افريكاداعى ءبىر كەدەي ەلدىڭ از ۋاقىتتا باسىنان وتكەرگەن «كۇلكىلى» تاريحىن وقىپ وتىرىپ، مەنىڭ قازاقستانىم دا سول ەلدىڭ كەبىن كيىپ بارىپ، قۇداي قاعىپ امان قالعانىمىزعا ءتاۋبا دەدىم.

حوش، سونىمەن...

ەلىمىز ەۋرازيا قۇرىلىعىنىڭ ءدال جۇرەگىنە ورنالاسقان، ءارى وسى قۇرلىقتىڭ كىندىگى  بولىپ تابىلادى.

وسىعان ۇقساس  افريكا قۇرلىعىنىڭ ءدال جۇرەگىنە ورنالاسقان، ءارى كىندىگى ىسپەتتى ورتالىق افريكا رەسپۋبليكاسى (وار) دەگەن ەل بار. كەدەيلىگىندە شەك جوق، ول جاعىنان اللاعا شۇكىر، ءبىزدىڭ ەلگە شاڭىن دا كورسەتپەيدى. سونشالىقتى كەدەي ەل. ونداي بولۋدان ءبىزدى قۇداي ءوزى ساقتاسىن.

1961 جىلى افريكا قۇرىلىعىن تاۋەلسىزدەندىرۋ ءۇشىن ەۋروپالىقتار ءارتۇرلى شارالار جاسادى. سونىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە فرانتسۋزدار وار-دان كەتىپ، ونى تاۋەلسىز رەسپۋبليكا دەپ جاريالادى. بىلايشا، تەگىن بەرىلگەن سىيلىق دەگەن ءسوز.

ەل پرەزيدەنتى بولىپ دەۆيد داكو دەگەندى «سايلايدى». دەۆيد داكو قارا افريكالىقتاردىڭ الەۋمەتتىك-رەۆوليۋتسيالىق پارتياسى (قاارپ) دەگەندى قۇرىپ، جاڭا كونستيتۋتسيا بەكىتكەنىن مالىمدەيدى. سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ جاقىن تۋىسى جان بەدەل بوكاسسانى ۇلتتىق ارميانىڭ باس شتابىنىڭ باسشىسى ەتىپ تاعايىندادى. ال بۇل بەدەل بوكاسسا ەسىمدى تۋىسى اعاسى دەۆيد داكو-نىڭ ەلدە بولماعان كەزىن پايدالانىپ 1967  مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساپ جىبەرەدى دە پارتيا توراعاسى، ەل پرەزيدەنتى، پرەمەر-مينيستر جانە پارلامەنت سپيكەرى دەگەن ءتورت نەگىزگى لاۋازىمدى بىردەن ءبىر ءوزىنىڭ ۋىسىنا الىپ الادى.

گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا بايلانىستى فرانتسيا ءوز اسكەرلەرىن وسىندا ورنالاستىرىپ قويعاندى. سونداي-اق حالقى وتە از بۇل كەدەي ەلدى فرانتسۋزدار اسىراپ وتىرعان بولاتىن. نەسيە بەرە بەرەدى. ەلدىڭ قارىزى كوبەيىپ ونى تولەۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن بىلگەن الگى بوكاسسا فرانتسيا پرەزيدەنتى شارل دە گوللدى رەسمي تۇردە ورتالىق افريكا ەلىنىڭ «اكەسى» دەپ جاريالايدى. ول كەزدە دە گولل دە ۇياتتان جەرگە كىرەردەي بولعان شىعار. بوكاسسا بيلىككە كەلە سالا جۇمىسىن كونستيتۋتسيانى ءوزى مۇددەسىنە ساي وزگەرتۋدەن باستايدى. ول سونشالىقتى ءبىلىمدى ادام ەمەس ەدى، 1954 جىلى فرانتسۋز ارمياسىنا شاقىرىلىپ ۆەتنام سوعىسىنا قاتىسقان كەزىندە قارا تانىپ، كىشى سەرجانت دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن بولسا كەرەك.

ول باسقارعان قاارپ پارتياسى ەلدەگى جالعىز پارتيا بولعانىمەن ونىڭ ساياسي باعدارلاماسى دا، يدەولوگياسى دا بولمادى، تەك عانا بوكاسسانىڭ ەلدى باسقارۋ جۇمىسىنىڭ قۇرالى عانا بولدى. پارتيانىڭ 1972 جىلى شاقىرىلعان ءتورتىنشى سەزى بوكاسساعا «مارشال» اتاعىن بەرۋ تۋرالى جالعىز ماسەلەنى تالقىلاعان دەپ ايتىلادى. بوكاسسا كەز كەلگەن ۋاقىتتا پارتيا جينالىسىن اشادى دا ءوزىنىڭ باستى قارسىلاستارىن باس كوتەرتپەي جانشىپ تاستايدى. مەملەكەتتىك مينيستر بونگا، كاسىپوداق باسشىسى ساندوسسا، پرەمەر-مينيستر پاتاسسە-لار جىل سايىنعى پارتيا جينالىسىندا تالقىلانىپ قاماۋعا الىنىپ، تۇرمەگە جابىلسا، باسقا دا كوپتەگەن  مينيسترلەر جۇمباق جاعدايدا قايتىس بولدى.

1976 جىلى، ياعني وسى كەدەي ەل تاۋەلسىزدىك العانىنا تۋرا 15 جىل تولعاندا بوكاسسا جوعارىدا اتالعان ءتورت نەگىزگى لاۋازىمنان باسقا، ءباسپاسوز مينيسترلىگى، قورعانىس مينيسترلىگى، ساۋدا مينيسترلىگى، پوشتا مينيسترلىگى، تاۋ-كەن ونەركاسىبى مينيسترلىگى جانە اقپارات مينيسترلىگى تۇگەلدەي  ءوز قولىنا الىپ باسقاراتىن بولدى. كوپ ايەلدەرىنىڭ ءبىرى بولعان ەڭ ۇلكەن بايبىشەسىن ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى ەتىپ تاعايىندايدى.

ونىڭ سىرتقى ساياساتى تىپتەن ەرەكشە بولدى. 1970 جىلى كسرو-عا رەسمي ساپارعا بارعاننان كەيىن بۇل ەل ءوزىن «سوتسياليستىك لاگەردىڭ» اجىراماس بولىگى دەپ جاريالادى.

1975 جىلى فرانتسيانىڭ جاڭا پرەزيدەنت جەسكار دە ەستانمەن بولعان كەزدەسۋگە جاۋاپ رەتىندە ءوز حالقىن فرانتسۋز ەلىنىڭ جولىمەن وركەندەيتىنىن مالىمدەدى.

كەلەسى 1976 جىلى  مۇنايعا باي ەل ليۆيانىڭ  پرەزيدەنتى كاداففي رەسمي ساپارمەن كەلگەن كەزدە، ول ءوز ەلىنىڭ مۇسىلمان بولعانىن جاريالاپ، ۇكىمەتتىڭ بارلىق مۇشەلەرىن سۇندەتكە وتىرعىزىپ يسلامدى قابىلداۋ ءراسىمىن وتكىزدى، وزدەرىنە مۇحاممەد،  احمەد  ت.ب. ات قويىپ الدى. قاسيەتتى قۇراندى جاڭادان فرانتسۋز تىلىنە  وزىم اۋداردىم دەپ مىڭداعان دانامەن باسىپ شىعارىپ، ولاردى بۇكىل ەلدەگى ءاربىر ۇيگە تاراتتى. ارينە، ونىڭ اراب ءتىلى ءبىلىمى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى، بىراق كاددافي دە بۇل اقىماق قارانى اقشامەن قولدامادى، سوندىقتان ورتالىق افريكا مەملەكەتىنىڭ مۇسىلمان  مەملەكەتى بولعانىن كەلەسى جىلى بۇكىل الەم ۇمىتىپ كەتەدى. سونىمەن بوكاسسا  باتىس جانە شىعىس گەرمانيادان،  تايۆاننان اقشا سۇراپ جالىنىپ، قىتايدان كەنەتتەن ديپلوماتيالىق قاتىناستارىن  ءۇزىپ.. ت.ب ارەكەتتەرىمەن دە الەمدى شۋلاتادى.

1976 جىلى مەملەكەتتىڭ 15 جىلدىعىنا وراي ول ەلدى ورتالىق افريكانىڭ يمپەريالىق پاتشالىعى دەپ جاريالاپ، ءوزىن يمپەراتور ەتىپ تاعايىندادى. «ءيتتى قورقىتاتىن اعاشى» سەكىلدى  بۇل شەشىم الگى قاارپ  پارتياسىنىڭ جينالىسىن شاقىرۋ ارقىلى قابىلدانادى. «يمپەراتور پارتيادان جوعارى بولۋى كەرەك»، - دەپ  پارتياسىنان ۋاقىتشا باس تارتىپ بۇراڭدايدى.

ەڭ قىزىقتى اتتراكتسيونى بوكاسسانىڭ تاققا وتىرۋى بولدى. فرانتسۋز ارمياسىندا قىزمەت ەتكەن كەزىندە ول  ناپولەوننىڭ كەنەتتەن ءوز رەسپۋبليكاسىن پاتشالىققا اينالدىرىپ، ءوزى يمپەراتور بولعانىن ەستىگەنى وسى ءبىر الىپ قارا ادامنىڭ كىشكەنتاي ميىنا قاتتى اسەر قالدىرسا كەرەك. بىراق ول ناپالەوننىڭ بىرىككەن ەۋروپاعا دەگەن ۇمتىلىسى، الەمدەگى العاشقى زاماناۋي باسقارۋ جۇيەسىن ويلاپ تابۋى، تەڭدەسى جوق اقىل-ويدىڭ يەسى، كەرەمەت اسكەري قولباسشى بولعانى تۋرال ەشقاشان ەستىمەگەن سياقتى. ول فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنىڭ تاريحى، مونتەسكە پرينتسيپتەرى، شاشىراڭقى يتاليا، نەمىس يمپەرياليزمى، اعىلشىن باسەكەلەستىگى، الەمنىڭ كوشباسشى وركەنيەتى قاتارلى ۇعىمداردى ەستىسە دە قابىلداپ تۇسىنە الماس ەدى.

سونىمەن الەمدەگى ەڭ كەدەي ەل پاتشانى تاققا وتىرعىزۋ راسىمىنە بولا بارلىق داۋلەتىن شاشىپتى. ورتالىق افريكا رەسپۋبليكاسىندا ىسكە تاتيتىن جالعىز مۇلىك-گاۋھار تاستاردىڭ ازداعان قورى بار بولاتىن. ونىڭ ءوزى الگى بوكاسسانىڭ ءوزى تولىعىمەن باسقاراتىن  جەكە بىلىمىندەگى بايلىق ەكەن. پاتشا تاجىنە ەكى مىڭ بريلليانت ورنالاستىرىپ اسەمدەۋ سول كەزدىڭ باعاسىمەن 5 ميلليون دوللارعا باعالانعان. پاتشا تاعىن ۇشىپ بارا جاتقان بۇركىت بەينەسىمەن جاساپ التىنمەن اپتاعاندىقتان، سالماعى ەكى توننا بولىپتى. تاقتى تولىعىمەن بارىس تەرىسىمەن قاپتاپتى. كيىمدەرىن ەۋروپالىق ەڭ جاقسى اتەلەلەر تىككەن. كيىمنىڭ ماتەريالدارى الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ساتىپ الىندى. جامىلعىسىنىڭ ءوزى بەس تۇستە جارقىرايتىن وتە قىمبات ارنايى ماتەريالمەن ءۇندىستاندا ارنايى قولونەرشىلەر ارقىلى جاسالدى. بۇل جامىلعى تۋرالى ول ءوزىن ۇلىقتاۋ راسىمىندە قارا ءتۇس مەملەكەتتىڭ تەمىر جۇدىرىعىن بەينەلەيدى، سارى ءتۇس يمپەراتوردىڭ راقىمشىلىعىن بىلدىرەدى، ال جاسىل ءتۇسى ورتالىق افريكا ءشولىنىڭ جاسىل ەلگە اينالىپ، جاسارىپ وسەتىنىن بىلدىرەدى  جانە ت. ب...

بارلاۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولعان بايبىشەسىن پاتشايىم دەپ، ءۇش جاسار ۇلىن تاقتىڭ مۇراگەرى دەپ جاريالايدى. تۋىس-تۋعاندارى حانزادا، گەرتسوگ، حانشايىم سياقتى ەجەلگى فرانتسۋز دۆورياندارىنىڭ اتاقتارىمەن ماراپاتتالدى. سالتاناتتى راسىمگە وراي جاۋىنگەرلەرىنىڭ فورماسىن جاڭالاپ،  بىرنەشە كۇن بويى جاتتىعۋ جاساپ دايىندالعان اش ساربازدار ەكى توننا التىنمەن اپتالعان تاعىندا بەس ءتۇرلى تۇسپەن جارقىراپ جەلبىرەيتىن جامىلعىسىن جامىلىپ وتىرعان ەسۋاس پاتشاسىنىڭ الدىنان ءشولدىڭ شاڭىن بۇرقىراتىپ فرانتسۋز ستيلىندە پاراد جاساپتى. ونىسى بۇل ايماقتا كەڭ تارالعان ادامدى ءولتىرىپ سويىپ، ەتىن قاقتاپ جەۋدىڭ الدىندا بيلەيتىن «مارزان» دەپ اتالاتىن بيىنە قاراعاندا الدەقايدا وركەنيەتتى كورىنسە كەرەك.

سالتاناتقا قاتىسقان فرانتسيا جانە افريكا ەلدەرىنىڭ ەلشىلەرىنىڭ ءبىرازى قالتالارىن تومپيتىپ، وسى مۇمكىندىكتى پايدالانعان يتاليان، نەمىس جانە شۆەد كاسىپكەرلەرى سالتاناتتى تاعامداردان اۋىز تولتىرا اساپ قۋانىشقا بولەنىپتى.  بوكاسسو-نىڭ تەگى ادام ەتىن جەيتىن تايپادان شىققان ەكەن. سونىمەن قاتار، وعان ىنجىلدەگى «سوڭعى كەشكى اس»، ونى بەينەلەگەن لەوناردو دا ءۆينچيدىڭ سۋرەتى وتە ۇناعان ەكەن. سوندىقتان تۇرمە باسشىسىنا حابار جىبەرىپ، ءماسىحتىڭ «سوڭعى كەشكى اسىن» ۇيىمداستىرادى. تويىعانىنشا تاماقتاندىرىپ، شاراپقا ماس بولدىرعاننان كەيىن، تۇتقىنداردى سويىپ، ەتىن مۇقيات تازارتىپ پاتشانىڭ اسحاناسىنا جىبەرگەنى، بانكەتتە قوناقتاردىڭ تامسانا جەگەن اسى وسى بولسا كەرەك. كەيىنىرەك، بارلىق شىندىق انىقتالعان كەزدە، قوناقتاردىڭ كەيبىرى ءوزىنىڭ ادام ەتىن جەگەنىن بىلگەندە ەسىنەن تانىپ، جىندانىپ قايتىس بولىپتى دەپ تە ايتىلدى. ءراسىمنىڭ جالپى قۇنى 50 ميلليون دوللاردى قۇراۋى وسىناۋ كەدەي ەلدىڭ جالپى ۇلتتىق ءونىمىنىڭ 50 پايىزىنا تەڭ قاراجات ەكەن.

بارىن قۇرتىپ، مەملەكەتتىك قازىنانى تىقىرلاپ تاستاعان پاتشا قايىر-ساداقا سۇراۋ ءۇشىن پاريجگە كەلەدى. ءوزى «اعا» دەپ اتاعان  پرەزيدەنت جەسكار دە ەستانمەن كەزدەسكەندە قالتاسىنان ءبىر ۋىس گاۋھار الىپ، ولاردى  كوپتىڭ كوزىنشە تىكەلەي اعاسىنىڭ قالتاسىنا سۇڭگىتە سالىپتى. «ماعان اقشا بەرسەڭ، مەن كۇلەمىن، كوپ اقشا بەرسەڭ، ودان دا كوپ كۇلەمىن» دەگەن تاريحي ءافوريزمنىڭ اۆتورى بولعان بوكاسسا ەدى. جەسكار سوڭىنان ءبىر ۋىس گاۋھاردى مەملەكەتكە تاپسىرعانىمەن بىراق ءبىر-ەكەۋى قالتاسىنىڭ تۇبىندە قالدى دەگەن قاۋەسەت تاراعاندىقتان كەلەسى سايلاۋدا جەڭىلىپ قالعان بولاتىن-دى.

بوكاسسا قورجىنىنىڭ ءتۇبى تەسىلگەندىكتەن اقشا تابۋ ءۇشىن سان ءتۇرلى ءادىس ويلاپ تاپتى. قاارپ-ءتىڭ سەزىندە جەكە مەنشىك مۇلىكتەرىن مەملەكەتكە تاركىلەۋ تۋرالى شەشىم قابىلداتتى. بۇل سەزدە سونىمەن قاتار وسى ەلدەگى جالعىز مەكتەپتىڭ بارلىق وقۋشىلارىنا اسا قىمبات تۇراتىن مەكتەپ فورماسىن ساتىپ الىپ ءساندى كيىنۋدى بۇيىردى. جالاڭ اياق، جالاڭبۇت بالالارىنا اتا-اناسى كيىم الاتىن اقشانى قايدان تاپپاق. ال سول فورمانى تىگەتىن فابريكا پاتشانىڭ جەكە مەنشىگى بولاتىن.

ناپولەوننىڭ ونەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى تۋرالى ەستىگەن بوكاسسا تەاتر، انسامبل، ءارتۇرلى ءزاۋلىم مۇسىندەر تۇرعىزۋعا شەشىم شىعارىپ، ولاردىڭ بارلىعىن سەنبىلىك ارقىلى تەگىن ىستەۋگە  بۇيرىق قابىلدادى. جالپى، ول ەشتەڭە تۇسىنبەسە دە ونەرشىل، ساۋىقشىل، ءارتۇلى راسىمدەرگە، لەنتالاردى قيۋعا، جينالىستارعا، شەرۋلەرگە بەلسەندى بولدى. ەكى ءجۇز كىشكەنتاي بالانى كيىم ساتىپ الماعانى جانە ەشقاشان تەاترعا كەلىپ كورمەگەنى ءۇشىن قاماۋعا الىپ، تۇرمەگە جابادى. سونىمەن قاتار، ولاردى سويا باستايدى، ءوزىنىڭ جەكە توڭازىتقىشىن بالالاردىڭ جۇمساق  ەتىمەن تولتىرادى.

ءار نارسەنىڭ سوڭى بولاتىنى بەلگىلى...

وسى ەلدى جاۋاپتانىپ، بيۋدجەتكە قاراجات تاۋىپ بەرىپ قامقورلىققا الىپ وتىرعان فرانتسيا پرەزيدەنتى  جەسكەر «اعا»-نىڭ سابىرى سارقىلىپ 1979 جىلى فرانتسۋز ارمياسىنىڭ شەتەلدىك لەگيوندارىن ورتالىق افريكاعا جىبەرەدى. ەل قايتادان رەسپۋبليكا بولىپ قۇرىلىپ، پرەزيدەنت بولىپ بىرنەشە جىلدىڭ الدىنداعى توڭكەرىستە تاعىنان تايدىرىلعان بۇرىڭعى تۋىسى دەۆيد داكو قايتا «سايلاندى». ال بوكاسسا پاتشا شەتەلگە قاشىپ كەتەدى دە، سودان  قايتادان مەملەكەتتىك توڭكەرىستى جاساۋ ءۇشىن 1986 جىلى كوت-د' يۆۋاردان جاسىرىن تۇردە ەلىنە ورالدى. بۇل جولى ول ۇستالىپ، تۇرمەگە جابىلىپ،  اقىرى سوندا ءولىپ تىنعان سەكىلدى...

بۇل تاريح كۇلكىلى بولىپ كورىنگەنىمەن ناعىز تراگەديادا ەدى. سودان بەرى وتىز بەس جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپتى. ول كەزدە افريكادا وسىعان ۇقساس وقيعالار تەك وسى عانا ەمەس بولاتىن. ۋگاندالىق يدي امين، تانزانيالىق نەرەرە، زايردە موبۋتۋ، ەفيوپيالىق مەنگەستۋ جانە ت.ب.

بۇگىندە افريكا الدەقايدا وركەنيەتتى. مۇنداي جاۋىزدار مەن ەسۋاستار افريكا بيلىگىنە پايدا بولعان كەزدە تىعىرىقتان شىعار جولدار مۇلدە جابىلعان بولاتىن. ءبىراز ۋاقىت بويى الەم افريكانى ءوزىنىڭ تاريحى مەن ءومىربايانىنا بايلانىستى قوقىسقا تاستاپ قويعان-دى. بىراق قازىرگى تاڭدا وركەنيەتكە بۇرىلىپ، مەملەكەتتىك تاجىريبە جيناقتاپ، اقىل-ەسى كىرە باستاعاندىقتان ولاردىڭ بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتكەن الەم ەلدەرى قايتادان مويىن بۇرا باستادى.

امانتاي تويشىبايۇلى

Abai.kz