شىعىس قازاقستاننىڭ توپىراعىندا تۋىپ، جۇرت ىشىندە كەڭ تاراپ كەتكەن اندەر كوپ. اقىندار مەن سازگەرلەردىڭ شىعارماشىلىق وداعىنىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە كەلگەن بۇل اندەردى كوپشىلىگىمىز ەستىپ، ايتىپ جۇرگەنىمىزبەن ولاردىڭ شىعۋ تاريحى جايىندا ماعلۇماتىمىز ماردىمسىز. وسىعان وراي گازەتىمىزدە «بىزدەگى ءبىر ءاننىڭ تاريحى» دەگەن جاڭا ايدارمەن سەريالى ماتەريالدار بەرۋدى باستاپ وتىرمىز. ولاردىڭ العاشقىسى - ۇلت ۇستازى ابايدىڭ «ايتتىم سالەم، قالامقاس» ءانى.

«ايتتىم سالەم، قالامقاس،
ساعان قۇربان مال مەن باس...» دەپ باستالاتىن ابايدىڭ ايگىلى ءانىن بىلمەيتىن قازاق كەم دە كەم. الايدا، تىڭدارمانى قالىڭ، ۇلكەن ساحنالاردان باستاپ اۋىل اراسىنداعى جيىن-تويلاردا، كوڭىلدى كەشتەردە شىرقالىپ، بۇگىنگە دەيىن ەل ىشىندە سۇيكىمىن جوعالتپاي كەلە جاتقان بۇل تۋىندى ءار قازاققا، قازاق دەيمىن-اۋ، ءتىپتى، وزگە ۇلت وكىلدەرىنە دە جاقسى تانىس.

بۇل ءاننىڭ ماتىنىنە ءمان بەرسەك، ابايدىڭ ايەل زاتىنىڭ ايدىگى، حور قىزىنداي سۇلۋعا سونشالىق ىنتىق بولعانىن انىق اڭعارامىز. سوندا «ۇلى اقىننىڭ جۇرەگىن جاۋلاعان، تۇلا بويىن وتتاي كۇيدىرگەن قالامقاس ارۋ كىم بولدى ەكەن؟» دەگەن ساۋالدىڭ قۇلاقتى قىلتيتاتىنى زاڭدىلىق.

شىعىس قازاقستاننىڭ توپىراعىندا تۋىپ، جۇرت ىشىندە كەڭ تاراپ كەتكەن اندەر كوپ. اقىندار مەن سازگەرلەردىڭ شىعارماشىلىق وداعىنىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە كەلگەن بۇل اندەردى كوپشىلىگىمىز ەستىپ، ايتىپ جۇرگەنىمىزبەن ولاردىڭ شىعۋ تاريحى جايىندا ماعلۇماتىمىز ماردىمسىز. وسىعان وراي گازەتىمىزدە «بىزدەگى ءبىر ءاننىڭ تاريحى» دەگەن جاڭا ايدارمەن سەريالى ماتەريالدار بەرۋدى باستاپ وتىرمىز. ولاردىڭ العاشقىسى - ۇلت ۇستازى ابايدىڭ «ايتتىم سالەم، قالامقاس» ءانى.

«ايتتىم سالەم، قالامقاس،
ساعان قۇربان مال مەن باس...» دەپ باستالاتىن ابايدىڭ ايگىلى ءانىن بىلمەيتىن قازاق كەم دە كەم. الايدا، تىڭدارمانى قالىڭ، ۇلكەن ساحنالاردان باستاپ اۋىل اراسىنداعى جيىن-تويلاردا، كوڭىلدى كەشتەردە شىرقالىپ، بۇگىنگە دەيىن ەل ىشىندە سۇيكىمىن جوعالتپاي كەلە جاتقان بۇل تۋىندى ءار قازاققا، قازاق دەيمىن-اۋ، ءتىپتى، وزگە ۇلت وكىلدەرىنە دە جاقسى تانىس.

بۇل ءاننىڭ ماتىنىنە ءمان بەرسەك، ابايدىڭ ايەل زاتىنىڭ ايدىگى، حور قىزىنداي سۇلۋعا سونشالىق ىنتىق بولعانىن انىق اڭعارامىز. سوندا «ۇلى اقىننىڭ جۇرەگىن جاۋلاعان، تۇلا بويىن وتتاي كۇيدىرگەن قالامقاس ارۋ كىم بولدى ەكەن؟» دەگەن ساۋالدىڭ قۇلاقتى قىلتيتاتىنى زاڭدىلىق.

وسىعان بايلانىستى 1993 جىلى رەسپۋبليكالىق «پاراسات»، «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالدارىندا بۇل انگە قاتىستى بىرقاتار عالىم، ادەبيەتشىلەرىمىز پىكىرتالاس ءوربىتىپ، ولاردىڭ دەنى مۇنى «اباي جولىنان» ەسىمى ەلگە تانىس سۇيىندىكتىڭ قىزى توعجانعا ارنالدى دەگەن بايلامعا توكتاعان-دى. جانە ءالى كۇنگە دەيىن بۇل بولجامدى ماقۇلداۋشىلار كاتارى كوپ. الايدا، ابايدى عاشىق ەتكەن قالامقاسقا قاتىستى باسقا دا دەرەكتەر جوق ەمەس. مۇنداي دەرەكتى ءوز تاراپىنان كونەكوزدەردىڭ ايتقاندارىنا سۇيەنە وتىرىپ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن جارمالىق ايتىسكەر اقىن قاليحان التىنباەۆ انىقتاعان. ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە اقىن اعامىز ايگىلى ءاننىڭ كەيىپكەرى نايماننىڭ قاراكەرەي رۋىنىڭ ىشىندە مۇرىن تارماعىنان ءوربيتىن تانا مىرزانىڭ نەمەرە ءىنىسى جانىبەكتىڭ قىزى تۇرجان سۇلۋ دەگەن پىكىردى قۇپ سانايدى.
«توعجان قىز ابايدىڭ قولى جەتكەن ارمانى. ال ادام بالاسى قولى جەتكەن ارمانىنا ءولىپ-ءوشىپ ەسى كەتە ىنتىقپاسا كەرەك-ءتى. لوگيكا سولاي. ءبىزدى بۇعان سەندىرمەيتىن تاعى ءبىر مىقتى جايت بار: كەمەڭگەر مۇحتاردىڭ تاريحي ەپوپەيانى جازۋ جولىندا ءومىرىنىڭ جيىرما جىلىن سارپ ەتكەنى بەلگىلى. ەگەر توعجان ءوز اينالاسىنا جاناما تۇردە «قالامقاس» دەگەن اتقا يە بولسا، اباي وعان ءان مەن ولەڭ ارناسا بۇل وقيعا زاڭعار جازۋشىنىڭ نازارىنان نەگە سىرت قالعان؟ ەپوپەيا تۇگىلى جاي ماقالالارىنىڭ ەشقايسىسىندا مۇنداي پىكىردىڭ ۇشىعىن شىعارمايدى عوي؟ ەگەر بۇل جاعداي توبىقتى ىشىنە بۇرىننان بەلگىلى بولسا وسى كەزگە دەيىن قۇلاققا نەعىپ شالىنباعان؟» دەپ زەرتتەۋ ەڭبەگىندە ورىندى ساۋالداردى العا تارتا وتىرىپ قاليحان التىنباەۆ اقيقي دەرەكتەردى باسقا جاقتان ىزدەۋگە تىرىسادى.
ءدال وسى ەڭبەگىندە اۆتور ءار جىلدار ورايىندا ايتقان جارمالىق قالياسقار ەڭسەبايۇلنىڭ، كۇندەباي قاليۇلىنىڭ، ساعيلا سماكقىزىنڭ، ءجۇزىم وتەپبەرگەنقىزنىڭ، مۇسا، مۇحامەتجان وتەۇلدارىنىڭ، اياگوزدىك ۋاقاپ تورعايۇلى مەن كوكپەكتىلىك احمەتجان ابۋباكىروۆتىڭ اڭگىمەلەرىنە سۇيەنىپ ءان كەيىپكەرى قالامقاستىڭ ومىردەگى شىنايى بەينەسى جانىبەك قىزى تۇرجان دەگەن بايلامعا توقتايدى. ەندى وسى بايلامدى قۋاتتايتىن ناقتى ايعاقتارگا كوڭىل سالايىق.

تۇرجاننىڭ جاناما ەسىمى جارما وڭىرىنە جاقسى تانىس

«نايمان ىشىندەگى قاراكەرەيدەن تارايتىن تىلەمىسۇلى تانا مىرزانىڭ ەسىمى بۇكىل سول كەزدەگى سەمەي، وسكەمەن ءۋالاياتتارىنا ايپاراداي انىق بولعان» دەپ جازادى ايتىسكەر اقىن. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، ءوز كىندىگىنەن پەرزەنت سۇيمەگەن تانا مىرزا نەمەرە ءىنىسى جانىبەكتىڭ تۇرجان ەسىمدى قىزىن باۋىرىنا الىپتى. تۇرجان تال شىبىقتاي بۇرالىپ وسكەن سونداي كوركەم قىز، تۇلا بويىنىڭ نازىك، قاسىنىڭ قيىلا بىتكەن جىڭىشكەلىگىنە قاراپ العاشىندا جەڭگەلەرى، ودان سوڭ بۇكىل اۋىل-ايماق ونى «قالامقاس» اتاندىرادى. ونىڭ مۇنداي جاناما اتى جارما اۋدانىن مەكەندەيتىن بۋرا-ماتاي ەلدەرىنە ءمالىم بولعان ەكەن.

قاليحان التىنباەۆتىڭ كەلتىرگەن زەرتتەۋ دەرەكتەرىنە دەن قويساق، تۇرجان مەن ابايدىڭ العاش كەزدەسۋى 1861-62 جىلدار شاماسىندا كورىنەدى. بۇل ابايدىڭ ون بەس-ون التى جاستاعى كەزى. قۇدا تۇسكەنىمەن دىلداعا ءالى ۇيلەنبەگەن ەدى.
وسى تۇستا اكەسى قۇنانبايمەن بىرگە الىستاعى نايمان ەلىنە، تانا مىرزانىڭ اۋىلىنا ساپار شەگەدى، تانا مىرزانىڭ اۋىلى بۇرىنعى سامار (قازىرگى كوكپەكتى) اۋدانىنىڭ «تانا مەشىتى» دەگەن اۋىلدىڭ ماڭايىنداعى قالبا تاۋلارىن جايلاپ جۇرسە كەرەك.

بۇلاردىڭ بارعان شارۋالارى، بىرىنشىدەن، سونىڭ الدىندا عانا كوكپەكتى وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتاندىعىنا وتكىزىلگەن سايلاۋدا جەڭىلىس تاپقاندىعىنا اعايىندىق دەمەۋ ءسوز ايتىپ، ىزگى نيەت ءبىلدىرۋ، ەكىنشىدەن، ءۇش وزەننىڭ ەرتىسكە كۇياتىن ساعاسىنداعى تۇبەككە مەشىت سالدىرىپ جاتقان تاناعا قوشەمەت ءبىلدىرىپ، جاڭا قۇرىلىستى كورىپ قايتۋ ەدى. وسى ساپاردا ەكى بالعىن جاس – تۇرجان مەن اباي ءبىر-ءبىرىن قاتتى ۇناتىسقان. مۇنى بايقاعان قۇنانباي دا ەكەۋىنىڭ جاقىنىراق تانىسۋىنا، ءتىپتى، قۇدا ءتۇسىپ قايتۋعا كارسى ەمەس-ءتىن. الايدا، قۇرمەتتى قوناقتار وتىرعان وردانىڭ سىرتىندا سوقىر تۇيەسىن «كوزىڭدى، قۋ سوقىر» دەگەن بىرەۋدىڭ بالاعات ءسوزى بايلاسقالى كەلە جاتقان قۇدالىقتىڭ شىرقىن بۇزادى. تانانىڭ جىك-جاپار بولىپ، الگى جىگىتكە كەشىرىم سۇراتىپ، ات-شاپان ايىپ بەرگىزگەنىنە كاراماستان، العان بەتىنەن قايتپايتىن، مىنەزى قاتال قۇنانباي تاناعا «ادەيى ىستەتىپ وتىرسىڭ» دەپ اتتانىپ كەتەدى. قازاقتىڭ «تۇيەنى سوقىر دەسەڭ، قۇنانبايعا تيەدى» دەگەن ءتامسىلى وسىدان قالسا كەرەك.

الىستان ات ارىتىپ كەلگەن مەيماندار كوپ كىدىرمەي كەرى كايتۋى ەندى عانا لاۋلاي باستاعان قوس عاشىقتىڭ ماحابباتىنا كەسىرىن تيگىزەدى. بۇدان سوڭ ەكەۋىنىڭ بىرەر مارتە حات الماسقانى بولماسا، جۇزدەسۋگە جەر اراسى شالعاي. ءسويتىپ، بايلانىس ۇزىلەدى.

ابايدىڭ مۇنان كەيىنگى ءجايى بەلگىلى. دىلداعا ۇيلەنىپ، پەرزەنت سۇيەدى. تۇرجان وڭ جاقتا ءبىراز وتىرىڭقىراپ بارىپ سىبان ىشىندەگى بىجى-توقتار دەيتىن سارت اۋىلىنا تۇرمىسقا شىعادى. ەسكى قۇلاقتاردىڭ سوزىنە سەنسەك، سوڭىندا ۇرپاق قالماپتى.

«تۇرجاننىڭ قالامقاس اتانعانىنا ەكىنشى دالەل مىناۋ» دەيدى قاليحان التىنباەۆ «قالامقاس سىبان ىشىنە ۇزاتىلىپ كەلگەندە بۇل جاقتاعى ماتاي رۋىنىڭ يگى جاقسىلارى تەگىس سالەمدەسۋگە بارعان. ويتكەنى، ەسكى شەجىرە بويىنشا قاراكەرەي (تانانىڭ رۋى) مەن ماتاي بىرگە تۋادى. ونىڭ ۇستىنە تانانىڭ ابىرويى بۇكىل نايمانعا ايگىلى. سول بارعان يگى جاقسىلاردىڭ ىشىندە ماتايداعى ايگىلى تەنتەك، ءارى جۋان تۇقىم باكەن مىرزاتايۇلى بار ەكەن. باسقالارىنىڭ ءبارى كىسىلىك ادەتپەن قالامقاسقا ءتوس ءتۇيىستىرىپ امانداسقاندا، باكەن ءمىز باقپاستان وتىرىپ الادى. ونداعىسى ويدا ورىس، قىردا قازاق قۇرىعانداي سارتقا تۇرمىسقا شىقتىڭ دەگەن وكپەسى. مىنە، وسى وقيعا جارما وڭىرىندەگى قاريالاردىڭ اۋزىندا ءالى كۇنگە ايتىلىپ كەلەدى. ەڭ باستىسى، تۇرجان ەسىمىمەن ەمەس، قالامقاس دەگەن اتپەن ايتىلۋدا».

ماماندار نە دەيدى؟

ءىليا جاقانوۆ، كومپوزيتور، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى:

– ابايدىڭ وسى ءبىر تاماشا ءاندى سۇيىندىكتىڭ كىزى توعجانعا ارناپ جازعانىن دالەلدەيتىن ناقتى دەرەكتەر قازىر ءبىزدىڭ قولىمىزدا جوق. بۇل تۋرالى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىندا دا ەش جەردە جازىلماعان. سوندىقتان مەن «ول بىلاي ەدى نەمەسە ونى سول ادامعا ارناپ جازدى» دەپ بولە-جارىپ ايتا المايمىن. مەنىڭ بىلەتىنىم، «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» دەگەن ولەڭى شىنىمەن توعجانعا ارنالىپ جازىلعان. ال ەندى تانا مىرزانىڭ باۋىرىنا سالىپ وسىرگەن قىزى تۇرجانعا ارناپ جازدى دەگەن پىكىردى ءوز باسىم جاقىندا عانا ەستىدىم. مەنىڭ ويىمشا، بۇل جاعداي بۇرىندارى زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنان تىس قالىپ قويعان سياقتى. ەندى عانا سوعان كوڭىل ءبولىپ جاتىرمىز.
جالپى، ءبىزدىڭ قازاقتىڭ تاريحىندا، ونەرى مەن مادەنيەتىندە ءالى دە زەرتتەلمەي، جابۋلى كۇيىندە قالىپ كەلگەن نەمەسە بۇرمالانعان دۇنيەلەر جەتىپ ارتىلادى عوي. كەلەشەكتە وسى جاقۇتتارىمىزدى جارىققا شىعارىپ، حالىقپەن قاۋىشۋىنا كوپ ەڭبەك ەتۋىمىز كەرەك.

ەرلان رىسقالي، ءداستۇرلى ءانشى:

– بۇل پىكىرلەردىڭ ەكەۋى دە شىندىققا جاناسادى. دەگەنمەن ءوز باسىم قاليحان التىنباەۆ اعامىزدىڭ «تانا مىرزانىڭ نەمەرە ءىنىسى جانىبەكتىڭ قىزى تۇرجان سۇلۋعا ارنالدى» دەگەن پىكىرى دۇرىسىراق پا دەپ ويلايمىن. سەبەبى، ءاننىڭ سوزىنە دەن قويساڭىز اقىننىڭ ءبىر ارۋعا عاشىق بولىپ، بىراق وعان قولى جەتپەي ءبىر كورۋگە زار بولعان اڭسار ءحالىن ۇعىناسىز. ەپوپەياعا جۇگىنسەك، توعجان مەن اباي ءبىر-بىرىمەن قوسىلماسا دا بىرنەشە رەت كەزدەسىپ، تىلدەستى. وعان قوسا ەگەر ايگىلى ءان سۇيىندىك قىزىنا ارنالسا بۇل ءجايت اۋەزوۆتىڭ نازارىنان تىس قالماس ەدى عوي. ەكىنشىدەن، اباي توعجانعا ارناپ بىرنەشە ولەڭ جازعان، ولاردىڭ اراسىندا «ايتتىم سالەم، قالامقاس» جوق. سوندىقتان قاليحان اعامىزدىڭ دالەلدەرى سەنىمدىرەك سياقتى. ماسەلەن، تۇرجان مەن اباي ءبىر-اق رەت كورىستى، ودان كەيىن مۇلدەم جۇزدەسپەدى. بالكىم بارلىق سىر وسىندا جاتۋى مۇمكىن. دەگەنمەن بۇل تاقىرىپ ءالى تەرەڭىرەك زەرتتەۋدى، زەردەلەۋدى تالاپ ەتەدى.

سەرىك ءابىلحان

"ديدار" گازەتى