پەتر چااداەۆ:

«...قۇلدىقتان قورىنباعان حالىق شiرiپ ولسە – ساۋاپ»

(فيلوسوفيالىق حاتتاردان)

اۋدارعان اسقار سۇلەيمەنوۆ

قاي ۇلتتىڭ تاريحىندا بولماسىن «ۋلى سيامەن» جازىلعان بەتتەر جوق ەمەس. ارىعا، ارiگە، الىسقا، جات جۇرتتارعا بارماي-اق ات باسىن ابايدان تارتساق دا جەتكiلiكتi. ال، ورىس جۇرتىنداعى اششى ويلاعان تۇلعالاردىڭ بiرi يمپەراتور نيكولاي I ارنايى جارلىعىمەن «اۋىش، ەسۋاس» دەگەن ات يەلەنگەن پەتر ياكوۆلەۆيچ چااداەۆ (1794–1856).

«...روسسيا حاقىندا ويعا قالعاندا، ونى، روسسيانى ون ەكi مۇشەسi ءبۇتiن، ورنىقتى مەملەكەتكە قوساتىن قيالي اۋرۋ بار. بۇل – بەكەرشiلiك. روسسيا، رۋسسيا بولعالى بەرi جەكە ادامنىڭ زورلىعى مەن زومبىلىعىنا قۇمبىل بولعان ەل. ول دوكەيدiڭ نىسپىسى پەتر مە، يۆان با ءبارiبiر. ولاردىڭ ارمانقارۋى – قاناۋ. روسسيا بۇكiل ادامزات مويىندايتىن زاڭداردى، شارتتاردى، جارعىلاردى جۇلا تارتىپ، بۇرا تارتىپ ءوزiنiڭ مۇرات-ماقساتتارىنا جۇمسايدى. اسiرەسە وزiمەن قاپتالداس-جاپسارلاس وزگەلەرگە قۇلدىقتىڭ قامىتىن كيگiزۋدi ماقسۇت تۇتادى. بۇل ورايدا – ءوزiنiڭ دە وزگەلەردiڭ يگiلiگi ءۇشiن – روسسيانى تiزەگە سالعان ءجون; وعان iزگiلiك پەن iزەتتiڭ قۇبىلاسىن نۇسقاعان ءجون».

***

«...قۇلدىقتان قورىنباعان حالىق شiرiپ ولسە – ساۋاپ».

***

«...بiز بۇگiنگi بۋىندار مەن ۇرپاقتار ءۇشiن ەمەس، كەلەر-كەلمەگi بەيمالiم قاراقاسقالار ءۇشiن جۇيكە تۇتەردەيمiز. الەمدi ۇركiتكەن ادۋىن-ءاپايتوس وردالار مەن تۇمەندەر بiزدiڭ توسiمiزدەن اتويلاپ وتپەگەندە الەم تاريحىندا بiزگە ەنشiلەنگەن بەت-پاراق قالار ما ەدi?.. كەلتەسiنەن، جەلكەسiنەن قايىرسا، بiزدiڭ قانىمىزدا شىن پروگرەسكە دەگەن وشپەندiلiك تۇنىپ تۇرعان سياقتى».

***

«...روسسيادا قۇلدىقتىڭ ءمورi باسىلماعان تۇك تە جوق – iزەت پەن يگiلiك، ۇمتىلىس، بۇلقىنىستار ول بەر جاعى، اعارتۋشىلىق پەن ازاتتىقتىڭ دا كۇنi سول».

***

«... بiز تۇركياداعى حريستياندارعا قورعان بولماقپىز. بۇدان اسقان نە سوراقىلىق بار؟».

***

«...سiزگە، سiزدەرگە قويار ساۋالىم بار. بiزدiڭ اقىلماندار، ابىزدار، ويشىلدار قايدا؟ بiز ءۇشiن كەزiندە ويلاعاندار، بiز ءۇشiن ءدال قازiر ويلاپ جۇرگەندەر قايدا؟ وي شورشيدى – بiر جاعىمىز قىتاي، بiر جاعىمىز – گەرمانيا — باتىس پەن شىعىستى تەل ەمە تۇرا، بiز رۋحاني تابيعاتتىڭ تەرەڭ بiر تىلسىمدارىن اشۋعا، تانۋعا، يگەرۋگە كەرەك ەدiك. بiراق، بۇل رول بiزدiڭ پەشەنەگە جازىلماعان بولىپ شىقتى. ۇلانعايىر تاريحتىڭ تاۋقىمەتi مەن تاجiريبەسi بiزگە زارەدەي اسەر قىلماعان بولىپ شىقتى. ىقىلىمدار، عاسىرلار، ۇرپاقتار لەگi بiز ءۇشiن بوس وتكەن بولىپ شىقتى. قايران قالاسىڭ: بiز عالام ءۇشiن وڭعان بiر، وڭتايلى بiر ءدارiس ساباق بەرمەپپiز. ادامزاتتىق يدەياعا، ادام ساناسىنىڭ پروگرەسiنە ۇلەس قوسقان تۇگiل سول پروگرەستiڭ قايسىبiر جەمiستەرiن، جەڭiستەرiن كەمتار ەتiپپiز.

***

قوعامدىق ارەنادا تiرلiك كەشكەلi بەرi, بiزدiڭ وتاننىڭ توپىراعىندا بiردە-بiر پايدالى وي بۇرشiك جارماپتى، ەشبiر اقيىق اقيقات بوي كوتەرمەپتi. بiز ءوزiمiز ويعا كەندە بولعان سوڭ، وزگەلەردiڭ ويىنىڭ سىرت جالتىلى مەن شەن-شەكپەنگە قۇمار-قۇشتارلىعىن عانا الىپپىز.»

***

«...بiزدە قازiر قىزىق بiر پروتسەسس ءجۇرiپ جاتىر – ميدىڭ شiرۋi. نەگiزدەمەلەرi جوق، بiراق قۇرالى قوقان-لوققى بولىپ كەلەتiن ۇلت جاساماقپىز. ۇلت – جاسالمايدى. ۇلتتى – تۋادى. تەكسiزدiكتiڭ بiر تەگi وسى بولار. پوەزياعا، ونەرگە، تاريحقا تيتiمدەي قاتىسى جوق الدەنەنi الەمگە اكەلمەكشi-مىس».

***

«..ەۆروپانىڭ تاعدىرىن بiز شەشە قالعان كۇندە ەۆروپا قانداي كۇن كەشپەك ەدi – ويلانۋعا قورقاسىڭ».

***

...ءوزiڭدi انىق-تانىق كورمەك ءۇشiن نە iستەمەك كەرەك؟ وزiڭە وزگەنiڭ كوزiمەن قاراماق كەرەك».

***

«...وتاندى ءسۇيۋ عاجايىپ نارسە، بiراق ودان دا عاجايىپ بiر ۇعىم بار — اقيقاتقا تابىنۋ».

***

«...مەن ءوز وتانىمدى اۋزىمدى تiگiپ، تiزەمدi يiپ، كوزiمدi جۇمىپ جاقسى كورۋگە مويىنسۇنعان ەمەسپiن. مەنiڭ ويىمدا، وتانعا مەيلiنشە پايدالى بولۋدىڭ ءارi توتە، ءارi جالعىز جولى – ونى قاپىسىز تانۋ. مەنiڭ ويىمدا، كوزجۇمباي قۇشتارلىقتىڭ زامانى الدەقاشان وتكەن. باردى جوق دەمە، اسiرەسە جوقتى بار دەمە. مەنiڭ ويىمدا، بiز الدىڭعى تولقىنداردان كەيiن ولاردان قارعا ادىم بولسا دا iلگەرiلەۋ ءۇشiن كەلگەنبiز. ولاردىڭ كەۋدەسوقتى كورسوقىرلىعىن قايتالاماۋ ءۇشiن كەلگەنبiز. ەل تاريحىنا ادامزات ويىنىڭ ۇشار بيiگiنەن قارامايىنشا تۇك تە شىقپايدى».

***

«...بiز ءۇشiن كەز-كەلگەن بيلiك يەسi اكەتاي-كوكەتاي بولىپ شىعادى. بiز، مىسالى، مەنiڭ مىناعان، مىناعان، مىناعان قۇقىم بار دەپ ايتا المايمىز. بiزدiڭ ايتارىمىز: مىناعان رۇقسات بار، مىناعان رۇقسات جوق. بiزدiڭ ۇعىمىمىزدا، زاڭ – ۇلى ەمەس، الگi بيلiك يەسi – ۇلى. جوعارىداعىنىڭ جۇگەنسiزدiگiن كورۋ بiز ءۇشiن قىلمىس بولىپ سانالادى».

***

«... مەن ەلiمنiڭ ەرتەڭiنە ەلتiگەن اداممىن. ال، ول ەرتەڭ جوق بولىپ شىقسا شە؟ ەرتەڭنiڭ اتى – كەڭ ارنا، تەرەڭ يدەيا. ورىستىڭ يدەياسى – ينەنiڭ جاسۋىنداي عانا. ينەنiڭ جاسۋىنان شالقىپ وتكەن يدەيا قايسى؟ ولەڭ بولسا اڭگiمە باسقا».

«... مەنiڭ ويىمدا ورىستىڭ ساناسى – كەسكiنسiز، رەڭسiز، تومەنشەك وي. ەۆروپانiكi – اناۋ، بiزدiكi – مىناۋ. بiرi – پiل، بiرi – قاندەن».

***

«...وتiرiك ءتۇبi – ونەر. بiراق ونەر ءتۇبi وتiرiك بولا المايدى. ءتاڭiرi بiزگە وسىنى، سوڭعىسىن بۇيىرعان بولىپ شىقتى. ساۋاپ پا دەپ ويلايمىن».

***

«...رەسەيدەي دويىرىنا سەنگەن ەل ۇلت ساياساتىن جۇرگiزە المايدى».

***

«...ۇلكەن بiر قاتەلiك: ەركiندiكتi وي دامۋىنىڭ العىشارتى دەپ ساناۋ. شىعىسقا قاراڭىز. دەسپوتيزمنiڭ كلاسسيكالىق ۇلگiسi وسى – شىعىس. ال، نۇردىڭ بارشاسى بiزگە سول جاق بەتتەن كەلگەن. ارابتاردا، مىسالى، كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىم تۋرالى نە ۇعىم بار؟ سوعان قاراماي، بiزدiڭ بiلiك-بiلiمiمiزدiڭ دەنi سولاردان».

***

«...ورىستىڭ ليبەرالى كۇن كوزiندە شىبجىڭداعان شiركەيدەي. ال، كۇننiڭ ءوزi – باتىستا».

***

«...بiزدiڭ مادەنيەتتiڭ باسىنداعى قايعىلى حال – باسقا ۇلتتار مەن ۇلىستار الدەقاشان اتتاپ وتكەن، تاپتاۋىرىن بولعان شىندىقتارمەن جۇزدەسكەندە جەردەن جەتi قويان تاپقانداي بولامىز. سەبەبi: بiز، ەل ساناتىندا باسقا ەلدەرگە ەتەنە ەنبەگەنبiز. بiز ادامزات تەگiنiڭ تەكسiزدەرiنە دە جاتۋىمىز مۇمكiن. باتىس تا، شىعىس تا بiز ءۇشiن – جات عالام. بiز، ۇلت رەتiندە، نەكەسiز تۋعان بالاداي الەمدiك تاعىلىمنان تىس قالعانبىز».

***

«...سوتسياليزم جەڭە قالعان كۇندە دۇرىستىعىمەن جەڭبەيدi, قارسىلاستارىنىڭ بۇرىستىعىمەن جەڭەدi».

***

«...تاتارلاردىڭ ۇزاققا سوزىلعان ۇلانعايىر بيلiگi ورنادى – مۇنىڭ ۇلى وقيعا ەكەنi, مۇنىڭ ۇلكەن ساباق بولعانىن شيكi پاتريوتيزمنiڭ جەتەگiندەگi ەكiجۇزدiلەر عانا مويىنداي الماي ءجۇر. بەسەنەدەن بەلگiلi – تاتارلار ەشقاشان بۇكiل روسسيانى باسىپ العان ەمەس. ەلدi باسىپ الماي تۇرىپ، ونى جاۋلاپ الۋ بەيمۇمكiن. جاۋلاپ الماي تۇرىپ جالپاق ەلدi تiزەرلەتۋ دە مۇمكiن ەمەس. زادى، بۇكiل الەمنەن قول ءۇزiپ تiرلiك كەشكەن بiزدiڭ ارعى اتالارىمىز قۇداي الدىندا كۇناعا باتقانداي. تاتار شاپقىنى وسى كۇناعا ارنالعان ادال جازاداي ەلەس بەرەدi. سەبەبi, قانشا اۋىرلىققا تۇسكەنمەن تاتار تەپكiسiنiڭ زيانىنان پايداسى سول بولدى – ويى كەم ەلدiڭ ەسەيۋiنە سەپتiگiن مول تيگiزدi».

***

«... وتاندى الداماۋ ءۇشiن، ءوزiم الدانباۋ ءۇشiن مەن، ونىمەن، وتانمەن قانداي دا بولماسىن قاتتى سوزگە بارۋعا دايىنمىن».

***

«...حريستياندار الەمi وزدەرiنiڭ پايعامبار-انبيەلەرi سالعان جولمەن، قالىڭ قاۋىم بولىپ، ىنتامەن iلگەرiلەپ وتىرعاندا، بiزدەر، ورىستار، دiندار اتالعانىمەن قۇدىق تۇبiندەگi تاستاي بولىپ تاسمەتiن جاتىپ العانبىز. وزگەرiپ جاتقان ءومiردiڭ كوك وزەگiن كورە الماعانبىز. باياعى بورەنە مەن ساباننىڭ نەكەسiنەن تۋعان شالاش-شايلانىڭ استىندا كۇن كەشە بەرگەنبiز. قىسقاسى، ادامزات تەگiنiڭ تاريحي اعىن-اعىمدارى بiزدi بەينە الاپەستەي كورiپ، الىسقا يتەرiپ، وراپ وتە بەرگەن».

1827–1841

ا.س.(1991)

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى №37, 15 قىركۇيەك، 2023 جىل

Abai.kz