادىمگى ەشكىم ءتۇسىنىپ بولمايتىن جاسىرىن كۇڭگىرى شىعىپ تۇرعان، وزگە بوتەن دىبىس جوق، مۇلگىگەن ءتۇننىڭ شىرقى بۇزىلدى، ىلە-شالا وكىرگەن سيىر مەن پىسقىرىپ كىسىنەگەن جىلقى شۇرىلى، وزانداپ باقىرعان ەشكىنىڭ بايا داۋىسى شىعا قالدى.
اۋەلگى جارالمىشتا سولاردىڭ وزىنە عانا بۇيىرعان ىرىزدىعى، قاپتالدىڭ قوڭىر اڭى مەن ويقىلدىڭ تۇلكى قارساعىن، بورسىعى مەن بۇقپا سۋىرىن قۇرتۋدىڭ سىرتىندا، ءوز ۇيىرىندەگى ءبىر توپ قانشىقتى، وزگە قىراننىڭ ارلانشاسىن ءتىپتى ءىن ىشىندەگى باۋىرىن كوتەرمەگەن بولتىرىكتى، ەجەلگى تاۋ پەرىسىنىڭ تۇقىم-تۇقيانىن بارلىق ەسىل سەرىگىن بىردەن تاۋىسقان اقتۇيعىننىڭ تۇراعىنا بۇكىل يىستەسىنەن جۇدا بولعان، ونىڭ دا باسى ابدەن قاڭعىرعان قۇسالانعان، سونان سوڭ ءوز اجالىن ءوزى تاپقان ايىقپاس دەرتتكە جولىققان جالعىز كوك شولاق، قاڭعىپ كەلىپ قان قاقساتتى. ايتارعا ءتىلى، جىلارعا كوزىنىڭ جاسى جوق حايۋان كۇيى قانداي ايانىشتى، ويداعى زاردى تىلىمەن توگىپ، بويداعى دەرتتى كوزىنىڭ جاسىمەن جۋعاندى جاراتۋشى سول شىركىندەرگە نەگە جازبادى ەكەن؟!
اۋەلى مۇقىم ۇلكەن ءبىر قاپتالدىڭ ءار قۋىسقا ونداپ-بەستەپ كۇشىك تاستاعان ۇيىرشەلەرى بولتىرىگىنەن ايىرىلدى. سول يىسقور اقتۇيعىن جەتى قىرقانىڭ قاباتىنداعى قۋىسقا ءتىمتىنىپ كەلدى دە سوڭىنداعى جەر ءۇستىنىڭ جەمىرىن ۇستىنەن ءتۇسىردى، ءىن اۋزىنداعى وڭكەي تەرىسى سىپىرىلعان تىرجالاڭاش شالا-جانسار بولتىرىكتەر جۋساپ جاتادى، وندايدا وزانداپ ۇليدى، جەر تارپيدى. ءبىرىنىڭ اۋزىن ءبىرى جالاپ ەمىن-ەركىن شۋلايدى. سويتە ءجۇرىپ تاعى دا دالا جورتادى، جورتا ءجۇرىپ اڭداۋعا، اجالعا جولىعادى، قۇرىپ بىتەدى. الدىمەن سول اقتۇيعىن قاعۋىلداپ كەلىپ قايداعى ءبىر جان جەردەن ورىپ جىبەرەدى دە، سوڭىنداعى اڭدۋشىنىڭ مىلجاسىنا تاستايدى. تاعى دا سولاي بولا بەرەدى. اۋەلى وزگەنىڭ ءۇيىرى، ونان سوڭ ءوزىنىڭ توبى بىردەن-ەكىدەن ازايدى. جىلدا كورەتىن كۇنى سولاي بولعان سوڭ ارلان سوڭىندا ءوزى جورتىپ تاۋىسپاعان شەتسىز جەر ۇستىندە جالعىز قالدى. ونىڭ باسىنا سولاي ءبىر زاۋال تۋدى، ابدەن مازاسى كەتىپ زەرىكتى. كۇندى تۇنگە جالعاپ وزانداپ تۇرىپ تولاسسىز ۇليدى، شەرگە تولى بۇكىل ءىشىن قۇسا كەرنەپ دوڭبەكشيدى، ارلى-بەرلى اۋنادى، ارسىلداپ تۇرىپ ايدالادا جالعىز ءۇردى. ءسويتتى دە سوڭىندا كوزىنە كورىنگەنگە اۋزىن سالدى، قاتىرلاتىپ تاس كەمىردى، ورماننىڭ قابىعىن شاينادى ءتىپتى توبەسىندە ۇشىپ جۇرگەن قۇسقا شاپشىدى. كەرەك دەسە ىزىڭداعان شىبىندى دا ساق ەتكىزىپ قاعىپ تاستادى. سولاي ۇزاق كۇن ءوتتى، ءوزىنىڭ اش-توعىن دا سەزگەننەن قالدى، ءسويتتى دە قۇلاعى شۋلاپ كوزىنە قان قۇيىلعان، بۇكىل جۇلىن-جۇيكەسى ابدەن سالدىراپ قاپالىقتا قارا قۇسى ىرىڭدەگەن ساتتە قۇتىرىپ تىندى. قۇلداي جورتتى، جورتا ءجۇرىپ اقتۇيعىننىڭ مەكەن-تۇراعىنا العاش ۇيقىدا كەلىپ ءتيىستى. قيمىلىندا، بۇكىل قوزعالىسىندا توتەنشە اسقىنعان ۋىتتان سىرت بولەكشە ولەرمەن شيرىعۋ بايقاتقان دولى، اۋدەمنىڭ وزىندە وڭ مەن سولىن جايراتىپ سالدى. توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشى قان ساسىدى. قوڭ ەتتەرى ويىلىپ تاستالعان، كوزى جاۋدىرەگەن شالاجانسار جىلقى، جۇقا شاپتان دولدانا ۇڭگىگەن سول ءبىر سۋىق تۇمسىق ىشكى وكپە-جۇرەگىن سۋىرىپ اكەتكەن سيىر، ارقانشا شۇباتىلعان ىشەك-قارىندارى شۇبىرا شوپكە بىلعانعان ەشكى مەن قويدىڭ بۋى بۇرقىراعان جەمتىكتەرى ءار جەردە سەرەيىپ جاتتى.
ساي-سايدىڭ قۋىسىنان الدەبىر داۋال تۇبىنەن قىزىل وڭەشتەپ توتيايىن ءتۇستى ءشوپ ءنىلى سورعاقتاعان، قىرىلداعان داۋىستار شىعادى. اۋەلدە قاپەرسىز بولعانىمەن ارتىنان قالىڭ قيقۋ شىعارعان ۇيرەنشىكتى دولى كۇشكە قاشا ءجۇرىپ جالتارىس جاساعان دالا جىرتقىشى ارىنىن باسىپ مۇراتىنا جەتكەن تۇستا تاۋعا قاراي جوسي جونەلدى. ارتىندا ساعىمشا قۇبىلعان اق نوقات بايقالدى.
بۇل كۇندەرى بىرنەشە قارباسقان، بارشىنداعان كەزىندە تالاي ارلاننىڭ سوڭىنا تۇسكەن قارتاڭ تازى جاي قوزعالعانىمەن، قالىڭ قانسوقتانىڭ ىشىنەن شىققان شوڭايدىڭ سوڭىنا مىقتاپ ءتۇستى، ۇزاتقان جوق، ءبىر قىرقادا قۋىپ جەتتى. اۋەلدە ءوز اعىنىنا يە بولا الماعان اقتۇيعىن سارعالاڭ تارتقان باۋىر ءجۇنىن بۇتا تاراعانمەن، كوك تارعىل جەلكە ءجۇنى ۇربيگەن ءدۇبىر اياقتىڭ الدىنا ءوتتى. ءسويتتى دە تەز قايىرىلىپ كولدەنەڭنەن كيىپ اكەتتى. جالعىز رەت قانا ارس ەتكەن داۋىس شىعاردى دا ىرىلداپ قانا تۇرا قالعان جاسقانعان ارلاننىڭ جۋانداعان مويىن تۇپتەن وراي سوعىپ جۇلىپ ءوتتى، اشۋلى تارلاننىڭ ءوزى دە سونشالىق تەزدىك ىستەدى. اقتۇيعىننىڭ تارلان قابىرعاسىنان قاۋىپ ۇلگەردى، قاتتى ءبىر قاڭقىل شىعارعان تازى دا قايتا قويعان جوق، ارپاق-تۇرپاق الىسا ءتۇستى، اۋەلدە ەكەۋى ارتقى اياقتارىن سەرگەك ۇستاپ تىك ءتۇستى. سىباعىزىپ تەرلەگەن جۇندەرى جاسىڭقى قولتىقتارىن جازىپ جىبەرىپ ءبىرىن-ءبىرى سويعىلاعان قۇلاق تۇپتەن كەز كەلگەن جەردەن ازۋ سالىستى، سونشالىق كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن بىرنەشە رەت الما-كەزەك اۋناسىپ تۇردى. ءسويتىپ ولار ينەگە شىققان سوڭ ءاپ-ءساتتىڭ وزىندە بار قايراتىن ءبىر-اق جۇمسادى، سىلەسى قاتىپ ابدەن شارشادى، قيمىلدارى بارىنشا تارتتى، ءبىر ساتتە ارلان اقتۇيعىندى جۇلقىپ تاستاپ قاشا جونەلىپ ەدى، بۇكتەلىپ تۇسكەن جەرىنەن تەز تۇرعان اقتۇيعىن شوڭايدى تىرسەكتەپ باردى دا قىزىل اسىق تۇسىنداعى مۇرىندىق ءسىڭىردىڭ ءوزىن ادەتىنشە قاپسىرا تىستەپ قىرىلداتىپ شايناپ ۇلگەردى، ءتىپتى قانىن سورعالاتىپ ويىندى ەتتىڭ ۇشىنداعى دوعا تارامىستىڭ ءوزىن شورت قيىپ تاستادى. ىڭىرسىعان قورلىققا توزبەگەن ايانىشتى ءۇن ەستىلدى. تاعى دا ەت قىزۋىمەن ارقان بويى سىمپ ەتە جونەلگەن جارالى دالا جولبارىسى كولدەنەڭ كەزىككەن جانسەبىل سەكە تاسقا جونىن بەردى دە ءوز جاراسىن ءوزى يىسكەپ شوڭقيىپ از تۇردى.
تىپ-تىنىق مىلقاۋ ءتۇن ىشىندە سول ءبىر جارتاستىڭ وكپە تۇسىندا اقتۇيعىنعا بۇرىن-سوڭدى كەزىكپەگەن ۇلكەن ءبىر ءور كەۋدەنىڭ جان الىپ، جان بەرگەن ءدۇبىرلى جاۋگەرلىگى ءجۇرىپ جاتتى. بۇكىل دەنەگە بار ەس قاتار بولعان، كەسەك تامىرلارىنان قان سورعالاعان كوك شولاق تا توسىن جولىققان مىناۋ ءبىر جان العىشپەن مىقتى الىستى. الدە دە كەز كەلگەن جەردەن قاۋىپ ۇلگەرىپ سىلكىپ تاستادى.
دەگەنمەن بۇرىنعىداي ەمەس، وسى ءبىر بوگدە سۇعاناقتىڭ سۇرقى كەتە باستاعان سەكىلدى. قوزعالىسى بارانداي، دەنەسى اۋىرلاي تۇسكەن قۇرعاق ايبارعا كوشتى. ۇشتارى قارالتقىم تاقىر قىلشىقتى ءجۇنى جاندانا قالعان بەت تەرىسىن كۇربيتىپ ورشەلەنە تيىسكەن اقتۇيعىنعا ىرىلداپ قويدى. قويۋ سىلەكەي تورلاعان قارا يرەك ەزۋىن سوزعىلاپ، ۇزىندى-قىسقالى تىستەرىن بەتكەلدى ساق ەتكىزدى، بۇكىل دەنە قۋىرىلىپ بۇرىسە تۇسكەن ءون بويى قان سىلەكەي.
ءبىر تۇستا كوكجال ابدەن قالجىرادى، بولدىردى. ورتاسى ويقىل، سالا قۇلاش، جالپاقشا ءتىلىن سالىپ جىبەرىپ سىلكىندى، قۇلاعى شۋلادى. مايقۇلاقتىڭ تۇسىنان سويىپ تۇسكەن تازىنىڭ ءتىسى دۇنيەنىڭ بار سايرانى ەكى كوزدىڭ ءبىرىن، قاباق ەتىن قوسا سويىپ اعىزىپ تۇسىرگەن.
از ايال جاساعانىمەن قايراتى بارعان سايىن سولعىن تارتقان ارلاننىڭ موينى قىلجاقتاپ بوساي بەرگەن تۇسىندا دەنەسى سىپتىعىر اقتۇيعىن گۇرىلدەپ كەلىپ تاپ بەردى. بۇل جولى دالدەپ تۇرىپ قوقا كەڭىردەكتىڭ ءوزىن ازۋلاپ ورىپ تاستادى. بارلىق تىنىس بۋىلدى.
ەندىگى ساتتە جۇكتەي عانا شوقى تاس تۇبىندەگى ارلان بۇلىڭعىر تارتقان جالعىز كوزىن ورشەلەنە جۇلقىلاعان اقتۇيعىنعا اقىرعى رەت ءبىر توڭكەرىپ ءدىرىل باسقان دەنەسىن باياۋ عانا قۇرىستىرا بەردى.
وزگە اڭ اتاۋلىنىڭ ءبارىن قويعاندا قاسقىر اتاۋلىمەن سان رەت جۇلقىسقان اقتۇيعىن وزىنە سيرەك كەزىككەن مىناۋ قاندى ازۋدىڭ، ادەتتە تۇيەنىڭ قاتتى تەرىسىن پىشاقشا سويعىلاعان اۋزىنان وگىز سوقسا دا ۇشىرىپ تۇسىرەتىن اپاي ءتوس كەۋدەسىنەن قىزىلقۇرىم قان سەكىرگەن ايبارلى كوزدەرىنەن اۋەلى سويىلشا تيەتىن شولاقتاۋ، سالماقتى قۇيرىعىنىڭ وزىنەن سەسكەنگەن جوق. جۇرەك قانىن دا، ەتى مەن تەرىسىن دە وزگە قاسقىرعا ۇقسامايتىن بوتەنشە ءبىر ءيىس بار، ول داعى نازالى جالعىز قالعان بۇل وڭىردەگى اتا جاۋدىڭ ەڭ سوڭعىسىن وسىلاي كەرگىلەدى، جۇلىم-جۇلىمىن شىعاردى.
تاعى سول تىپ-تىنىق ءتۇن، كوك ءجۇزىن استارلاعان سۇيىق بۋالدىر تۇمشا مۇنار بايقالدى. ارىدا تات سۇڭگىسىن ۇستاعان شەگەنىڭ جىلتىر ۇشى سەكىلدى وڭكەي وشكىن جۇلدىز ورتاسىندا توڭىرەگىن قابات-قابات ءارتۇرلى شەڭبەر ساۋلە قورشاعان تۇتىلعان اي القيدى دا، مىناۋ قىم-قۋىت تىرلىككە ءبىرتۇرلى ۇرەي بايقاتادى.
11
وسىدان ارتىق-كەمى جوق 40 كۇن وتكەن سوڭ قىرىق ءبىرىنشى كۇننىڭ تۇنىندە، دالىرەك ايتقاندا، اقشۋلان ارلان ويران سالعان سول مينۋتتىڭ تولعان ساتىندە بۇل وڭىردە ادام بالاسى بۇرىن-سوڭدى ەستىپ كورمەگەن سۇمدىق وقيعا تۋىلدى.
بۇكىل دالاداعى ەندىگى قالعان تىرلىك، جان-جانۋار تۇگەلىمەن قۇتىرىپ جەلىكتى، شەتىنەن جىنداندى.
ەڭ اۋەلى سول جولى قۇتىرعان اقشۋلان شوڭايدىڭ ءتىسى دەنەسىن سويعىلاعان، بار ۋىتىن ول داعى اتا جاۋى اقتۇيعىنعا توككەن، سودان سوڭ جارالى بولىپ تەز جازىلعان تازى وقىس مىنەز شىعاردى، الدىنا كەلگەن استان جەرىدى، بۇرىنعى قۇت بوستەگىنىڭ ۇستىنەن جەرىپ دالاعا جۇگىردى. موينىنداعى قارعىنى اياقتارىمەن كەزەك تىرنالادى دا، كۇشتەپ تۇرىپ سىپىرىپ تاستادى. سونان سوڭ ءجيى-ءجيى تۇشكىرىپ الدى دا الباتى دالا بەزىپ از ءجۇردى، ايتسە دە نەگە ەكەنى بەلگىسىز، باياعى سول ءنان جارتاستىڭ سەكە باسىنا شىعىپ تابان استىن يسكەلەدى، ونىڭ تەرەڭىنەن، ارعى قاتپارىنان الدەنەنى سەزگەندەي يسكەلەپ الدى دا، تابانىنا ءتۇسىپ بيىككە بوي سوزدى. ورايلىعىن جارالاپ سۇزگىلەدى. شاۋىلدەپ ءۇردى، سونىڭ وزىنەن دە ازدان سوڭ تايقىپ شىعىپ، ءوز ۇيالاستارىنىڭ كۇل-كۇمىرانى شىعىپ الدەقاشان شىرىگەن زامانعى سۇيەگى جاتقان شۇڭقىرشانى تۇمسىعىمەن تۇرتكىلەدى. قۇشىرلانىپ تۇرىپ يىسكەدى. ىشىنە جىلان تۇسكەندەي دوڭبەكشىدى.
سەندەلگەن اقتۇيعىن ەندى الدىنا اس، اۋزىنا قانت تاستاپ جادىلاعان اقى يەسىن ىزدەپ بارىپ كوك بالتىردان قاتۋلانىپ تۇرىپ ورىپ-ورىپ جىبەردى. سول تۇستا وزىنە بۇرىن-سوڭدى بايقالماعان دولى كۇش بىتكەندەي بولدى، ءتىپتى شىنىن ايتقاندا، بۇرىن-سوڭدى ءتىسى تيگەندەرگە بۇلاي قاتۋلانباعان سەكىلدى قيمىل بايقاتتى.
يەسىن سۇلاتقان اقتۇيعىن ءۇي ىشىنەن، قايداعى ءبىر حارەكەت، قيمىل ماڭىنان ىزدەپ ءجۇرىپ ۇلكەندى-كىشىلى ەكى اياقتى ماشايىق بىتكەندى، وزدەرى دە شەگىنەن شىققان ەسىرىك دەلقۇلىلاردى شەتىنەن قاۋىپ شىقتى. كەز كەلگەن جەردەن ورىپ تاستادى، بەتكەلدى تالادى. سوڭىندا سول قوجايىن يەسىنىڭ مال اتاۋلىسىن دا امان قويعان جوق، كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن ولاردى دا ەمىن-ەركىن تىستەلەدى. سوڭىندا دارمەنى قۇرىدى، كوزىنە كورىنگەندى ءبىر-ءبىر سۇزگىلەپ بارىپ سوڭعى تىنىسىن توقتاتتى.
ءىستىڭ اقۋەتى بىلاي بولدى:
قاسقىر بولسا دا قاسىنداعى قاباق سۇزىسكەن قانشىعىنان، بولتىرىگىنەن، قاراڭ-قۇراڭ دوسىنان، وزگە ۇيىرلەسىنەن، قىسقا ءبىر بوكتەردەگى بارلىق تۇقىمىنان ايىرىلىپ كۇنى قاراڭعى سوققان قاپى كورگەن، ۇيىعىپ، ۋلاسىپ-شۋلايتىن، ۇزاق جورتۋىل سايران كورەتىن توڭىرەگىندەگى بار قىزىعىنان ايىرىلعان سوڭ قۇتىرىپ جىندانعان اق شۋلان ارلان بويىنداعى بار دەرتىن، زارىن، قارعىسىن اقتۇيعىنعا تاستاپ بەردى. وزىندىك كيەسى بار، ادامزاتتىڭ العاشقى سەرىگى سولاي دەرتتەندى. ارعى پىرلەرگە جان اشىرلىق تانىتقاننان بەرگى يتپەككە تۇسكەن سوڭعى كۇنانىڭ ەسەسىن ول داعى قايىردى دا، سولاردىڭ ءوزىن دە اجال سىلەكەيىمەن بۇلعادى. سوڭىندا سول ءوڭىردىڭ ۇزاق داۋرەن كورگەن، ءامىرىن الەمگە جۇرگىزگەن ادام اتاۋلىسى دا اقىل-ەستەن ايىرىلدى. اۋەلدە ولار دا قىزىنىپ تىتىرەندى، تۇسىندە شوشىندى كوردى، بۇكىل تامىرلارى قاراداي شاققىلاپ، ميلارىن كوبىك كەرنەدى، كوزدەرىنە قان تولدى، اۋىزدارىنان وتاۋلاپ سىلەكەي اتقىلادى، اقىرىندا جىنداندى بالەلەر! ءبىرىن-ءبىرى كەز كەلگەن جەردە مىلجالادى، قاسقىرشا تالاستى، يت بولىپ ۇلىدى، تۇلكىشە قۇبىلىپ، قارساقشا شاۋىلدەدى. ءالى جەتكەنىن الىپ ۇرىپ مالشا باۋىزدادى، الاقان قۋىسىن ىستىق قانعا تولتىرىپ تامشىسىن دا جەرگە تۇسىرمەستەن قۇنىعىپ تۇرىپ ۇرتتادى. كەۋدە شەمىرشەكتەرىن سوككىلەپ وزدەرىنىڭ ۇلبىرشەگىن وزدەرى شايناپ قىلعىندى. جۇپ-جۇمساق ادام سۇيەگىن قاتىرلاتىپ، قاندى كەمىگىن سوردى. اۋەلى ونەر شىعارىپ دوپ-دومالاق توبە سۇيەكتى ويىپ جىبەردى دە بۇجىر-بۇجىر ميلارىن شۇقىدى، مويىن سۇيەك پەن ارىق بەلدەمەنىڭ جىگىن اشىپ ۇزىنشا جۇلىندارىن سۋىرىپ الىپ قىلعىندى.
ادام دەگەن نەمەلەر انشەيىندە عانا، قۋىرشاق كيىم ىشىندە، قالىپتى تىرلىك تۇسىندا عانا بۇل دۇنيەنىڭ كوركى بولعانىمەن، مىناداي زامان اقىر تۇسىندا بۇكىل جارالمىشتىڭ بارىپ تۇرعان سۇيكىمسىزى بولارىن كىم بىلگەن؟ ءبىر توپ قۇتىرىقتىڭ تىرجالاڭاش كەيىپتەرىن، قىلىعىن ايتساڭشى، الەم جيىركەنەدى، ءالى جەتكەننىڭ قۋاتىن سورعان، كۇيلەنگەن قۇتىرىق يەلەرىنىڭ ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ ماۋىققانىن ادامدى قويىپ حايۋان اتاۋلىعا جازباسىن. حايۋان شىركىننىڭ ءناپسى زارۋاتىن باسارداعى قيمىلى، بۇقا بولعاندا كۇيلەگەن قۇناجىننىڭ اۋكەسىندەگى كەنەنى، قايىزعاقتى، ۇساق بورتكەندى ءمۇيىز تىلىمەن تاراپ تازارتىپ بەرۋى، ايعىر بولعاندا بيە بايقۇستىڭ ۇساق شاڭ تۇنىعان جالىن تىستەلەۋى، اتەش اتاۋلىنىڭ اۋزىنا تۇسكەن ءبىر ءتۇيىر ءداندى الدىمەن مەكيەنگە تاستاپ بەرۋى مىنا قويانشىقتاردىڭ قىلىعىنا قاراعاندا ابدەن ورىندى سەكىلدى.
ءيا، جاسىرۋسىز وڭكەي جالاڭاش سوراقى تاندىلەردىڭ ماحابباتتان، سەزىمنەن، جۇمساق مايدا بارلاۋدان تام-تۇم قالماي جۇدا بولعان ەسسىز قىلىقتارىن كورگەننىڭ كوزىنە قۇم قۇيىلسىن! مىنە وسىلايشا ۇزاق-ۇزاق جىلدار بوي اۋليە كورىنگەن، تالاي ءپاتۋا، زاڭ-زاكون، ولمەيتىن، وزگەرمەيتىن سالت-سانا شىعارعان ءبىر ءوڭىردىڭ ادام اتاۋلىسى از-اق كۇننىڭ ىشىندە وسىلاي قۇرىدى. اداممەن بىرگە ارلاننىڭ، اقتۇيعىننىڭ ءتىسى تيگەن مال اتاۋلى دا سونى كوردى. مال اتاۋلىنىڭ سىلەكەيى تيگەن قىرقىندى ءشوپ باسىنداعى قۇتىرىڭقى، بۇزىلعان يىسكە ۋلانعان وزگە ماقۇلىق ۇساق-تۇيەك حايۋان دا سول زاۋالعا جولىقتى.
عالام تىرلىگىنىڭ سان قىزىعى بۇرقىلداعان سول وڭىردەگى از كۇن ىشىندە وبا تيگەندەي شەتىنەن جۋساعان ادام، حايۋانات اتاۋلىنىڭ ولىگىن شوقىنعان، ءيىسى تيگەن قۇس، قۇرت-قۇمىرسقا اتاۋلى دا سول اۋرۋمەن تىنىم بولدى. ارعى-بەرگى زاۋرەن يەلەرى اسقىنا بارىپ وسىنى كورگەن الاقانداي ءبىر قۋىس، ءالى ەشكىم بىلە قويماعان قۇتىرىق قويناۋ ۇزاق جىلعى ازاپتان، اۋىر ماسىلدان قۇتىلدى.
اۋەلگى جارالمىشتا سولاي تەڭشەلگەن، ءبىرىنىڭ كۇن كورىسىن بىرىنە جازعانىمەن بەلگىلى شەكتەمە قالىبى بار، گۇلدەنىپ-قۇلپىرۋمەن زاۋال اتاۋلىنى دا ءبىر كورەتىن تىرلىك يەلەرىنىڭ تراگەدياسىنان، وڭكەي بۇلىكتەن قۇتىلا قالعان سول اۋماق كەلىسىپ تۇرىپ سىلكىندى. سول-اق ەكەن، ار جاعىنداعى اق قارلى تاۋدان اعىپ كەلىپ كولدەنەڭ تۇسكەن ءنان جارتاسقا ىركىلگەن، كول قۇرعاعان، ۇزاقتان بەرى جەر استىنىڭ تازا مولدىرىنە، جەر ءۇستىنىڭ، اسپان استىنىڭ سور تامشىلارى قوسىلىپ مولىعىپ ءوسىپ وتىرعان ءولى سۋ ءوز ونەرىن كورسەتتى. اياق استىنان ايعا ۇلاسقان تولاسسىز جاڭبىر جاۋدى. الىپ تابيعاتتىڭ ءبىر بۇرىشى قاراداي بالقىپ بۋساندى. باياعى مولايا باستاعان اساۋ وزەن اق كوبىك بۇرقىراتىپ ارنادان استى، ءسويتتى دە ءۇش جاعىن توسقان ەكى سىلەم جوتا مەن كولدەنەڭ جارتاستى، قاراداي قىسىلعان تەبىندى ەركىن تولقىندار قالپاقشا ۇشىرىپ ەڭىسكە قاراي ءبىر-اق جوسىلدى.
زامانعى ءنان جارتاستىڭ قۇلاعانى – ومىرىلعانى مۇڭ ەكەن، جەتى قابات جەر استىنان بۇرق ەتىپ تۇڭىلىكتەي قارا كولەڭكە، تىرلىگى زىم-زيا بولعان ءوڭىردى وڭمەندەي جورتىپ ءتىنتىنىپ ءجۇردى.
جەر ۇستىنە سىلقىلداپ تۇرىپ كوكقاسقا تۇلا تولقىندار جايىلدى. ساناپ تاۋىسۋعا بولمايتىن ءار قيلى پورىمداعى قالىڭ ولەكسەنى، قۋراپ ساسىعان جەمتىكتى، كۇن قاقتى قاڭقالاردى، ەندى كەرەكتەن مۇلدەم قالعان ۇساق شابىرا ولەكسەنى اعىزىپ تىندى.
ءبىر كەزدەگى پاڭ دەنەسىن، قارا قوڭىر ءتانىن ۇزاق كىرلەتكەن، بارعان سايىن قالىڭداي تۇسكەن لات دۇنيەدەن تازارا قالعان تابيعات، قالىڭ مازاسىز دابىردان، قان توگىستەن، كۇندىز-ءتۇنى تولاسسىز توبىمەن تۋىلىپ جاتقان جاۋىزدىقتان قۇتىلا قالعان اۋليە مەكەن ەندى ەشبىر قىبىرسىز-قيمىلسىز ۇزاق ۇيقىعا كوشتى، ماۋجىرادى. قايتالاپ ايتقاندا جارالعالى جارادان كوزىن اشپاعان، ابدەن مازاسى كەتىپ تۇرالاعان، تۇنجىر عالام كىنادان تازاردى. مىڭ-ميلليون جىلدىق ۇزاق ۇيقىنى كۇتكەن، كوزىنە تىرەۋ قويعان الەم اڭعارى وسىلايشا راحات تىنىشتىققا كوشتى. بىراق تىرلىك ۇياسىنىڭ توسىن ۇشىراعان بۇل كۇيى دە باياندى بولعان ەمەس. ەندى ول وزگەشە كۇيبەڭ تىرلىكتى باسقاشا ءبىر دامۋ سوڭىنداعى قايتالانا بەرەتىن توزعىندى، جاڭالانۋدى وزىنەن باسقا ەرەكشە الىستاعى ازىرشە تىلسىم كوز ۇشىنداعى بوگدە دۇنيەدەن كۇتەدى.
جەر-الەمگە مازا بەر، ادامزات!
جۇماباي ءبىلالۇلى
قحر جازۋشىلار وداعى VIII-IX قۇرىلتايىنىڭ تۇراقتى جوراسى، ورتالىق جازۋشىلار وداعى جانە مادەنيەت ءمينيسترى، مەملەكەتتىك از ۇلتتار ادەبيەت قوعامى، مەملەكەتتىك عىلىم اكادەمياسى سىندى ەلەۋلى ورگانداردىڭ كوپ رەتكى ماراپاتىنا يە بولعان، مەملەكەتتىك ەركەشە ستەپەنديا يەگەرى. قازاقشا ونتومدىق، قىتايشا التى تومدىق شىعارماسى جارىق كورگەن. قحر-نىڭ ءبىرىنشى دارەجەلى جازۋشىسى.
Abai.kz
