ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ كەسكىن-كەلبەتىن بەلگىلەيتىن مادەني قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى – جەر-سۋ اتاۋلارى. وكىنىشكە قاراي، پاتشالىق جانە كەڭەستىك وتارشىلدىق تۇسىندا ساياساتتىڭ شوقپارىمەن، ال تاۋەلسىزدىك العان كەزدە ەيفوريالىق كوڭىل-كۇيدىڭ اسەرىمەن ونوماستيكا سالاسىندا جەڭىل-جەلپى شەشىمدەر قابىلدانىپ، كوپتەگەن تاريحي جەر-سۋ اتاۋلارى وزگەرىپ كەتكەنى بەلگىلى.

سوڭعى جاعداي، اسىرەسە، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك قيىندىقتار قاتار كەلگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭدەرىنە ءتان كورىنىس بولدى. ەل ەڭسەسى كوتەرىلگەن كەيىنگى جىلدارى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر ونوماستيكا سالاسىن تاريحي-تانىمدىق ءمانى بار، ۇلتتىق سالت-سانا مەن ءداستۇردىڭ جالعاسى رەتىندە قىزمەت ەتەتىن قۇندىلىقتى بىرەگەيلىندىرەتىن عىلىمي سانات رەتىندە تانىپ، جەر-سۋ اتاۋلارىن وزگەرتۋدىڭ زاڭنامالىق نەگىزدەرى مەن تەتىكتەرىن قالىپتاستىردى. دەگەنمەن دە، ءالى دە بولسا ولقىلىقتار مەن كەمشىلىكتەر بار. بۇل ورايدا كەشەگى تۇركىستان قالاسىندا وتكەن قۇرىلتايدا مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆ مەملەكەتتىڭ ونوماستيكا سالاسىندا ۇستاناتىن ساياساتىنىڭ باعىتى قانداي ارنادا بولاتىنىن ايقىندادى. «ونوماستيكا سالاسى، - دەدى پرەزيدەنت، - تاريحي سانا-سەزىمدى جاڭعىرتۋدىڭ ماڭىزدى يدەولوگيالىق قۇرالى ەكەنى بەلگىلى. كەيبىر ادامداردىڭ قالاۋىمەن جالعان ءومىربايانى ادەيى قولدان جازىلعان كەڭەس ءداۋىرىنىڭ قايراتكەرلەرى بار. ونداي جاساندى تۇلعالاردىڭ ەسىمىن ءتۇرلى نىساندارعا بەرۋدى دوعارۋ قاجەت. جالپى، ونوماستيكا سالاسىن تارتىپكە كەلتىرگەن ءجون. بۇل شارۋا كەشەندى جانە دايەكتى تۇردە ءبىر ورتالىقتان اتقارىلۋعا ءتيىس. ونوماستيكا بۇل –  اتا-بابالارىمىزعا بايلانىستى يا بەلگىلى تۇلعالاردىڭ تۋىسقاندارىنىڭ ءىسى ەمەس. بۇل – مەملەكەتتىڭ شارۋاسى. وسى سالاداعى بارلىق راسىمدەردى ءىس جۇزىندە رەتتەۋ ماڭىزدى. وندا ايماقتاردىڭ ەرەكشەلىگىمەن قاتار، جالپىۇلتتىق باسىمدىقتار دا ەسكەرىلۋى كەرەك».

«ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشىم، سەن دە تۇزەل» (اباي) دەگەندەي، ونوماستيكا ماسەلەلەرىندە تۇزەيتىن ىستەر جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى – تاريحي جەر-سۋ اتاۋلارىنا جانە اكىمشىلىك تەرريتوريالارعا كىسى ەسىمىن بەرۋ ماسەلەسىنە كوزقاراستى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ قاجەتتىگى. بىزدەر جەر-سۋ، ءوڭىر اتاۋلارىنا كىسى ەسىمىن كولدەنەڭ تارتا بەرمەي، كونە زامانداردان ساقتالىپ جەتكەن تاريحي اتاۋلاردى ساقتاۋ ماسەلەسىنە نازار اۋدارۋىمىز قاجەت. مۇنداي قارەكەتكە كەشەگى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ ارعى جاعىنداعى پاتشا زامانىنداعى توپوگرافيالىق كارتالاردىڭ تيگىزەتىن پايداسى مەن  ماڭىزى زور. پاتشا وتارشىلدىعى تۇسىندا قازاق دالاسىن باسقارعان اكىمشىلىك ورتالىقتاردا (ورىنبور، ومبى، كەيىننەن تاشكەنت، الماتى) اسكەري گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ كەڭسەسى جانىندا ارنايى توپوگروف مامانداردان قۇرالعان بولىمشەسى جۇمىس جاساعان. ولار ارنايى تۇردە قازاق دالاسىنىڭ ءتۇرلى مازمۇن-سيپاتتاعا كارتالارىن جاساۋمەن اينالىسقان. قولدا بار ماتەريالدار مازمۇنى بىزدەرگە توپوگرافتار ماماندار جوعارى كاسىبي بىلىكتىلىك تانىتىپ، جەر-سۋ اتاۋلارىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تىلدىك قولدانىسىنداعى نۇسقادا بەرۋگە ۇمتىلىپ وتىرعاندىعىن بايقاتادى.

پاتشا زامانىنان جەتكەن كارتالاردان توپونيميكاعا قاتىستى كوپتەگەن دەرەكتەردى كەزدەستىرۋگە بولادى. مىسالى، ءبىزدىڭ قولىمىزدا رەسەي يمپەرياسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باس شتابىنىڭ اسكەري-توپوگافتار ءبولىمىنىڭ ماماندارى جاساپ، 1918 جىلى جاريالانعان قوستاناي ۋەزىنىڭ كارتاسى بار. وندا وزەن-كول، ورمان، تاۋ، جەر بەدەرىنە، ەلدى مەكەندەرگە (قىستاۋ) قاتىستى قىزىقتى، قۇندى ماعلۇماتتار كەزدەسەدى. ولاردى ءوڭىردىڭ تاريحي توپونيميكاسىن زەرتتەپ-زەردەلەۋ ىسىنە پايدالانۋعا بولادى. بىزدەر بۇل جولى ۋەزدىڭ باتىس بولىگىنە قاتىستى دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتپەكپىز (1 سۋرەت).

1 سۋرەت. قوستاناي ۋەزىنىڭ باتىس ءوڭىرىنىڭ كارتاسىنان ءۇزىندى..

كارتادا ۋەزدىڭ باتىس بولىگىنەن جەر بەدەرىنە «تاۋ» دەگەن ۇعىمدى قوساقتاعان جەر اتاۋلارى ءجيى ۇشىراسادى. ايتالىق، كارتا دەرەگى بەس وبا، جەتىقارا، قوي تاس، بەستوبە، اق وبا، قۇمىرلى دەگەن وڭىرلەردى تاۋلى جەر (1 سۋرەتتەگى قىزىل ءتۇستى پيراميدا كەسكىنىنە نازار سالىڭىز) دەپ بەلگىلەيدى. ءتىپتى، بەس وبا تاۋىنىڭ بيىكتىگى تەڭىز دەڭگەيىنەن (كارتا تەڭىز دەڭگەيى ولشەمىنە قارا تەڭىز بەن بالتىق تەڭىزى الىنعان-اۆت.) 1027 فۋت دەپ ايقىندالىپ كورسەتىلگەن.

توبىل وزەنىنىڭ جەتىقاردان تومەنگى اعىسى بويىندا ورتا دامبار ء(دامبار) تاۋى دەگەن جەر بار (2 سۋرەت). ورتا ءدامبار بولسا، ۇلكەنى نەمەسە كىشىسى دە بولاتىنى انىق. وكىنىشكە قاراي، كارتادا ونداي بەلگى جوق.

2 سۋرەت. ورتا ءدامبار تاۋى جانە توبىلدىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى «قىز مولاسى»

«تاۋ» دەگەندە، ادەتتە، ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا الاتاۋ، قاراتاۋ سىندى بيىك تاۋلار ورالادى. دەگەنمەن دە، ەرتەدەگى قازاقتار بيىك توبە، ەڭسەلى قىراتتاردى «تاۋ» دەپ تە اتاعاندىعى  بايقالادى. ايتالىق، قازىرگى قامىستى اۋدانىندا «بەستاۋ» دەگەن جەر بار، بىراق ول ماڭدا الىستان مۇنارتىپ، «مەن مۇندالاپ» تۇرعان بيىك تاۋ جوق. جالپى، بەستاۋ توپونيميكاسى كاۆكازدا (پياتيگورسك) ، ودان ءارى تۇركيادا (بەشتەپە) كەزدەسەدى. تۇركى تىلدەرىنىڭ وعىز ديالەكتىسىندەگى«تەپە» ءسوزى – قىپشاق ديالەكتىسىندەگى «توبە».

بيىك قىردان، توبە-بەلدەردەن ىلديعا سۋ اعىپ، جىلعا، وزەك، وزەن قۇرايدى. كارتاداعى «بەس وبا»، «اق وبا» دەگەن تاۋ اتاۋلارى، بالكىم، سۋ كوگنيتيۆىنە قاتىستى بولار دەپ ويلايمىز. بۇعان ناقتى مىسال رەتىندە قوستاناي وڭىرىندەگى وباعان وزەننىڭ اتاۋىن كەلتىرۋگە بولادى. ال قۇمىرلى تاۋ توپونيميكاسى ونىمەن اتتاس «قۇمىرلى» كولىنىڭ جانىندا تۇرعاندىقتان پايدا بولعان دەپ تانۋعا بولادى. ويتكەنى قوستاناي قالاسىنىڭ ماڭىندا مايقۇمىر اتتى كول بولعان (مارحابات: «تاريحي جادىگەر: قوستاناي قالاسىنىڭ العاشقى كارتاسى»). قۇمىرلى اتاۋى «تابانى قۇم كول» دەگەندى بىلدىرەدى دەپ ويلايمىز.

قوستانايدىڭ باتىس وڭىرىندەگى ايتۋلى توپونيميكا – جەتىقارا تاۋى. تاۋدان  بەلگىلى توبىل وزەنى باستاۋ الىپ، سولتۇستىككە قاراي ىلديلاپ ەرتىس وزەنىنە قۇيادى، ەرتىس وبقا (وباعا), وبا وزەنى سولتۇستىك مۇحيتقا قۇيادى. قوستاناي ۋەزىنىڭ وڭتۇستىگىنەن باستاۋ الاتىن وباعان وزەنىنىڭ اعىس جولى دا ءدال وسى كورىنىستى قايتالايدى (مارحابات: «ارقادا ءبىر وزەندى دەر وباعان» ).

جەتىقارا ولكەسىن قازاقتار، كەم دەگەندە، ءحۇىىى عاسىردان بەرى «تاۋ» دەپ اتاپ كەلەدى. مۇنى بىزدەر 1768 جىلى ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان ساياحاتشى يوگانن پەتەر فالكتىڭ ەڭبەگىنەن كورە الامىز. ساياحاتشىنىڭ ەكسپەديتسيا بارىسىندا نەمىس تىلىندە جازعان جازبالارىن 1824 جىلى رەسەي عىلىم اكادەمياسى ورىسشاعا اۋدارىپ، «زاپيسكي پۋتەشەستۆيا اكادەميكا فالكا» اتتى دەگەن اتاۋمەن جەكە كىتاپ ەتىپ باستىرىپ شىعارادى.

بيولوگ-گەوگراف ساياحاتشى توبىل وزەنىنىڭ باستاۋىنان باستاپ، وزەننىڭ ەرتىسكە قۇيار ساعاسىنا دەيىن ءجۇرىپ ءوتىپ، ولكەنىڭ تابيعيعاتىن سيپاتتاعان. ونىڭ بۇعان ارناعان ءبولىمى «سترانا پو توبوليۋ» دەپ اتالاتىن 23-ءشى تاراۋدا بەرىلگەن. ساياحاتشىنىڭ جازباسىنان قازاقتار جەتىقارا ءوڭىرىن تاۋلى ولكە دەپ ساناعانى انىق بايقالادى. وندا ي.فالك بىلاي دەيدى: «توبول ۆىحوديت نا يۋگو-زاپاد ۆ كيرگيزسكوي ستەپي يز گور، سوەدينيايۋششيح ۋرال س التايسكيم حرەبتوم پري گوراح، نازىۆاەمىح كيرگيزتسامي تەتيگەرا-تاۋ. گورى تام وتلوگي، بەزلەسنى، پلوسكوست حولميستايا، ا بليز يستوچنيكا توبوليا ستويت وتدەلنايا، كەگلەوبرازنايا گورا، كوتورۋيۋ، پو پريچينە پراۆيلنوگو ەە ۆيدا، موجنو بى بىلو پوچەست تۆورەنيەم رۋك چەلوۆەچەسكيح، ەسلي بى ونا نە بىلا وچەن ۆىسوكا» (مارحابات: جىتىقارا: جەر اتاۋىنا ءجىتى قاراۋىمىز كەرەك).

1868 جىلى تورعاي وبلىسى اكىمشىلىك تەرريتورياسى قۇرىلعاندا قوستاناي ۋەزى 8 بولىسقا بولىنەدى. سول سەگىز بولىستىڭ بەسەۋى ء(دامبار، جەتىقارا، سارىوي، سۇيىندىك، شۇبار) ۋەزدىڭ باتىس نەمەسە سولتۇستىك-باتىس بولىگىندەگى ءوڭىر بولاتىن. 1881 جىلى ءدامبار بولىسىنان بەستوبە، 1894 جىلى قارابالىق بولىسى ءبولىنىپ شىعادى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا ءدامباردان ايات جانە بەستوبە بولىسى بولىنەدى. قازىرگى تاڭدا بەستوبە بولىسىنىڭ تەرريتورياسى جوق، ال ايات بولىسىنىڭ تەرريتورياسى كۇنى كەشەگە دەيىن تاران اۋدانى دەپ اتالىپ كەلدى. بۇل كۇندە ول مايلين اۋدانى دەپ وزگەرتىلدى. 1927 رەسەيدىڭ ورىنبور وبلىسىندا قازاقستانمەن شەكارالاس دومبار اۋدانى قۇرىلادى. اۋداننىڭ اتاۋى دومبار وزەنىنىڭ اتىنا بايلانىستى اتالىپ، ورتالىعى دومباروۆكا ەلدى مەكەنىنە ورنالاسادى. رەسەيلىك دومبار – تاريحي ءدامباردىڭ ورىسشالانعان ءتۇرى.

قازاقستان مەن رەسەيگە ورتاق ءدامبار توپونيميكاسىن «ءدام ء(ى) بار» دەگەن وزەن اتاۋىنان شىققان دەپ باعامداۋعا بولادى. مال باققان كوشپەلى قازاق سۋدىڭ اششى-تۇششىسىنا قاراپ اتاۋ بەرىپ وتىرعان. ءدامبار اتاۋى - سول تىنىس-تىرشىلىكتەن  تۋىنداعان كورىنىس. ورىس تىلىندە اتالمىش توپونيميكانىڭ ەتيمولوگياسىن «دوم ء(ۇي)+بار» دەپ اتاپ ءجۇر. بۇل پاتشا زامانىندا جەتىقارا وڭىرىندەگى «ءبىرسۋات» (جالعىز (اۋىزەكى تىلدە جاڭعىز) ءسوزىنىڭ ءسينونومى-اۆت.) دەگەن وزەندى «بەرسۋات» دەپ بەلگىلەپ، ونى «داي ۆودۋ كونيۋ» دەپ اۋدارعان كورىنىسپەن پارا-پار جاعداي. شىندىعىندا، ءدامبار - قوستاناي وبلىسىنىڭ قاراسۋ، امانگەلدى، ناۋرىزىم اۋداندارىنىڭ تەرريتورياسىنان اعاتىن ءدامدى وزەنىمەن اتاۋىمەن تۇبىرلەس ءسوز. بىراق سوزدەر بايلانىسىن ىقشامدايتىن جۇرناق ء(دى - سىن ەسىم ءماندى جۇرناق) جالعانباعاندىقتان ءسوز تىركەسى تۇرىندە قالعان.

ءدامبار بولىسى سياقتى 1884 جىلى كەڭ-بايتاق جەتىقارا وڭىرىنەن قۇماق بولىسى ءبولىنىپ شىعادى. قۇماق – قازىرگى تاڭدا ورىنبور وبلىسىنىڭ قۇرامىندا. جەتىقارا ولكەسىنەن اتاقتى ورىنبورلىق تاتار كوپەستەرى اعايىندى زاكير جانە شاكىر راميەۆتەر التىن وندىرەتىن كەن ورىندارىن اشادى. حح عاسىردىڭ باسىندا شورتاندى وزەنىنىڭ بويىندا راميەۆتەر يەلىگىندەگى جاڭا التىن كەن ورنى تابىلىپ، سول جەردە وتىرىقشى جۇمىسشى پوسەلكاسى پايدا بولادى. ول پاتشا زامانىندا جەتىقارا بولىسىنىڭ ورتالىعى، كەڭەس داۋىرىندە اۋدان ورتالىعى مارتەبەسىندەگى قالا بولىپ قالىپتاسادى. ول بۇگىنگى – جەتىقارا قالاسى.

ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋمىز كەرەك، جەتىقاراداعى التىن كەن ورنىن يگەرگەن اعايىندى راميەۆتەر تەك كاسىپكەر ەمەس، رۋحانيات جاناشىرلارى بولعان. ولار ورىنبوردا تاتار تىلىندە شىعىپ تۇرعان «ۆاكىت» (ۋاقىت), «شۋرا» (شورا) گازەتتەرىنىڭ قۇرىلتايشى-دەمەۋشىلەرى بولعان.  ز. راميەۆ - «دەردمەند» (قايعىلى) دەگەن لاقاپپەن اقىندىق داڭقى شىققان كىسى (3 سۋرەت).

راميەۆتەر اشقان «ۆاكىت» تيپوگرافياسىنان 1913 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ رەداكتورلىعىمەن «قازاق» گازەتى باسىلىپ شىعا باستايدى. باي-قۋاتتى اعايىندى كوپەستەر يسمايل گاسپرينسكي (4 سۋرەت) نەگىزىن قالاعان جاديدشىلدىك قوزعالىستىڭ جاناشىرى بولىپ، وقۋ-اعارتۋ، الەۋمەتتىك سالادا كوپتەگەن كەلەلى ىستەر اتقارادى. ورىنبور ولكەسىندەگى 20-شاقتى التىن وندىرەتىن كەن ورىندارىنا باسشىلىق جاساعان اعايىندى راميەۆتەر ي.گاسپرينسكي قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ قۇرمەتىنە ور ۋەزىنىڭ ورىس-كازاكتارعا ءتيىستى ناسلەدنيتسكايا ستانيتسياسىنىڭ ماڭىنداعى كەن ورنىن جاديدشىلدىك قوزعالىستىڭ جەتەكشىسىنىڭ قۇرمەتىنە «گاسپرينسكي» دەپ اتاعان. ءبىر قىزىعى، كەڭەستىك بيلىك كەزەڭىندەگى جەكە مەنشىكتى مەملەكەت مەنشىگىنە تاركىلەۋ كەزىندە اعايىندى راميەۆتەر التىن كەن ورىندارىن ەشبىر قارسىلىق، داۋ-دامايسىز جاڭا بيلىككە وتكىزىپ بەرەدى. بۇل شىعارماشىلىقپەن اينالىسقان تۇلعالاردىڭ دۇنيەگە دەگەن كوزقاراسى بولەك بولاتىندىعىن كورسەتسە كەرەك.

بۇگىنگى تاڭدا اۋدان اتىنان قۇر قالعان تاريحي بەستوبە بولىسىنا كەلەتىن بولساق، ول قازىرگى تاڭدا «قامىستى اۋدانى» دەپ اتالىپ، ونىڭ اتاۋى قامىستى اۋدانىنىڭ شاعىن ءبىر اۋىلىنا «قوناقتاعان». پاتشا زامانىندا بەستوبە بولىسىنىڭ تەرريتورياسى سىر بويىن قىستايتىن كىشى ءجۇز جاپپاس تايپاسىنىڭ جايلاۋى ەدى. 1888 جىلى بەستوبەلىك جاپپاستار «قوجاكول» دەگەن جەردە اتاقتى باسىعارا داتقا ارناپ ۇلكەن اس بەرەدى. اسقا 300 ءۇي تىگىلىپ، قوناقتارعا 500-دەن استام قوي سويىلادى.  استا ءداستۇرلى بايگە، بالۋاندار كۇرەسى، ساداق اتۋ، تەڭگە الۋ سىندى ساۋىقتىق سايىستار وتەدى. ساۋىقتىق شارالارعا اعارتۋشى ى. التىنسارين تورەشىلىك جاسايدى (مارحابات: جاپپاس باسىعارا داتقانىڭ اسى).

ەرتەدە تورعاي دالاسىن سىر بويىنا قاراي جىڭعىلدى وتكەلى ارقىلى كەسىپ وتەتىن جولدى «جاپپاس سۇرلەۋى» دەپ تە اتاعان. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اكەسى بايتۇرسىن شوشاقۇلى جىڭعىلدى وتكەلىندە تورعاي ۋەزىنىڭ باسشىسى پولكوۆنيك ياكوۆلەۆتىڭ باسىن جارعان وقيعاعا سىرداعى قىستاۋىنا كوشىپ بارا جاتقان پەروۆسك ۋەزىنىڭ اۋىل ستارشيناسى ء(بيى) بايسەيىت اساۋباەۆ جانە ۋامانباي بەلگىباەۆ، سونداي-اق بەستوبە بولىسىنىڭ قازاقتارى شونا ورازوۆ پەن ورالباي سانسىزباەۆتار كەزدەيسوق كەزىگىپ قالادى جانە ولاردان كەيىن كۋاگەر رەتىندە جاۋاپ الىنادى.

جاپپاس دەمەكشى، ب.ءمايليننىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى» پوۆەسىندەگى باستى كەيىپكەر شۇعا سىر بويىن قىستايتىن جاپپاس ەسىمبەك بايدىڭ قىزى بولاتىن. عاشىقتىق دەرتىنەن قايتىس بولعان شۇعانىڭ بەيىتى (ەگەر ول كەيىپكەر شىن مانىندە ومىردە بولعان بولسا) قاي جەردە بولۋى مۇمكىن دەسەك، بۇرىنعى ءدامبار بولىسىنىڭ تەرريتورياسىندا كارتاعا تىركەلەگەن «قىز مولاسى» اتتى ەكى گەوگرافيالىق نۇكتە بار ەكەندىگىن اتاپ وتكەنىمىز ءجون دەپ ويلايمىز. ءبىرى ورتا ءدامبار تاۋىنىڭ تۇسىنداعى توبىل وزەنىنىڭ وڭ جاق جاعالاۋىندا (2 سۋرەتتە اي جانە جەبە بەلگىسىمەن كورسەتىلگەن), ال ەكىنشىسى ايات وزەنىنىڭ سول جاق جالاۋىندا ورنالاسقان (5 سۋرەتتە اي جانە جەبە بەلگىسىمەن كورسەتىلگەن).

5 سۋرەت. ايات وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنداعى «قىز مولاسى».

ب.ءمايليننىڭ ءدامبار بولىسىنىڭ №8 اۋلىندا، ياعني ايات وزەنىنىڭ بويىندا دۇنيەگە كەلگەنى بەلگىلى. ولاي بولسا، «شۇعانىڭ بەلگىسى» دەپ وتىرعان بەيىت وسى بولۋى مۇمكىن دەگەن وي دا قىلاڭ بەرۋى قيسىندى (كارتانىڭ 1918 جىلى جاريالانعانىن، ال «شۇعانىڭ بەلگىسى» پوۆەسى العاش رەت 1914 جىلى جازىلعانىن ەسكەرسەك، مەزگىلدىك اراقاشىقتىق وتە جاقىن).

ايات وزەنى بويىنداعى «قىز مولاسىنىڭ» ماڭىندا، شىعارمادا ايتىلاتىنداي، بىرنەشە كول ورنالاسقان جانە ونىڭ جانىنان شىعىستان باتىسقا قاراي سوزىلعان قارا جول وتەدى. شىعارمادا جولاۋشىلار «قۇبىلاعا»، ياعني باتىسقا قاراي جولاۋشىلاپ بارا جاتادى، دەمەك كارتادا بەلگىلەنگەن قارا جولدىڭ باعىتى سوعان سايكەس كەلەدى. بۇعان قوسا «شۇعانىڭ بەلگىسى» ورنالاسقان جەردى سيپاتتايتىن ماتىنگە نازار اۋدارايىق: «مىناۋ الدىمىزداعى ۇلكەن كول «قامىساقتى» عوي: وسىنىڭ سول جاعىن الا ءجۇرىپ انا شاڭىرقاي كورىنگەن وبانىڭ بەلەسىنەن تۋرا اسساق الدىمىزدان ءبىر كىشكەنە سۇرلەۋ كەلەدى. سول سۇرلەۋمەن بارىپ شۇعانىڭ بەلگىسىنەن قارا جولدى قيىپ الامىز، - دەدى. ...بۇگىنگى شىققان اۋىلىڭىزدى «ەرەكەڭ» اۋىلى دەيدى. سودان ارى قاراي وزەننىڭ بويى جالپاعىنان ەل. ءبىر اتانىڭ بالاسى ءجۇز ەلۋ-ەكى ءجۇز ۇيلەر بار. قىس قىستاۋلارى باسقا بولعانمەن، جاز كوبىنە بىرىگىپ وتىرادى. مىناۋ الدىمىزدا كورىنگەن «قامىساقتى» دەيتىن كولىمىز. وسىنىڭ ماڭايى جىبىرلاعان شۇقىرىندى تومار. اۆگۋستان باستاپ وسىنىڭ باسى ەلمەن تولادى. ءار تومارعا ءتورت-بەس ۇيدەن قونىپ بولەك-بولەك وتىرعاندارى. ...بالا كۇنىمىزدە اناۋ كورىنگەن توبەنىڭ باسىندا تالاي اسىق ويناپ ەدىك... ول دا ءبىر داۋرەن... يا... بۇل اۋىلدىڭ كۇزگە قاراي قوناتىن جەرى، جازعىتۇرعى اۆگۋسقا دەيىن وتىراتىن جايلاۋىمىز، بۇل كۇندە شۇعانىڭ بەلگىسى اتاندى، بۇرىن «تارعىل وگىز سويعان» دەۋشى ەدىك. ۇلكەن كول، ماڭايى تولعان شورقىندى سۋ...ول ۋاقىتتا جەردىڭ بەرەكەسى قانداي؟!».

كارتاداعى «قىز مولاسىنىڭ» ماڭىندا قاراتومار, قاراقوعا جانە توتتاباي اتتى كولدەر ورنالاسقان. جازۋشىنىڭ «شۇقىرىندى تومار» دەپ وتىرعانى كارتاداعى قاراتومار كولى، «قامىساقتى كولى» دەپ وتىرعانى قاراقوعا كولى، «ەرەكەڭ اۋلى» دەپ وتىرعانى يرسارى (ەرسارى) قىستاۋى، «تارعىل وگىز سويعان ۇلكەن كول» دەپ وتىرعانى توتتاباي كولى بولار، بالكىم، كىم ءبىلسىن؟ (5 سۋرەتتە كولدەر - دوڭگەلەك، قارا جول – يرەك، قىستاۋ - جۇلدىزشامەن بەلگىلەنگەن). دەسەك تە، كوركەم شىعارمانىڭ جالپى تابيعاتىنا وراي جازۋشى قيالى «قىز مولاسىنان» ادەبي تۋىندى شىعارۋ مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرسەك، كارتاداعى تاريحي بەلگىنى ءبىر قاپەرگە الىپ قويعان دا ءجون بولار دەپ سانايمىز. سەبەبى ب.ءمايليننىڭ شىعارماسى قانداي باعاعا بولسا دا لايىق، سوندىقتان وعان قاتىستى قىزىعۋشىلىق توقتاپ قالماسى انىق. ايتپاقشى، زەرتتەۋشىلەر بولاشاق جازۋشىعا ءبىلىم بەرگەن ارعىنباەۆ ءابدىراحمان دەگەن كىسى ەدى دەسەدى. ونىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسىندەگى» ابدىراحمانعا قاتىسى بار ما، جوق پا – ول دا بەلگىسىز.

كارتادا كول اتاۋىلارىنا قاتىستى قىزىقتى كورىنىستەر بار. ءبىزدىڭ نازارىمىزعا ەرەكشە تۇسكەن اتاۋلار - «ەگىز كول»، «اينا كول»، «اداي كول» (1 سۋرەتتەگى كوك ءتۇستى دوڭگەلەكتەرگە نازار سالىڭىز). ەگىز كول -  قوستاناي وڭىرىندە ءجيى كەزدەسەتىن «قوس كول»، «قورجىن كول» دەپ اتالاتىن اتاۋلاردىڭ ءسينونيمى. اينا كول – اق، جالتىر (جىلتىر) دەگەن ماعىنادان تۋىنداعان. وسى ورايدا، اقكول، جالتىر دەپ اتالاتىن كولدەر قازاق دالاسىندا ءجيى كەزدەسەتىنىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. بۇلاردىڭ ءبارى ءبىر ماعىنادان ءوربيتىن اتاۋلار. ال اداي كول - قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ جايلاۋ-قىستاۋ بولىپ كوشىپ جۇرەتىن تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن حابار بەرەتىن گيدرونيم. ءحۇىىى-ءحىح عاسىردىڭ دەرەكتەرىندە باتىس وڭىردەگى كىشى ءجۇز تايپالارى جاز جايلاۋعا  ور وزەندەرىنىڭ جوعارى اعاسىنا دەيىن كوشىپ كەلەتىندىگى ايتىلادى. جالپى، قوستاناي ۋەزىنىڭ باتىس بولىگىن كىشى ءجۇزدىڭ جاعالبايلى، جاپپاس، شومەكەي، تاما، رامادان، تەلەۋ رۋلارى جايلاعان.

تۇيىندەي كەلگەندە، جەر-سۋ اتاۋلارى حالقىمىزدىڭ بىزگە قالدىرعان تاريحى، مۇراسى. ونى سول تاريحي قالپىندا ساقتاۋ – وركەنيەتتى ەلدىڭ مادەني قۇندىلىقتارى قاتارىنان ورىن الاتىن ونەگە.

الماسبەك ابسادىق،

عىلىم دوكتورى، قوستاناي قالاسى

Abai.kz