قر قارجى مينسترىرلىگى ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ 2017 جىلى 1-ءشى جەلتوقسانداعى اقپاراتىنا سۇيەنسەك، ەلىمىزدە 1 156 436 شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىسى بولسا، شاعىن كاسىپكەرلىكتەگى زاڭدى تۇلعالار سانى 207 929. ال ورتا كاسىپتەگى تۇلعالار سانى 2609 ەكەن. جەكە كاسىپكەر رەتىندە 756 743 ازامات تىركەلگەن. سونىمەن بىرگە 189 155 شارۋا نەمەسە فەرمەر قوجالىعى رەسمي تۇردە جۇمىس ىستەپ تۇر.

كاسىپكەرلىك - دامىعان باتىس ەلدەرىندە ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ نەگىزگى كۇرەتامىرى سانالادى. سونىمەن بىرگە سول ەلدىڭ كۇش-قۋاتىن جانە الەۋمەتتىك جاعدايى مەن ەلدىڭ بولاشاعىن ايعاقتايتىن باستى ولشەمدەردىڭ بىرىنە اينالدى. ناپولەن بوناپارت كودەكسىنەن باستاۋ العان جەكە مەنشىكتىڭ قاسيەتى مەن قۇزىرەتى جىلدان جىلعا، عاسىردان عاسىرعا كۇشەيىپ، كەمەلدەنىپ فەودال اقسۇيەكتەردىڭ ميراسقورىق مونوپولياسى ىدىرادى. بۋرجۋازيا تاريح ساحناسىنا شىقتى. كاسىپكەرلىك تەرمينىن ەڭ العاش 18 عاسىرداعى اعىلشىن ەكونوميسى ريچارد كونتيلون اينالىسقا ەنگىزگەن. ونىڭ انىقتاماسى بويىنشا «كاسىپكەرلىك دەگەنىمىز نارىق جاعدايىندا ارەكەت جاسايتىن ادام». ادام سميت 1776 جىلى «كاسىپكەرلىك كاسىپورىننىڭ مەنشىك يەسى»، - دەسە، 1934 جىلى ي.شۋمپەتەر «كاسىپكەر - ول يننوۆاتسيالاردىڭ كوزى جانە دامۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى، نوۆاتورلار»، - دەگەن.

بىرىكككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ دامۋ باعدارلاماسىنىڭ مالىمەتىنشە، الەمدىك ەكونوميكادا شاعىن كاسىپورىنداردىڭ سانى بارلىق كاسىپورىنداردىڭ 95%-ىن ۇستاسا، ال جالپى ىشكى ونىمدە ۇستايتىن ۇلەسى 50%-عا جەتەدى. جاپونيادا شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ ۇلەسى كومپانيالار جالپى سانىنىڭ 99,6%-ىن قۇراپ، جالپى ۇلتتىق ىشكى ءونىمىنىڭ 55%-ىن ۇستاسا، اقش-تا 58%، ۇلىبريتانيادا 52%، يتاليادا 55%-ىن قۇرايدى. ەلىمىزدە بۇل كورسەتكىش ارەڭ 16 پايىزعا جەتىپ وتىر.

كاسىپكەرلىك ەلىمىزگە سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا كىرە باستادى. 1987 جىلى قابىلدانعان كسرو ازاماتتارى جەكە ەڭبەك قىزمەتى تۋرالى زاڭى جانە 1988 جىلعى كووپەراتيۆ تۋرالى زاڭداردا كاسىپكەرلىك تۋرالى تارماقتار كورىنىس تاپتى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن 1991 جىلى كاسىپكەرلىك دامۋى مەن شارۋاشىلىق قىزمەتتىڭ ەركىندىگى، 1992 جىلى جەكە كاسىپكەرلىكتى قولداۋ جانە قورعاۋ تۋرالى زاڭدار دۇنيەگە كەلدى.  سونىمەن وتانىمىزدا كاسىپكەرلىكتىڭ قۇقىقتىق جانە زاڭدىق بازالارى قالىپتاستى.

جەتپىس جىل بويى جەكە مەنشىكتى ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋعا ۇمتىلعان قوعامدا بىردەن كاسىپكەرلىك داڭعىل جولمەن دامىپ كەتپەدى. ساناعا ءبىراز وزگەرىس كەرەك بولدى. مەملەكەتتى قۇراپ وتىرعان جەتەكشى ۇلت ءبىراز مەزگىل داعدارىپ قالدى، دەگەنمەن قوعامدىق فورماتسيا زورلىقپەن   وزگەرسە دە، ۇزاق جىل بويى عىلىم مەن بىلىمگە باسىمدىق بەرگەن جاقسى ءداستۇر ءوز ناتيجەسىن بەردى. ادامدار زاماننىڭ وزگەرگەنىن، وندىرىستىك قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا فورمالارى پايدا بولعانىن تەز سەزىندى.  مەملەكەتتى قۇرۋ مەن نارىققا ءوتۋ قاتار ءجۇردى.  بيلىك تىزگىنى قولىمىزعا وتكەن سوڭ، ىشكى-سىرتقى ساياساتتا دەربەس، تاۋەلسىز باعىت ۇستانۋعا كوشتىك. ونىڭ ايقىن كورىنىسى كوشى-قون ساياساتىندا انىق كورىندى.

1992 جىلى قىركۇيەك ايىندا الەم قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش قۇرىلتايى سول كەزدەگى استانامىز الماتىدا سالتاناتپەن دۇركىرەپ ءوتتى. سول قۇرىلتايدا قازاقستان دوستىق قوعامىنىڭ ورنىنا شىت جاڭا «دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى» قۇرىلدى. سونىمەن الەمنىڭ قىرىقتان استام ەلىندە تارىداي شاشىراپ جۇرگەن قانداستارىمىز ەڭبەك كۇش رەتىندە ۇيىمداسقان تۇردە جانە وقۋ، تۋىسشىلاۋ نەگىزىندە اتامەكەنگە ورالا باستادى.

جۇمىس ورىندار قىسقارىپ، زاۆود-فابريكالار توقتاي باستاعان وتپەلى كەزەڭنىڭ ءولارا كەزىندە قانداستار كوشى دە باستالىپ كەتتى. اتامەكەنگە دەگەن العاشقى ساعىنىشتارىنىڭ ماۋقى باسىلعان سوڭ، تىرشىلىكتىڭ تىربىڭى باستالدى. «سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قۇلاعانىن كوزىممەن كوردىم،  ەندى اشتان ولسەم دە ارمانىم جوق». 1996 جىلى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ زەردە ساناتوريندە پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى ساعىنبەك تۇرسىنوۆتىڭ قازاق زيالىلارىمەن كەزدەسۋىندە كوزى ءتىرى كلاسسيك جازۋشىمىز مۇحتار ماعاۋين وسىلاي تولعانعان ەدى. كلاسسيك اعامىز قازىر شەتەلدە. ەسەسىنە ميلليوننان استام قانداستارىمىز اتاجۇرتتا تامىر تارتىپ،جاپىراق جايىپ كەتتى. ەكى قولعا ءبىر جۇمىس قايدان بولسا دا تابىلادى.

تمد ەلدەرىنەن كەلگەن قانداستارىمىز ءتىل-جازۋدان، زاڭ-زاكوننان قينالماي، بۇكىل ەلىمىز اۋماعىندا بيزنەستىڭ كورىگىن قىزدىرسا، موڭعوليادان كەلگەن قانداستارىمىز كەزىندە سوۆەت وداعىندا جانە شىعىس ەۆروپا ەلدەرىندە ءبىلىم العاندىقتان ، كوپ ەلگە ۆيزاسىز بارۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن موڭعوليا پاسپورتىنا سۇيەنە وتىرىپ الەمدى شىر اينالدى. العاش شىعىس ەۆروپادا سوتسياليستىك رەجيم قۇلاعاندا نارىقتىڭ وشاعىنا ءبىر ءتۇسىپ، جيناعان تاجىريبەلەرى اتامەكەنگە كەلگەندە ەس قاتتى.

قىتايدان كەلگەن قانداستارىمىز ارزان ونىمگە تۇنىپ تۇرعان قىتايدى ارتقى شەپ ەتە وتىرىپ، نارىقتاعى ءوز ەسەبىن تۇگەندەدى.

يران جانە اۋعانستاننان كەلگەن قانداستار ءداستۇرلى قول ونەرگە ارقا سۇيەي وتىرىپ تەرى مەن ءجۇن نارىعىنداعى ەكسپورتتىق سالانى نەگىزگى نىسانا ەتتى. وسىلاي كاسىپكەرلىك ءومىرىمىزدىڭ ءبىر كورىنىسىنە اينالدى. قازىر رەسمي ستاتيستيكادا ەكى ميلليون تۇرعىنى بار دەپ سانالاتىن، ءىس جۇزىندە بەس ميلليونعا تاياپ قالاتىن ورتا ازيا ەلدەرى بويىنشا ەڭ ۇلكەن قالا الماتىدا 218 مىڭنان استام قانداستارىمىز تۇراقتى تىركەۋدە تۇرادى.

التىنوردا، جەتىقۇرداس امبەباپ بازارلارىندا وزبەكستاننان كەلگەن قانداستارىمىز كوبىرەك كاسىپكەرلىكپەن اينالىسسا، باراحولكا اتايتىن امبەباپ بازارلاردا قىتاي، قىرعىزستاننان، وزبەكستاننان كەلگەن قانداستارىمىز قىزمەت كورسەتىپ، سالىق تولەپ، وتباسىن اسىراپ، اينالاسىنا جۇمىس تاۋىپ بەرىپ وتىر.

الماتى قالاسىنىڭ باتىس وڭتۇستىگىنە ورنالاسقان اقكەنت اۋدانىندا 22 مىڭنان استام قانداستارىمىز تىركەۋدە تۇرادى.  ول جەردە قانداستارىمىز مەنەدجەرلىك ەتىپ وتىرعان وتىزدان استام رەستوران-كافە، جيىرمادان استام سۇلۋلىق سالوندارى، تاعى سول شامالاس ۇلتتىق ونىمدەر مەن سۋسىندار ساتاتىن بۋتيكتەر مەن شاعىن ماركەتتەر، ەمدەۋ پۋنكتتەرى حالىققا قىزمەت كورسەتۋدە.

بۇل ۇدەرىس ەندى ارى قاراي جالعاسىپ، «اپورت» ميكرورايونىن قامتۋدا. اسار ىقشام اۋدانىندا موڭعوليادان كەلگەن قانداستارىمىز نەگىزىن قالاعان مەبەل جاساۋ تسەحتارى بوي كوتەرۋدە. جۇرەگى مەن ونەرىنە سەنگەن قانداستارىمىز قازبا بايلىقتان ەشتەڭە دامەتپەي، ەلىمىزدەگى شاعىن-ورتا كاسىپ پەن ءوندىرىستىڭ دامۋىنا وسىلاي ۇلەس قوسۋدا.

قازاقستان تسيفرلىق دامۋ جاعىنان كوپ ەلدەن العا وزىپ كەتتى. وسىعان وراي ينتەرنات ساۋداسىن قىزدىرىپ وتىرعان قانداستاردىڭ جاڭا ۇرپاقتارى دا ءوز بەلەستەرىن باعىندىرۋدا. وسى رەت «رەسپۋبليكا» پارتياسىنىڭ قۇرىلتايشىلارىنىڭ ىشىندە تەگى موڭعوليادان، قىتايدان كەلگەن جاس جىگىتتەر جارقىراپ كورىندى. ولار كاسىپكەرلىكتىڭ الەۋمەتتىك جانە ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىگىن جاقسى سەزىنۋدە. بارلىق قوعامدىق جانە پارتيالىق شارالاردىڭ قولداۋشىسى ءارى دەمەۋشىسى بولا ءبىلدى. سونىمەن رەسپۋبليكالىق پالامەنتكە جانە قالالىق، وبلىستىق، اۋداندىق ماسليحاتقا پارتيالىق تىزىممەن جانە ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋ ارقىلى ءبىراز قانداستارىمىز جەڭىسكە جەتتى.

الماتى قالاسىندا سابىرجان مۇقامەتقانۇلى دەگەن كاسىپكەر قۇرىلىس فيرماسىن اشىپ، 500-دەي ادامعا جۇمىس بەرىپ وتىر. قالانىڭ يندۋستريالىق اۋماعىنداعى گازوبلوك زاۆودى وتاندىق ءوندىرىستىڭ كەم-كەتىگىن تولتىرۋدا. سول يندۋستريالىق اۋماقتا بوي كوتەرگەن داۋرەن قالمەتۇلىنىڭ سكوچ زاۆودى بيىل وتاندىق وندىرۋشىلەرگە ارنالعان رەسپۋبليكالىق «ساپا» سىيلىعىن جەڭىپ الدى. تالعات مامىرۇلى قۇرعان «قازاق-قىتاي ءتىل كوللەدجى» مىڭعا تاياۋ ستۋدەنتتەردى تاربيەلەپ، جۇزگە تاياۋ ادامعا جۇمىس تاۋىپ بەرىپ وتىر.  ايەلى فاريدا ميرحاميتقىزى ەكەۋى بىرىگىپ قۇرعان «ەركە-نۇر» ءداستۇرلى كيىمدەر فابريكاسىنىڭ ونىمدەرى ءبىراز جىلدىڭ الدىندا وتاندىق ءوندىرىستىڭ برەندىنە اينالدى. مەرەي سلامۇلى قىتايلىق ينۆەستورلارمەن بىرلەسىپ قۇرعان «كىلۋن كاز فارم» زاۆودى بۇكىل تمد ەلدەرىنە تانىمال ءوندىرىس وشاعىنا اينالدى.

قانداستار الدەكىمدەر ايتىپ جۇرگەندەي قوعامنىڭ ءالسىز بۋىنى ەمەس، اشتىقتان جانە سوعىستان كەيىن جان ساۋعالاپ كەلگەن بوسقىن ەمەس. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ۇلت كوشباسشىسى الەمگە جاريالاعان ۇندەۋىنە ءۇن قوسىپ، جىلى ورنىن سۋىتىپ، جايلى تۇرمىسىن تاستاپ، الاشتىڭ ءبىر كەرەگىنە جاراسام دەپ كەلگەن جۇرەگى تازا، ارمانى اسقاق ازاماتتار نەمەسە ۇرپاعىنىڭ قامىن جەگەن ءبىر-ءبىر وتباسىنىڭ ۇيتقىلارى. ولار ەل باسىنا كۇن تۋعاندا قاشقان جوق، باسىم بولىگى الەمگە قوجا بولعىسى كەلگەن يمپەريالار قازاق ەلىن بولىسكە سالعاندا، ءوز كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان جەرىندە وتىرىپ، امالسىزدان «قىزىل سىزىقتىڭ» سىرتىندا قالىپ قويعان ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى ءبىر قاراكوزدەرىمىز.

ءولارا كەزىندە ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ ۇدەرىسى باستالعاندا، سول ۇدەرىستىڭ باسى-قاسىندا بولايىن دەپ كەلگەن شەتىنەن پاتيروت كىسىلەر. ولار وزىنە سەندى، ەلىنىڭ بولاشاعىنا سەندى. مىنە، ەشكىمنىڭ ارمانى الداماپتى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتورتىنشى ون جىلدىعىنا قاراي 20 ميلليون حالىقتىڭ جەتەكشى جەتپىس پايىزى رەتىندە نىق سەنىممەن اتتاپ بارادى. قازاقتا «قوي اقساق-توقساعىمەن ءبىر قورا»، - دەگەن اتالى ءسوز بار. كوشتىڭ التىن ءداۋىرى باستالعاندا، سول ءومىر سۇرگەن ەلىندە ءجۇرىپ، پارامەن ۇستالعاندار جانە تاۋ مەن تاسقا سيماي جۇرگەن سۋايتتار، باسبۇزارلار كوشكە ەرە كەلدى. ولار ەلگە ءسىڭىپ العان سوڭ كىسىلىك قۇقىق جانە ەركىندىك، دەموكراتيانىڭ جوقتاۋشىسى بولعان بوپ، ەل اراسىندا ىرىتكى سالىپ، وسەك-اياڭ تاراتتى. الەۋمەتتىك جەلىدە توپ ۇيىمداستىرىپ، پارتيا قۇرام دەپ جىلۋ جيناپ، قاراپايىم، اڭقاۋ حالىقتىڭ قالتاسىنا ءتۇستى. اقىرى «سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي» بولىپ، ماسقاراسى شىعىپ، الدى شەتەلگە قاشتى، ارتى ساناتتان شىعىپ، ساياقتىڭ كۇيىن كەشىپ ءجۇر. ارينە، ولار ازدىڭ ازى. ولارعا بولا تونىمىزدى وتقا جاقپايىق. ۋاقىت دەگەن كەمەڭگەر تورەشى ءبارىن ءوز ورنىنا قويادى ەكەن.

كوش جالعاسا بەرسىن. كاسىپكەرلىك ەليتاسى ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىنە ەڭبەك ەتە بەرسىن!

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz