اۋەزوۆتىڭ «قوڭىر اناسى» – بورىلىگە كەلۋى
اۋەزوۆتانۋ
ءبورىلى – سەمەي قالاسىنان سەكسەن شاقىرىم تۇستا ورنالاسقان ەلدى مەكەن. زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ تۋعان جەر. ۇلى سۋرەتكەردىڭ مۋزەيى الدىندا ءبىر توبە بار. وندا ۇلكەن تاسقا «مۇڭلى قوڭىر تۋعان انام، تۋعان جەرىم ءبورىلى» دەگەن سوزدەر قاشالعان. 1943 جىلى مۇحاڭ قاتتى قامىعىپ وتىرىپ ايتقان بۇل سوزدەردى جانىنان ءبىر ەلى قالماي ەرگەن ادال شاكىرتى قايىم مۇحامەتحانوۆ قويىن داپتەرىنە ءتۇسىرىپ العان.
مۇڭلى قوڭىر... نەگە؟ اۋەز اتا نەمەرەلەرى اراسىندا بالا مۇحتار قارا ءتۇستى، قوڭىر بولۋىمەن ەرەكشەلەنگەن ەكەن، اۋىلداستارى ونى «قوڭىر» دەپ اتاعان. تۋعان جەرى ءبورىلى دە قوڭىر ەدى. بۇل اۋماقتى قوڭىر تۇسكە بوياعان – قالىڭ وسكەن قاراعان. سول قوڭىر جىڭعىلدى كادىمگى قاسقىر تاسالاپ، ءورىپ جۇرگەن، جەردىڭ «ءبورىلى» اتالعانى سودان. «مۇڭلى» ءسوزىنىڭ ءمانىسى تومەنىرەكتە.
مۇحاڭ تۋعان ءوڭىرى شىڭعىستاۋعا 1926 جىلدان سوڭ ءجيى قاتىناي الماعان. ءدالدىسىن ايتساق، ءۇش-اق رەت قانا (1943, 1945 جانە 1957 جىلدارى) ات باسىن تىرەگەن. اعا ۇرپاقتىڭ ەسىندە ساقتالعان، حاباردار بولعانى – وسى ساپارلار. كەيىنگى ەكى ساپاردىڭ ەرەكشەلىگى – ولار شىعارماشىلىق ەمەس، مۇحاڭ رەسپۋبليكا كولەمىندە اتالىپ وتكەن ابايدىڭ 100 جىلدىق جانە ءوزىنىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىنا بايلانىستى كەلگەن بولاتىن. ول توي كۇندەرى، ارينە، ۇنەمى ءدۇبىرلى قاۋىم ورتاسىندا ءوتتى.
سونىمەن، تومەندە نەگىزىنەن جازۋشىنىڭ شىڭعىستاۋعا 1943 جىلى كەلگەن ساپارىن ءسوز ەتپەكپىن. وعان شەكتى، 1927-1943 جىلدار ارالىعىندا، ياعني 17 جىل بويى مۇحاڭنىڭ تابانى تۋعان جەرى شىڭعىستاۋ وڭىرىنە تيمەگەن! قالايشا؟ نەگە؟ الدىمەن وسىعان، سول كەزدىڭ تاريحي احۋالىنا توقتالايىق.
«1930 جىلى جاز ايىندا، – دەپ ەسىنە الادى مۇحاڭنىڭ جەرلەسى نىعمەت ماعاۋياۇلى دەگەن ازامات، – سەمەيگە وقۋعا كەتكەنىمدە حالىق قولىندا مال دەگەنىڭ بارشىلىق ەدى. ءبىر جىلدان كەيىن اۋىلعا قايتا ورالسام، قولدا مال تۇگىل، ۇرەرگە يت تە قالماپتى. ...حالىق ەلدەن بەزىپ، ءار تاراپقا جاياۋ كەتسە، كەيبىرەۋى تاۋ ءىشىن پانا ەتتى، مۇنى «باندا» دەپ اتادى. بوسقىندار ىشىندە مەنى دە ۇستاپ اكەپ، گپۋ-گە تاپسىردى. وسىناۋ لاڭدى باسقارىپ، ۇيىمداستىرۋشى – ابزال قاراسارتوۆ بولاتىن-دى. ول – وسى كەزدە گپۋ باستىعى» (ن. ماعاۋياۇلى. شاكارىم قاجىنى كوردىم // جۇلدىز. -1993. №4).
| الاپات اشتىق قۇيىنى كەڭ بايتاق قازاق دالاسىن شاپشاڭ وراعانى سونشالىقتى، ءبىر-اق جىل وتپەي-اق جايماشۋاق تىرشىلىكتىڭ ويران-توپىرى شىققان. ايرانداي ۇيىعان ەلدىڭ جارتىسىنا جۋىعى جالماعان. نەتكەن زۇلمات دەسەڭىزشى! بۇل – قازاق ەلىن بيلەپ-توستەگەن گولوششەكين قولدان ۇيىمداستىرعان ۇلتتىق گەنوتسيد ەكەنى بەلگىلى. سول 1931 جىلى توبىقتىنىڭ 70 ادامى سەمەيدىڭ تۇرمەسىنە جابىلىپ، كوپ ۇزاماي ءبارى دە اتىلدى. اتىلعاندار اراسىندا – ابايدىڭ ايگەرىمنەن تۋعان بالاسى مەكايىل (مەكەش), ورازبايدىڭ بالاسى مەدەۋ بولىس (تۇراعۇلدىڭ قۇداسى), مەدەۋدىڭ بالاسى سانياز بولدى. اتىلۋدان امان قالعان بارشا قۇنانباي ناسىلدەرى، ياعني مۇحاڭنىڭ ەڭ كوپ ارالاسقان دوس-جارانى، سونداي-اق، اۋەز قوجا اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى 30-شى جىلداردىڭ باسىندا باس ساۋعالاپ، ءار تاراپقا تەنتىرەپ كەتكەن بولاتىن. ءسويتىپ، مۇحاڭ ەل ىشىندە «جاقىنىم، تۋىسىم» دەپ ىزدەپ باراتىن، «بىرگە وسكەن قيماس دوس-جارانىم، ۇيالاس قۇربى-قۇرداسىم» دەپ باۋىرىنا باساتىن كىسى از، ءتىپتى جوقتىڭ قاسى ەدى. مىنە، بورىلىگە ون جەتى جىل كەلمەۋىنىڭ جۇمباعى وسى ارادا. |
مىنە، ەندى م. اۋەزوۆتىڭ 1943 جىلعى ساپارىنا كەلەيىك. ول جايىندا قايىم مۇحامەتحانوۆ ءوزىنىڭ «ۇلى ۇستاز، قامقور اعا» اتتى ەستەلىك ماقالاسىندا تولىمدى تۇردە جازادى (ق. مۇحامەتحانوۆ. ۇلى ۇستاز، قامقور اعا // اباي. -2004. №2). «1943 جىلى فەۆرالدىڭ اياعىندا جازۋشىلاردىڭ ءۇشىنشى پلەنۋمىنا كەلدىم، – دەيدى قايىم اعا. – پلەنۋمنان كەيىن ءبىراز ۋاقىت مۇحاڭنىڭ ۇيىندە بولدىم. «اباي» رومانىنىڭ ەكىنشى كىتابىن جازۋعا كىرىسكەن ەكەن. كوپ اڭگىمە ايتا كەلىپ، مۇحاڭ: «ەلگە بارماعانىما ون جەتى جىل بولدى، جاز شىققان سوڭ، امانشىلىق بولسا، ەلگە بارىپ قايتام، – دەدى» (مىنە، شاكەرىممەن سوڭعى رەت جولىعىسقان 1926 جىلدان سوڭ ەلگە كەلە المادىم دەگەندى جازۋشىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ وتىرمىز).
ءسويتىپ، مۇحاڭ بارا الماي، قۇسا بولعان تۋعان ءوڭىرىن 1943 جىلدىڭ جازىندا ءبىر اي بويى ارمانسىز ارالاعان عوي. بۇل تازا شىعارماشىلىقتى كوزدەگەن ساپار ەدى. قاسىنا جازۋشىلاردان ەسماعامبەت ىسمايلوۆ، ساپارعالي بەگالين جانە پولوتسكي دەگەن كينورەجيسسەر مەن باقي ۋرمانچە دەگەن سۋرەتشى ەرگەن ەكەن. شىلدە ايىندا باستالعان ساپار ماقساتىن مايدانداعى ءىنى-شاكىرتى مالىك عابدۋللينگە جازعان حاتى تولىقتاي اشادى: «...قىس بويى، وسى شاققا شەيىن دە كوپ جۇمىس ىستەپ ەم. قالادان شىقپاي، كولحوزدى دا كوپتەن كورە المادىم. سوندىقتان ءبىر جاعى دەمالىس، ءبىر جاعى ءجۇرىس اباي اۋدانىنا جۇرەيىن دەپ وتىرمىن. جولداستارىم جاقسى – ەسماعامبەت پەن ساپارعالي بەگالين. اۆگۋستىڭ 15-ىندە قايتىپ كەلەمىز. بۇل بارىستا روماننىڭ ەكىنشى كىتابىنا كەرەك پەيزاج، كورىنىستەر، تابيعات ەرەكشەلىگى سياقتى بوياۋلاردى، اسىرەسە، ايىرىقشا جيا قايتپاقپىن. بۇرىن رومان جازباي جۇرگەندە ءوز اۋدانىم، جالپى ءبىلىپ جۇرگەنىم جەتكىلىكتى سياقتى ەدى. ارناپ، قاداعالاپ سۋرەتتەۋگە كىرگەن دەگەندە قايتا قاراپ، سول جيدەباي، تۇيەوركەشتەردى قايتادان كورىپ الۋ سياقتى الماق ماعلۇماتتارىم بار».
سونىمەن، الماتىدان شىققان قوناقتاردى قايىم اعا اياگوز قالاسىندا توسىپ العان. جولاۋشىلار اياگوز بەن قاراۋىل اراسىنداعى بىرنەشە ەلدى مەكەن – كولحوزدارعا اسىقپاي ايالداپ، اۋدان ورتالىعى قاراۋىلعا جەتەدى. وسىندا مۇحاڭ ەكى-ءۇش كۇن دەم الىپ، تىنىعىپ العاندى ءجون كورەدى. ونان سوڭ جولاۋشى توپ تاعى ەل ارالاۋعا شىعىپ، قيىر جاتقان باقاناس جايلاۋىنا باعىت الادى. وسى مەزەتتى قاكەڭ بىلاي دەپ جازادى: «اقبايتال اسۋىنان اسىپ، شىڭعىستىڭ سىرتىنا شىققانىمىزدا مۇحاڭ كوڭىلدەنىپ:
– مىنە، ابايدىڭ ناعىز ءوز قونىسىنا، ءوز جايلاۋىنا جاڭا جەتتىك، – دەپ اباي اۋىلىنىڭ كەڭ جايلاۋىن اڭگىمە ەتتى». ۇلى جازۋشىنىڭ وسىناۋ حوش كوڭىلىنەن، باقاناس جەرىنە ساعىنىشى وزگەشە ەكەنى سەزىلسە كەرەك-ءتى.
قاراۋىل سەلوسىنىڭ تۇرعىنى، قازىر كوزى ءتىرى ماناتاي تولعانبايۇلى ءوزىنىڭ «اكەم تۋرالى اڭگىمە» اتتى ەستەلىگىندە بىلاي دەپ دەرەك بەرەدى: «ەلگە كەلگەن سوڭ، قاسىنا اكەم بالتاقاي مەن قابىش كارىمقۇلۇلىن ەرتىپ الىپ، شىڭعىس تاۋىنىڭ باۋىر، سىرتىن تۇگەل ارالاپ، ابايدىڭ قىستاۋ ەتكەن مەكەنى، جاز جايلاۋى، كۇز كۇزەۋى، ءورىس-قونىسىن ارالاعان، ساي-سالانىڭ ءبىرىن قالدىرماي ءسۇزىپ وتكەن».
ءبىر ايعا سوزىلعان ساپاردىڭ ەڭ سوڭىندا مۇحاڭ تۋعان جەرى بورىلىگە كەلەدى. بۇل كۇندەرى قاسىندا جالعىز سەرىگى – قايىم مۇحامەتحانوۆ قانا قالىپتى. سونان اباي اۋدانىنداعى جالعىز كولىك – ءبىر جۇك ماشينەسىمەن مۇحاڭ ەكەۋى قاسقابۇلاق اۋىل كەڭەسىنە قاراستى تازابەك دەگەن اۋىلعا جەتىپ، ءتۇسىپ قالادى. باسقارما توراعاسى ساقالۇلى يساتاي (جوكەڭ ىشىندەگى ناز رۋىنان) دەگەن كىسىلىكتى كىسى قويىن سويىپ، تۇستىك بەرەدى. مۇحاڭ ءبورىلى-ارالتوبە-تىشقانعا بارعىسى كەلەتىنىن ايتىپ، توراعادان ەكەۋمىزگە ەكى ات جانە ءبىر اتشى ەرتۋىن سۇرادى دەيدى قايىم اعا. توراعا قاراۋىلدىق كەنجەتىلەۋ دولانبەكۇلى دەگەن ازاماتتى قوسادى، وسىمەن، ءۇش اتتىلى بورىلىگە بەت قويادى. مانادان كوڭىلى شالقىعان مۇحاڭنىڭ ەڭسەسى تۇسكەن، ۇنسىزدىك باسقان ءسات وسى كەزدەن باستالعان. قاراجىرىقتاعى بەيىت، بىرەر قورا ورنىنا ءبىراز اينالىپ، جولاۋشىلار بورىلىگە جەتەدى.
«بۇل ورىنعا مەنىڭ ءبىرىنشى كەلۋىم ەدى، – دەيدى قاكەڭ. – بورىلىدە ءبىر جان، ءبىر مال ۇشىراسپادى. مۇحاڭنىڭ قىستاۋى اڭعاي-ساڭعاي. ەسىك-تەرەزەسى اشىق، سىلاعى تۇسكەن. كورىكسىز-اق! مۇحتار بۇرىنعىدان دا تۇنجىراپ، ءتۇسى قارا بارقىن تارتىپ، ەرىنى كوگەرىپ، اتتان ءتۇستى». ءۇش جولاۋشى ءۇي-جايدىڭ ىشىنە كىرىپ، ماڭايدى تۇگەل ارالاپ، مارقۇمداردىڭ باسىنا قۇران-دۇعا وقيدى. «مۇحاڭ ەكىنشى توبەدەگى ارىنبەك، اعزام قورالارىن سىرتىنان اينالىپ شىقتى، – دەپ جازادى قايىم. – بۇل قورالار ماڭى تولعان قابىرلەر ەكەن. «بۇل جامانشىلىق جىلى اشتان ولگەندەر قابىرى بولسا كەرەك» – دەدى مۇحاڭ».
ماعجان جۇماباەۆ «تۋعان جەر» اتتى ولەڭىندە بىلاي تولعاعان ەكەن:
جاراتىلدىم توپىراعىڭنان، سەن – ءتۇبىم،
جالعانى جوق، ءبارى سەنەن جان-ءتانىم.
... «ادام باسى – اللا دوبى» دەگەن راس،
قالاي قۋسا، سولاي كەتەر سورلى باس.
كىم بىلەدى، مەن دە شەتكە كەتەرمىن،
تۋعان جەرىم، سەنى تاستاپ باسىم جاس.
مۇحاڭ دا اۋىر وي تۇڭعيىعىنا باتقان. ءبىر كەزدەرى ىعى-جىعى ەل قونعان، مىڭعىرعان مال ورگەن قۇتتى قونىس ءبورىلىنىڭ كورىنىسى كوڭىلىن مۇزداتىپ، جۇرەگىن سىزداتقانى انىق. اينالا قاراۋىتقان تام-قورالار، كوپ قابىرلەر... وزگە دانەڭە دە قالماعان! تەك قاراسۋ دەگەن شاعىن كول جاعاسىنا بارعاندا عانا مۇحاڭ كوڭىلى ءسال جادىرعان ەكەن. تۇندە اقسۇيەك، التىباقان، كۇندىز وسى قاراسۋدىڭ سۋىنا شومىلعان قايران كۇندەرىم-اي دەپ بالالىق شاعىن ساعىنا ەسىنە الدى دەيدى قايىم اعا.
جاڭا «جامانشىلىق جىلى» دەپ مۇحاڭ الاپات اشتىق ايتقان. وعان ساياسي رەپرەسسيا قوسىلدى. ءبورىلىنى مەكەن ەتكەن قوجا اۋىلى تۇرعىندارى قۋعىن-سۇرگىندى قۇنانباي ۇرپاعىنان كەم كورمەگەن. اسىرەسە، 1931 جىلعى شىڭعىستاۋ كوتەرىلىسى كەزىندە كوممۋنيست ولجاباي شالاباەۆتى قوجاحانوۆ قارابالا دەگەن وسى اۋىلدىڭ تۋماسى ولتىرگەنى بالە بولىپ جابىسقان. سونان دا بولار، «اباي جولى» ەپوپەياسىندا مۇحاڭ ءبورىلىنى، اۋەز اتاسىن دا اتاماي، اينالىپ وتەدى. اتاسىنىڭ ابايدى ءپىر تۇتقانىن، سىرلاسى بولعانىن جاقسى بىلە تۇرا سويتكەن. ستاليندىك قاتىگەز زامان قاھارىن وسىدان-اق بىلە بەرىڭىز.
مىنە، وسى ايتىلعاندار كلاسسيك جازۋشىنىڭ شىڭعىستاۋعا ۇزاق جىلدار نەلىكتەن بارماعانىن، ماسەلەن، 1935 جىلى سەمەيگە كەلىپ تۇرىپ، ءوز اۋدانىنا سوقپاي كەتكەنىن تۇسىنۋگە جەتكىلىكتى سياقتى.
مۇحتاردىڭ اكە-شەشەسى – ومارحان اۋەزۇلى مەن نۇرجامال ابساماتقىزى جانە اعا-جەڭگەسى – قاسىمبەك پەن عاليا احمەتبەكقىزى بورىلىدە جەرلەنگەن. وسى اتالعان ارۋاقتار باسىنا زيرات كوتەرۋ مۇحاڭنىڭ ويىنان كەتپەگەن ارمانى بولعان. ۇلى جازۋشىنىڭ 1957 جىلى 60 جىلدىق مەرەيتويىنا كەلۋ ساپارى ءۇش كۇنگە عانا سوزىلدى. بۇل ستاليندىك رەپرەسسيا ۇرەيى ءالى كەتپەگەن كەز. قاراپايىم حالىق تا، بيلىكتەگى ازاماتتار دا ارنەگە قارايلاعان، ەكى قاراپ، ءبىر شوقىعان شاقتۇعىن.
«مۇحاڭ 1957 جىلدىڭ 22 قىركۇيەگىندە، كىشى بەسىندە قاراۋىلعا كەلدى، – دەپ جازادى شەجىرە قاريا بەكەن يساباەۆ، – ... حالىقتىق مەرەكەلىك جيىنمەن جۇزبە-ءجۇز كەزدەسىپ، لەبىز ءبىلدىرىپ، مادەنيەت ۇيىندە اۋدان ونەرپازدارىنىڭ ويىن-ساۋىعىن تاماشالاپ، ءتۇن تۇسە بالتاقاي ۇيىنە كەلدى. كۇتىمىن كوردى. اۋدان باسشىلارى بار، ... جيىنى جەتپىستەي كىسى قوناق بولدى سول ۇيگە. سوندا بالتاشقا اۋدان باسشىلىعى قاراجات ءبولدى دەپ وتىرسىز با؟ جوق، اعايىن!».
جازۋشىنىڭ ەڭ ءزارۋ ماسەلەسى – اكە-اناسىنىڭ باسىنا زيرات كوتەرۋدىڭ دە شەشىلمەي قالعانى سول. قاراۋىلدىق قاريا ماناتاي بالتاقايۇلى: «1956 جىلى مۇحاڭ اكەمە حات جازىپ، اكە-شەشەسى جانە اعاسى قاسكەنىڭ باسىنا زيرات تۇرعىزۋدى تاپسىردى» دەيدى. حاتىندا ولاردىڭ قاي جەردە جاتقانىن، كىمنىڭ قابىرى قالاي ورنالاسقانىن تاپتىشتەپ سىزىپ-جازىپ، زيراتقا جەرگىلىكتى ماتەريالدى پايدالانۋ كەرەكتىگى ايتقان. سونداي-اق، قاجەتتى قاراجاتتىڭ كولەمىن جازىپ جىبەر دەگەن ەكەن. اكەم بالتاقاي ءارحام كاكىتايۇلىمەن كەڭەسە كەلە، تەمىر شارباق جاساتىپ، سونىمەن قورشاعان تەز ءارى ارزانعا تۇسەدى دەپ شەشتى دەيدى مانەكەڭ. بىراق بۇعان مۇحاڭ كەلىسپەپتى. تاۋدىڭ تەكشە تاستارىنان قيۋلاستىرىپ، تەكشەلەپ ءورىپ ساۋلەتتى ەتىپ قالاۋدى قالاعان ەكەن. اقشوقىداعى قۇنەكەڭنىڭ زيراتى قۇساتىپ.
ءسوز بولعان مۇحاڭ ارمانى تەك قانا 1997 جىلى 100-جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ورىندالدى. بورىلىدە اكە-شەشەسى باسىنا بيىكتىگى 9,2 مەتر، ۇشار باسىندا ايى جارقىراعان ادەمى كەسەنە بوي كوتەردى. ءبىر اتتەگەن-ايى، اعا-جەڭگەسى – قاسىمبەك پەن عاليا احمەتبەكقىزىنىڭ زيراتى ءالى كۇنگە قاراۋسىز حالدە قالىپ وتىر.
ۇلى جازۋشىنىڭ 1943 جىلعى شىڭعىستاۋ ساپارى جايلى ءسوزىمىز وسىمەن ءتامام. بۇل ساپار قازاق ادەبيەتىنە زور ولجا سالدى. «اباي جولى» ەپوپەياسى جونىمەنەن. تۋعان ءوڭىرىن ءبىر اي بويى ارالاپ، ەل-جۇرتىمەن قاۋىشتى. ءوزى ايتقانداي، «روماننىڭ ەكىنشى كىتابىنا كەرەك پەيزاج، كورىنىستەر، تابيعات ەرەكشەلىگى سياقتى بوياۋلارعا» كوزى قانىقتى. اسىرەسە، ەشبىر تىرشىلىك كورىنىسى قالماعان ءبورىلى قىستاۋىن ۇمىتا الماعانى حاق. جانى جابىعىپ، كوڭىلى مۇزداپ وتىرىپ، كۇبىرلەگەن حالدە ايتقان «مۇڭلى قوڭىر تۋعان انام، تۋعان جەرىم ءبورىلى» دەگەن جۇرەكتەن «اھ» ۇرىپ شىققان سوزدەر سونىڭ ايداي ايعاعى دەگىمىز كەلەدى.
اسان وماروۆ
Abai.kz
