قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن 1992 جىلى 28 قىركۇيەكتەن 4 قازانعا دەيىن دۇنيەجۇزى قازاقتارى وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن ءبىرىنشى قۇرىلتاي الماتىدا وتەدى. قۇرىلتايعا الىس جانە جاقىن شەت مەملەكەتتەردەن سونىڭ ىشىندە تۇركيا، گەرمانيا، فرانتسيا، نورۆەگيا، موڭعوليا، قىتاي، اۋستريا تاعى باسقا 33 ەلدەردەن جانە تمد ەلدەرىنەن بولىپ 800 دەن استام وكىل قاتىسادى. قۇرىلتاي قۇرمەتىنە الماتى وبلىسىنىڭ دەگەرەس جايلاۋىندا ءدۇبىرلى توي ءوتتى. قۇرىلتاي كەزىندە شەتەلدەن كەلگەن اعايىندار قازاقستاندى ارالاپ، تۇركىستان، جەزقازعان، ۇلىتاۋ سياقتى ەلىمىزدىڭ ەجەلگى ساياسي، تاريحي، مادەني، رۋحاني ورتالىقتارىندا بولىپ، اتا-بابا ارۋاعىنا دۇعا باعىشتاپ، رۋحىنا تاعزىم ەتىپ ەدى.

الەمنىڭ ءار جەرىندە تارىداي شاشىلىپ جۇرگەن  قازاقتاردىڭ العاشقى قۇرىلتايىنا قاتىسۋشىلار قازاقستان حالقىنىنا جانە دۇنيەجۇزىنىڭ باسقادا حالىقتارىنا، مەملەكەتتەرىنە، ولاردىڭ ۇكىمەتتەرىنە ۇندەۋ قابىلدادى. قۇرىلتاي كۇندەرى «قازاقتار: كەشە، بۇگىن جانە ەرتەڭ» دەگەن تاقىرىپتا عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزەدى. كونفەرەنتسيادا قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ «قۇشاعىمىز باۋىرلارعا ايقارا اشىق» دەگەن بايانداما جاسادى. باياندامادا ول: «بۇگىنگى كۇن – ەرەكشە كۇن. ورتا تولدى دەگەن وسى. ءدال وسىناۋ ساتتە ءوزىن قازاقپىن دەپ سەزىنەتىن ءاربىر ادام جۇرەگى لۇپىلدەپ، اتامەكەنىنە، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ استاناسى الماتىعا كوز تىگۋدە. ويتكەنى مۇندا دۇنيە ءجۇزىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى ءيىسى قازاق اتاۋلىنىڭ وكىلدەرى تۇڭعىش رەت باستارىن قوسىپ، القالى جيىن، سالتاناتتى ءماجىلىس –  قۇرىلتايعا جينالىپ وتىر. كۇنى كەشە عانا مۇنداي بولادى دەگەن وي كوبىمىزدىڭ قيالىمىزعا كىرمەگەن شىعار. ەندى، مىنە، اڭساعان ارماننىڭ تاعى بىرىنە قول جەتكىزدىك. سان عاسىرعا سوزىلعان وتارشىلدىقتىڭ بۇعاۋىنان بوسانىپ، تاياۋدا عانا تاۋەلسىزدىك السا دا، قىسقا مەرزىم ىشىندە بۇكىل ايداي الەم تۇگەل مويىنداپ، ابىرويى اسىپ ۇلگىرگەن قازاقستان جۇرتشىلىعى سىزدەردى، ارداقتى اعايىن، تۋعان جەردە قۇشاق جايا قارسى الىپ جاتقانىن وزدەرىڭىز كورىپ وتىرسىزدار. مەن رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى رەتىندە ءبارىڭىزدى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قۇرىلتايىنىڭ سالتاناتتى اشىلۋىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن! بارشاڭىزعا: «تۋعان جەرگە قوش كەلدىڭىزدەر!»، – دەيمىن دەگەن ەدى. 

قۇرىلتايدا قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى، اتا-بابا مۇراسى، ءتىلى، بۇكىل دۇنيەجۇزىندەگى قازاقتاردى ءبىرتۇتاس ۇلتتىق مەملەكەتىنە بىرىكتىرۋدىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرى مەن ماسەلەلەرى جونىندە باياندامالار تىڭدالادى. كونفەرەنتسيادا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلىپ، ونىڭ توراعاسى بولىپ ن.نازارباەۆ، ال توراعانىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ق.نايمانباەۆ سايلاندى. بۇل ورتالىققا ۇلت ءومىرىن جان-جاقتى زەرتتەپ، قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكا، مادەني، رۋحاني تىنىس-تىرشىلىگىندەگى ماسەلەلەردى شەشۋ مىندەتتەرى جۇكتەلدى. قۇرىلتاي شەتەلدە جۇرگەن قازاقتارعا ولاردىڭ ارتىندا ارقا سۇيەر ىرگەلى ەلى بارىن تانىتىپ ەدى.

جىل سايىن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى شەتەلدەگى قانداستاپرىمىزدىڭ جاعدايلارىنا ءتيىستى دەڭگەيدە زەرتتەۋلەر جاساپ، شەشىمدەرىن شىعارىپ، ۇكىمەتكە ءتۇرلى باعدارلامالار ۇسىندى. سونداي تىڭعىلىقتى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە 1996 جىلدىڭ وزىندە (بۇعان دەيىنگى كوشى-قون كۆوتاسى تۋرالى شارالارىن ايتپاعاندا) «شەتەلدەگى وتانداستاردى قولداۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى» قابىلداندى. بۇل باعدارلامالاردى مەملەكەت تاراپىنان باقىلاۋ ءۇشىن كوشى-قون جانە دەموگرافيا جونىندەگى اگەنتتىك قۇرىلدى. 1997 جىلى 13 جەلتوقساندا «حالىقتىق كوشى-قونى زاڭى» قابىلداندى. بۇل زاڭ كوشى-قون پروتسەستەرىنىڭ قۇقىقتىق، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك نەگىزدەرىن، سونداي-اق ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنا ورالعان قانداستار مەن وتباسىلار ءۇشىن جاڭا جەردە ءومىر ءسۇرۋدىڭ جاعدايلارىن قاراستىرىپ، تىرشىلىككە بەيىمدەلۋ جولدارىن ايقىندايتىن بولدى. وسى زاڭ نەگىزىندە ۇكىمەت كوشىپ كەلۋشىلەرگە جان-جاقتى كومەك كورسەتۋ، قامقورلىق جاساۋ شارالارىن بەلگىلەدى جانە وسى نەگىزدە جۇمىس جۇرگىزدى.

1991 جىلدان 2000 جىلعا دەيىنگى كەزەڭ ارالىعىندا 41 مىڭ وتباسى كوشىپ كەلەدى، ولاردىڭ جان باسى 176 مىڭعا جۋىق بولدى. ولاردىڭ ىشىندە موڭعوليادان 63,5 مىڭ، يراننان 4,8 مىڭ، تۇركيادان 2,4 مىڭ، تمد ەلدەرىنەن 103 مىڭداي ادام كەلدى. ال 2001 جىلى 600 وتباسىنا كوشى-قون كۆوتاسى بەلگىلەندى. جوبا بويىنشا ءار جىلى ورتا ەسەپپەن 20 مىڭ وتباسىن كوشىرىپ كەلۋ كوزدەلگەن.

ال اراعا ون جىل سالىپ 2002 جىلى كۇزدە دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ەكىنشى قۇرىلتايى قازاقتىڭ رۋحاني استاناسى تۇركىستاندا ءوتتى. تۇركىستان كوپتەگەن تاريحي كەزەڭدەردى باسىنان وتكەرگەن، قازاق حاندارى مەن بيلەرىنىڭ مۇردەسى جەرلەنگەن قاسيەتتى قالا بولعاندىقتان ادەيى ىرىمداپ تاڭدالسا كەرەك. ونىڭ الدىندا تۇركىستان قالاسىنىڭ 1500 جىلدىعى اتالىپ وتكەن بولاتىن. بۇل قۇرىلتايعا الىس جانە جاقىن 32 شەت مەملەكەتتەن 400-دەن استام وكىل قاتىستى. قۇرىلتايدا ورالمانداردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋ ماسەلەسى قارالىپ، كوشى-قون كۆوتاسىنىڭ مولشەرىن ۇلعايتۋ جوسپارى قاراستىرىلادى. 2003 جىلى 5 مىڭ وتباسى، 2004 جىلى 10 مىڭ وتباسى، 2005 جىلى 15 مىڭ وتباسى ەلگە كوشىپ كەلدى، جىلىنا 50-60 مىڭ ورالمان ەلگە كوشىپ كەلۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى.

دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ەكىنشى قۇرىلتايىندا پەزەزيدەنت: «تاعدىرىمىز سولاي بولىپ، اننان قاشقانداردى، مۇننان قاشقانداردى ەۋروپادان دا، ازيادان دا تىڭ جەردى كوتەرەمىز دەپ، قازاقتىڭ سانىن ازايتامىز دەپ، كوپ ۇلتتى بولدىق. ونى كەمشىلىك دەپ ساناماۋ كەرەك. ارتىقشىلىعىمىز دەپ ساناۋ كەرەك! سوندىقتان ءبىز ءار ۇلتتىڭ حالقىن باۋىرىمىزعا باسىپ ۇيرەنگەن حالىقپىز، ال ەندى شەتەلدەن كوشىپ كەلەمىز دەگەن ءوز قازاقتارىمىزدى باۋىرىمىزعا باسا المايمسىز با سوندا؟! مەن ويلايمىن، سەگىز جارىم ميلليون قازاق قازاقستاندا. مەنىڭشە، قازىر توعىز ميلليونعا جاقىندادى. سەبەبى، وسى جىلداردىڭ ىشىندە جارتى ميلليون قازاق كوشىپ كەلدى. سەگىز ميلليوندى ورتاشا ءۇش جارىمعا، تورتكە بولگەندە قانشا وتباسى بولادى؟! ەكى ميلليونعا جاقىن ءبىزدىڭ وتباسىمىز بار. ءتورت ميلليونعا جاقىن وتباسى ەكى قازاقتان شاقىرىپ اكەپ، اياعىنان تۇرعىزىپ جىبەرسە، سونشا قيىنشىلىق بولماس دەپ ويلايمىن سولارعا. بۇل ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز بولىپ سانالار ەدى. دۇنيەجۇزىنە ءبىز وسىنداي ماعلۇمات، مالىمەت، تاجىريبە بەرەر ەدىك!» – دەپ شاقىردى الەمدەگى بارشا قازاقتاردى.

بىراق قۇرىلتايعا كەلگەن كەيبىر دەلەگاتسيا وكىلدەرى «ءبىز اتا-بابامىزدىڭ جەرىندە جاساپ جاتىرمىز، اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىن اتتاپ كوشىپ كەلە المايمىز» دەگەن پىكىرلەرىن ايتقانىن ءالى ۇمىتا قويعانىمىز جوق.

2005 جىلى 27-28 قىركۇيەك ارالىعىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءۇشىنشى قۇرىلتايى استانادا ءوتتى. قۇرىلتايعا الىس جانە جاقىن 32 شەت مەملەكەتتەن، سونىڭ ىشىندە رەسەيدەن، قىتايدان، اۋستريادان، سينگاپۋردان، مىسىردان، 312 وكىل، سونداي-اق قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىستارى مەن الماتى جانە استانا قالالارىنان 200-دەن استام وكىل قاتىستى.

قۇرىلتايدا شەتەلدە تۇراتىن ەتيكالىق قازاق وكىلدەرىن قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ، سونداي-اق تاريحي وتانىنا ينۆەستيتسيا اكەلۋ مۇمكىندىكتەرى سەكىلدى ماسەلەلەر تالقىلاندى. ناقتىراق ايتار بولساق قۇرىلتايدا: مادەنيت، وقۋ-ءبىلىم، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جانە كوشى-قون ماسەلەلەرىن قاراستىرعان ءتورت سەكتسيالىق ءماجىلىس وتكىزىلىپ، شەتەلدەگى قازاقتارمەن بايلانىس جاساۋدىڭ وزەكتى ماسەلەرى تالقىلانادى. شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسى مەن ەلگە ورالعانداردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى جان-جاقتى ايتىلىپ، ءۇش ماسەلەگە – كوشى-قون، وقۋ-ءبىلىم، مادەني-رۋحاني جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدار ماسەلەلەرىنە ايىرىقشا كوڭىل ءبولىندى. قۇرىلتايدا جاساعان بايانداماسىندا پرەزيدەنت شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسى مەن ورالماندارعا قولداۋ كورسەتۋدىڭ بارلىق تەتىكتەرىن ايقىنداپ، الدا تۇرعان مىندەتتەردى بەلگىلەپ بەردى. وتانعا ورالتۋ جۇمىسىن ودان ءارى جۇيەلەپ، جەتىلدىرە بەرۋىنە توقتالىپ ەدى.

مەن بۇل ءۇش قۇرىلتايدىڭ استىن سىزىپ تۇرىپ نەگە ايتىپ وتىرمىن، سەبەبى  بۇل ءۇش قۇرىلتايدىڭ قازاق تاريحىندا الاتىن ورنى وتە ماڭىزدى. ويتكەنى بۇل قۇرىلتايلار شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ ەلگە ورالۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزگەن بولاتىن. اتالعان ءۇش قۇرىلتايدا قابىلدانعان ۇندەۋ نەگىزىندە ۇكىمەت باعدارلامالار، شارالار ازىرلەپ، سول بويىنشا  جۇمىس ىستەگەندىكتەن كوشى-قونداعى ماسەلەلەردىڭ كوبى ىڭ-دىڭسىز شەشىلىپ، شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ورالۋىنا، ولاردىڭ كەدەرگىسىز ازاماتتىق الۋىنا جانە كۆوتاعا قول جەتكىزۋىنە مۇمكىندىك بەرگەن ەدى. وسى كەزدى، وسى ورايدى دەر كەزىندە پايدالانا العان شەتەلدەگى قانداستاردىڭ ءبىرازى  ەلگە ورالىپ ۇلگىردى. ءوز باسىم تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى وسى جىلدارىن –  شەتەلدەگى قازاقتاردى ەلگە ورالتۋدىڭ ەڭ وڭتايلى، قولايلى زامانى بولدى دەپ سانايمىن.

ودان كەيىنگى اشىلعان دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءتورتىنشى (2011 ج.), بەسىنشى (2017 ج.) قۇرىلتايىنىڭ العاشقى ءۇش قۇرىلتايعا قاراعاندا قانداستارىمىزدى ەلگە قايتارۋ، ورالتۋ جاعى باسەڭدەدى. ويتكەنى، مۇندا 2011 جىلى «حالىقتىق كوشى-قونى زاڭى» قايتا قارالىپ، وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ، ورالمانداردى قابىلداۋدىڭ، كوشى-قوننىڭ جولدارى تارايتىلدى. ونىڭ ورنىنا «نۇرلى-كوش» باعدارلاماسىنىڭ 2-ءشى كەزەڭى ىسكە قوسىلىپ، شەتەلدەردە كىشى قۇرىلتايدىڭ تۇراقتى وتكىزىلىپ تۇرۋى ەكەندىگى، ءارى «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قوىنىڭ قولداۋ كورسەتەتىندىگى اشىق ايتىلدى. قۇرىلتايدا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ: «جاستار – ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز. ءبىزدىڭ الەمدەگى بارشا قازاق جاستارىنىڭ ساپالى ءبىلىم الۋىنا ءتيىستى جاعداي جاساۋىمىز كاجەت... سوندىقتان مەن الەمنىڭ ءار قيىرىنداعى قازاق جاستارىن اتامەكەنگە وقۋعا جانە قازاق ەلىنە قىزمەت ەتۋگە شاقىرامىن»  دەپ، اتاپ كورسەتكەن بولاتىن.

وسىدان كەيىن ورالمانداردىڭ قازاقستان ازاماتتىعىن الۋدى ءتورت جىلعا ۇزارتىپ، «سوتتىلىعى بار، جوقتىعى» تۋرالى قۇجات تالاپ ەتىلىپ، ءبىراز قوعامدا شۋ بولعانى ءالى ەسىمىزدە. كەيىن بۇل زاڭ قايتا وزگەرتىلىپ، ازاماتتىق الۋ ۋاقىتى قىسقارتىلعان بولاتىن. بىراق قازاق كوشىنىڭ تىنىسى تارىلماسا كەڭەيگەن جوق. ءالى دە پروبلامالار جەتكىلىكتى.

ال 2017 جىلدىڭ 22-25 ماۋسىم كۇندەرى استانادا وتكەن الەم قازاقتارىنىڭ بەسىنشى قۇرىلتايىنا 39 ەلدەن 350 وكىل، بارلىعى 750 دەلەگات پەن قوناق قاتىسادى. قۇرىلتادا شەتەلدەگى اعايىندارمەن مادەني-رۋحاني بايلانىس، كوشى-قون، شەتەلدەگى قازاق جاستارىنىڭ ەلىمىزدە ءبىلىم الۋى، بيزنەس، كاسىپكەرلىك جانە تاعى باسقا ماسەلەلەر قارالدى. الداعى ۋاقىتتا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ  شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنا قولداۋ كورسەتەتىن ارنايى باعدارلاماسى جاسالىناتىنى ايتىلدى. بىراق سوڭى سيىرقۇيىماشاقتاپ سۇيىلىپ كەتكەنى بەلگىلى.

1992 جىلدان 2017 جىلعا دەيىن اشىلعان دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى الەمگە تارىداي شاشىلىپ كەتكەن قازاق وكىلدەرىنىڭ باسىن ءبىر شاڭىراق استىنا جيناپ، ولارعا قولداۋ كورسەتىپ، قولايلى جاعداي جاساۋدىڭ ءار الۋان ءىس-شارالارىن قاراستىرىپ، ونىڭ جۇزەگە اسۋىنا ءوز سەپتىگىن تيگىزگەنى بەلگىلى. بىراق ۇكىمەت كوشىپ كەلگەن اعايىنداردى بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىك باعدارلاما جاساپ جۇيەلى قونىستاندىرا المادى، جۇمىسقا دا ورنالاستىرا المادى. ورالماندار جەل قۋعان قاڭباقتاي ءار جەرگە، ءار سايعا (شاما شارقىنا قاراي) قونىستاندى نەمەسە قولىنان كەلگەن جۇمىسپەن وزدەرى اينالىستى. قىتايدان كەلگەن قازاقتاردىڭ كوبى بازار جاعالاپ، الىپ-ساتارلىقپەن اينالىستى. كەيبىرەۋى جەردى جەرگىلىكتى قازاقتاردان جالعا الىپ مال باقتى، ەگىنشىلىكپەن شۇعىلداندى. قولىنان ۇلكەن ءىس كەلمەيتىندەر بىرەۋگە جالدانىپ ىستەدى، ءيا بولماسا بازارعا بارىپ اربا سۇيرەپ جانىن باقتى. ولار وعان وكىنگەن جوق، بالالارىن وتانىنا الىپ كەلگەنىن ماقتانىش ەتتى.

اقيقاتىن ايتار بولساق، سوڭعى ون نەشە جىلدا قازاق كوشىنىڭ سايابىرلاپ كەتتى، ونىڭ سەبەبى كوپ. ونى مۇندا تەرمەلەپ جازىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق، بۇل ماسەلە ءدۇيىم جۇرتقا بەلگىلى. بەينە جۇگى اۋعان تۇيەدەي بولىپ تۇر. شىنى كەرەك، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ورالمانداردى قارسى العانداي قازىر قىزۋ ىنتا، ايقارا اشىلعان ىستىق قۇشاق جوق. بيلىك سامارقاۋ، جايبىراقات. قاراپ وتىرساڭ، ەلگە كوشىپ كەلىپ جاتقان قانداستاردى بيلىك قينالا، امالسىز قابىلداپ جاتقانداي كورىنەدى. ءبىرجولاتا قابىلداماي قويايىن دەسە ەلدىگىنە سىن، حالىقارالىق ادام قۇقىقتارىن قورعايتىن ۇيىمداردان ۇيالالى، انىعى سەسكەنەدى. سونىڭ وزىندە دە ءتۇرلى كەدەرگىلەر قويىپ قويعان. كوشىپ كەلىپ قينالىپ جۇرەتىندەر باسقا ەمەس قىتايدان كەلگەن قازاقتار.

ەگەر شەتەلدەن كەلگەن قانداستاردى قابىلداۋ مەن ولاردى ورنالىستىرۋ ماسەلەسى بيلىككە سونشالىقتى قيىن بولاتىن بولسا، وندا شەتەلدە جاتقان قازاقتاردى ەلگە ورالىڭدار، كوشىپ كەلىڭدەر دەپ ولاردى جىلى ورنىنان قوزعاۋدىڭ نە قاجەتى بار؟!

ەلگە كوشىپ كەلۋ، كەلمەۋ قانداستاردىڭ ءوز ەركىندە. كەزىندە ءوزى شاقىرىپ، قۇشاعىن ايقارا اشىپ تۇرعاندا كوشىپ كەلۋ كەرەك ەدى. بىراق ءبىز نەگە سويتپەدىڭدەر دەپ ولاردى كىنالاۋدىڭ ءوزى ارتىق. ول كەزدە قىتاي قازاقتارىنىڭ قوتارىلا كوشىپ كەلۋىنە مۇمكىندىگى بولمادى، كەيبىرىنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى جار بەرمەدى، ال كوشىپ كەلەمىن دەگەندەردىڭ وقۋ جاسىنداعى بالالارىنا جەرگىلىكتى ساقشى مەكەمەسى تولقۇجات جاساپ بەرمەي قويدى. كوشى-قون شاقىرتۋىمەن ءبىرجولاتا كوشىپ كەلەتىندەي كوبىنىڭ ءبىر فاميليليالى تۋىستارى بۇل جاقتا بولمادى. ال كوشىپ كەتۋگە تولىق مۇمكىندىگى بارلار جىلى ورنىن، جايلى قىزمەتىن تاستاپ كەتكىسى كەلمەدى. سوندا دا ەپتەپ جولىن تاۋىپ كوشىپ كەلگەندەر بولدى.

2017 جىلى قىتايداعى ساياسي ناۋقان باستالعاننان كەيىن، قازاقتىڭ ءبىرازى ساياسي لاگەرگە توعىتىلىپ كەتكەنى بەلگىلى. وسىدان كەيىن قازاقستانعا كوشەمىن دەپ جۇرگەن قازاقتار بۇل ويىنان اينىدى، اينىماسقا دا امالى بولمادى. تەك بالاسى وقۋعا كەلىپ قالىپ قويعاندار مەن وتباسى ءبولىنىپ قالعاندار 2019 جىلى شەكارا اشىلعاندا عانا ءوتىپ كەلگەنى بار. ال قازىر كوشىپ كەلىپ جاتقانداردىڭ كوبى تۋىسىنان ءبولىنىپ، جارىلىپ قالعان ەكەنى انىق.

ءتىپتى قازىر كوپ قانداستاردىڭ قازاقستانعا كوشىپ كەلۋ ىنتاسى جوق ەكەنىن ۇزىن قۇلاقتاردان ەستىپ، ءبىلىپ جاتىرمىز. اسىرەسە، قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا ءبىر ايلىق ۆيزاسىز ءتارتىپ ورناعاننان كەيىن قانداستاردىڭ كوبى ەلگە ورالعاننان گورى بارىپ-كەلىپ تۇرعان ءتيىمدى كورىنەدى ەكەن. ويتكەنى كوشىپ كەلىپ الىپ قۇجاتتارىن دۇرىستاي الماي، ورالمان مارتەبەسىنە قول جەتكىزە الماي جۇرگەندەردى ءبىلىپ وتىر. اتاجۇرتقا كوشىپ كەلىپ قينالعانشا، تۋىپ-وسكەن، ۇيرەنگەن جەردە قينالعان ولارعا ءتيمدى سەكىلدى.

بىراق قاي-قايسىمىز بولسىن «ەلگە ەل قوسىلسا قۇت بولاتىنىن» ەستەن شىعارماعانىمىز دۇرىس بولار!

مىنا «قۇرىلتايعا كەلدى، بىراق سۇرانىپ قايتتى» دەگەن ماقالام حالىقارالىق «قازاقستان-زامان» گازەتىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە 2002 جىلى جازىلىپ ەدى. ماقالا گازەت بەتىنە بەرىلىپ، باسپاعا جونەلتەر كەزىندە باس رەداكتور جاعىنان الىنىپ تاستالعان بولاتىن. ماقالادا اڭگىمە بولعان تاقىرىپ باس جارىپ، كوز شىعارماعانىمەن، الايدا قۇرىلتايعا كەلگەن شەتەلدىك وكىلدەردىڭ كەيبىر ارتىق تالابى تىلگە تيەك بولعان ەدى.

قۇرىلتايعا كەلدى، بىراق سۇرانىپ قايتتى

بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني ورتالىعى بولعان قاسيەتتى تۇركىستاندا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ەكىنشى قۇرىلتايىنىڭ سالتاناتپەن ءوتۋى قازاق تايحىنا ءبىر بەت قوستى. وسىدان ون جىل ىلگەرى الماتىدا بولىپ وتكەن ءبىرىنشى قۇرىلتاي تورتكىل دۇنيەدە جاساپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ جوعىن جوقتاپ، بارىن تۇگەندەپ ەلدىگىمىزدى ءبىلدىرۋ بولسا، ءبىر جاعىنان اتامەكەنىنەن كوز جازىپ قالعانداردى اتاجۇرت توپىراعىنا ءتاۋىپ ەتىپ، تۋىس-تۋعاندارىمەن قاۋىشتىرۋ ەدى. قۇدايعا شۇكىرشىلىك، ءبىرىنشى قۇرىلتاي ءوز ماقساتىنا جەتتى. از دا بولسا ەلگە ەل قوسىلىپ، قاتارىمىز كوبەيدى. الىس-جاقىن شەتەلدەگى باۋىرلارىمىزبەن بارىس-كەلىسىمىز جيىلەپ، مادەني-رۋحاني بايلانىستار ورناتا باستادىق. ال بۇل جولعى قۇرىلتايدىڭ ماقساتى ۇلت بولاشاعىن ويلاۋ مەن ەل تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋدان تۋىنداعان تولعاقتى ماسەلەنى بىرلىكتە اقىلداسىپ شەشۋ بولدى. ويتكەنى، قۇرىلتايدا بايانداما جاساعان پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ بۇل تاقىرىپقا كوبىرەك توقتالۋى مۇنىڭ ايقىن دالەلى. بۇل ەلىمىزدىڭ ءبىر بەلەسكە كوتەرىلگەندىگىن كورسەتسە كەرەك.

دىلگىر ماسەلەنى بىرلىكتە ايقىنداپ الايىق

پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ اتالمىش بايانداماسىندا قىرىققا تارتا ەلدەن كەلگەن قانداستارىمىزعا قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان ون جىلدان بەرى اتقارعان شارالارى مەن قوماقتى جەتىستىكتەرىن تانىستىرى كەلىپ: «ارينە، جاساي الماي جاتقان نارسەلەر ءالى دە جەتەدى. بىراق ىلگەرى جىلجۋ باستالدى، ءبىز ءۇشىن بۇل ۇلكەن جەتىستىك»، – دەپ بۋىنى ءالى قاتايا قويماعان جاس ەلدىڭ قازىرگى اياق الىسىنا قاناعات ەتىپ، بايىپپەن ىلگەرىلەي بەرۋدى نىسانا ەتۋدى مەڭزەيدى.

«مەملەكەتتىلىكتىڭ ءبىر كۇندە ورنامايتىنى جانە ونى ءبىر عانا ۇرپاق قۇرا المايتىنى بەلگىلى. قازاق مەملەكەتتىلىگىن قۇرۋعا سان ۇرپاقتىڭ سان عاسىرلىق عۇمىرى مەن كۇش-جىگەرى كەتتى» دەپ عاسىرلار بويى، تاۋەلسىزدىكتى ارمانداپ سول ءۇشىن جانىن ساداقا ەتىپ كەلگەن باتىر بابالارىمىز بەن قايراتكەرلەرىمىزدىڭ قايتپاس، قاجىماس رۋحىن اتاپ كەلىپ، «شىن مانىندە تولىققاندى مەملەكەتتىلىك ورناتۋ ورايى ءبىزدىڭ ۇرپاققا عانا بۇيىرعىن» دەپ بۇگىنگى ۇرپاققا ءتاڭىردىڭ پەيىلى ءتۇسىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ بۇيىرعانىنا مىڭ دا ءبىر شۇكىرشىلىك ەتەدى.

الايدا، جاڭا مىڭ جىلدىقتا الەم دەڭگەيىندە بەلەڭ العان تەكە-تىرەس، ۇلتارالىق، مەملەكەتارالىق قاقتىعىستار مەن ەلىمىزدە ەتەك العان ناشاقورلىق پەن ماسكۇنەمدىككە الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن ەلباسى: «مىنەكي، وسىنداي قىرىقپىشاق زاماندا وت پەن سۋعا ۇرىنباي، قاتەرلى وتكەلدەن امان ءوتۋ تەك ەل بيلەيتىن ءبىر عانا ادامنىڭ ەمەس، بۇكىل بارشامىزدان ايىرىقشا ەستيارلىق تالاپ ەتتى، ءبىزدىڭ حالىق سول ەستيارلىقتى كورسەتى» دەپ بەيبىت سۇيگىش قازاق حالقىنىڭ قاي ەلدە، قاي جەردە جۇرسە دە سانالىلىق تانىتىپ وتىرعانىن ماقتانىشپەن تىلگە تيەك ەتەدى. بىراق بۇعان توقمەيىلسىپ بەيقام جاتۋدىڭ ءجونى جوق، ءالى دە سەرگەكتىك، ساقتىق كەرەك ەكەنىن ەسكەرگەن ەلباسى: «دۇنيەجۇزىنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن كەلىپ، ءتورت كوزىمىز تۇگەل جينالىپ وتىرعان كەزدە وسى دىلگىر ماسەلەنى بارىنشا جان-جاقتى تالقىلاپ، العا اپارار اداستىرماس جولدى ءبارىمىز بىرلەسىپ ايقىنداپ الۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى كەزدەسۋدى دە سوعان ارناۋىمىز كەرەك» دەپ اقەدىل تىلەگىن بىلدىرەدى. بۇل ەلباسىمىزدىڭ «كوپ تۇكىرسە كول بولادى»، «كەڭەسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس» دەگەن اتالى سوزگە توقتاپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ەرتەڭى مەن بولاشاعى سىزدەر مەن بىزدەر دە دەگەن سالماقتى سۇراق تاستاپ، اقىلداسۋعا نيەت ەتكەنى ءوزىم دەگەندە وزگەنى دە وزەگىنە تەپپەيتىن قازاقتىڭ تەكتىلىگىن تاعى ءبىر كورسەتتى. ءارى بۇل تەكتىلىكتەن اتتاۋ ءاربىر قازاققا سىن ەكەنىن ەسكەرتتى.

اتامەكەن سىزدەردى اسىعا كۇتەدى

باياندامادا ەلباسىمىز: «اتامەكەن سىزدەردى اسىعا كۇتەدى، قۇشاق جايا قارسى الادى، قولدان كەلگەن بار مۇمكىندىكتى جاسايدى، بۇل – ءبىزدىڭ پارىزىمىز» دەگەن جۇرەك جاردى ءسوزىن ايتىپ، شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ قاشان، قاي كەزدە اتامەكەنىنە ورالامىز دەسە قۇشاعى اشىق ەكەنىن اشىق ايتتى. بۇل ءبىزدىڭ ەلدىڭ شىن مانىندە تاۋەلسىزدىككە جەتىپ، وركەنيەتتى ەلگە قاراي بەت بۇرعانىنىڭ ءبىر كورىنىسى، قازاق حالقىنىڭ جاڭا مىڭ جىلدىققا ءبىرتۇتاس حالىق رەتىندە نىق قادام باسقانىنىڭ ايقىن بەلگىسى بولماق.

اتا-بابامىزدىڭ باسىن تاستاپ كەلە المايمىز

قۇرىلتايدا پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ كەيىن ارت-ارتىنان ءسوز العان دەلەگاتسيا وكىلدەرى ەلباسىمىز ايتقان جانە قۇرىلتاي كۇتكەن ءۇمىت پەن تالاپتاردان اۋىتقىپ كەتكەنىن نەگە ايتپاسقا، جازباسقا بولماس. ەڭ الدىمەن ءسوز العان شىعىستاعى ۇلكەن كورشىمىزدىڭ دەلەگاتسياسىن باستاپ كەلگەن قىتاي كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە كانديدات، شۇار پارتكومى حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى اسحات كەرىمباي مىرزا «قازاق حالقى مەن قىتاي حالقى ەتەنە باۋىرلاس حالىق» دەپ باستاعان رەسىمي بايانداماسى قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ كوكەيتەستى ماسەلەسىن شەشىپ، اتاجۇرتىمىزعا كوشسەك دەگەن ارمان-تىلەكتەرىن ورىنداماسى انىق بولدى. ءبىز بۇل جەردە اسحات مىرزانى كىنالاۋدان اۋلاقپىز، الايدا قىتايدان كەلگەن دەلەگاتسيانىڭ قۇرامىنداعى 14 مۇشەسىنىڭ جەتەۋىنىڭ حانزۋ (قىتاي ۇلتى) بولىپ كەلگەنىن ءبىز ەشبىر تۇسىنە المادىق. وسىدان دا بولار قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى كوشى-قون ماسەلەسى بۇگىنگە دەيىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءبىر شەشىمىن تاپپاي كەلگەنى.

قىتاي وسىلاي كەتتى دەلىك، ال باتىستاعى ۇلكەن كورشىمىز رەسەيدەن كەلگەن قازاقتار كۇمىلجىمەي، اقيقاتتى توتەسىنەن ايتىپ سالدى. استراحان وبىلىسىنان كەلگەن «جولداستىق» مادەني ورتالىعىنىڭ توراعاسى نيكيتا ىسقاقوۆ: «ءبىز، استراحان قازاقتارى، كەشە كوشىپ بارعان ەل ەمەس، اتا-بابامىزدىڭ قونىسىندا وتىرمىز. استراحان ايماعىندا بوكەيحاننىڭ، الاشتىڭ ارداقتى ازاماتتارىنىڭ سۇيەگى جاتىر، سونى تاستاپ، ىشكە كوشىپ كەلەمىز دەپ تە ايتا الماساق كەرەك» دەپ اتا-بابا ارۋاعىن اتتاپ كوشىپ كەلمەيتىندەرىن اشىق ايتتى. بىراق ۇلتتىڭ بولىمىسى، سانا-سەزىمى، انا ءتىلدىڭ بارعان سايىن بۇلىڭعىر تارتىپ بارا جاتقان قاۋپىن جاسىرا المادى. بۇل پيعىل وزبەكستان، تۇرىكمەنستان، گەرمانيا، تۇركيا، بەلگيا، امەريكا، يران، اۋعانستان قازاقتارىنان دا بەلەڭ الىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس.

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

ءىرى-ءىرى مادەني شارالارعا ءبىزدى شاقىرىپ تۇرسا

جالپى وسى جولعى قۇرىلتايعا كەلگەندەر تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ىرگەسىن نىعايتۋ جانە ەلگە قالاي ورالۋ تۋرالى وزەكتى ويلارىن ايتۋدىڭ ورنىنا، وزدەرى جاساپ جاتقان ەلدەگى ءوز پروبلەمالارىن باستى ورىنعا قويدى. قازاق مادەنيەتى مەن سالت-ساناسىن، انا ءتىلىن وقۋ، ءبىلىم سالاسىن وزدەرى تۇرعان ەلدەردە دامىتۋ ءۇشىن قازاقستان مەملەكەتىنىڭ شەتەلدەگى قازاق مەكتەپتەرى مەن باسقا دا وقۋ ورىندارىنا كوز قىرىن سالىپ، ولاردىڭ ۇستاز ماماندارىن، وقۋ قۇرالدارى (وقۋلىق كىتاپ) نەمەسە كومپيۋتەرمەن قامتاماسىز ەتىلۋىن، قازاق جاستارىنىڭ قازاقستانعا كەلىپ، ارناۋلى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىپ ءبىلىم الۋلارىنا قولايلى جاعداي تۋعىزۋىن، مادەنيەت ءۇيى، كىتاپحانا سىقىلدى مادەني ورتالىقتارىنا ءتۇرلى جاردەمدەر كورسەتۋىن، قازاقستاندا شىعاتىن ءتۇرلى ادەبيەتتەر مەن مەرزىمدى باسىلىمدى الىپ وقۋىنا قول ۇشىن بەرۋىن ءوتىندى.

ولار جانە قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ شەتەلدەگى قازاق مادەني ورتالىعىنا قولداۋ كورسەتىپ، قازاقستانداعى ءىرى-ءىرى مادەني شارالارعا قازاق دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ تۇراقتى شاقىرىلىپ تۇرۋىن، ولاردىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىن دە ەسكەرۋ قاجەتتىلىگىن ءوتىندى. ارينە، بۇل تالاپ، ءوتىنىش دۇرىس-اق. بۇل ءوتىنىشتى قازاقستان ۇكىمەتى مۇمكىندىگىنشە ورىندار. بىراق كولگە تامعان تامشىداي كومەك قايسى ءبىر جىرتىعىن جاماي السىن، ونىڭ ۇستىنە ۇلتتىق سالت-ءداستۇر مەن انا تىلىنەن ايىرىلۋعا بەت العان ۇرپاققا توقتاۋ بولا الار ما ەكەن. ەگەر شىن مانىندە كەلەشەك ۇرپاقتارىنا شىن جانى اشىسا ءتۇرلى كومەك سۇراپ، ەكى ارادا شاپقىلاپ اتاق-داڭق، بايلىق قۋىپ اۋرە بولىپ جۇرگەنشە كوشباسىن قاراشاڭىراققا قاراي بۇرىپ، ەستەرىڭىزدىڭ باسىندا ەلدەرىڭىزدى تاپقان ءجون بولار ەدى. بىراق كوز الدىنداعى راحاتتى ويلاپ، اتامەنگە كوشىپ كەلۋگە قۇلىق تانىتپاي وتىرعانى وكىنىشتى-اق بولىپ وتىر.

بايان-ولگەيدە 500 وتباسى كوشۋگە دايىن وتىر

ال، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ موڭعولياداعى بولىمشەسىنىڭ ميزامحان كۇنتۋعانۇلى «بايان-ولگەيدە 500 وتباسى قازاقستانستانعا كوشۋگە دايىن وتىر» دەگەن جاعىمدى حابار جەتكىزدى. بىراق قازاقستاننان كۆوتا سۇراعانى كوڭىلگە قونبادى. شىنايى وتانىم، اتامەكەنىم دەگەن قازاققا قازاقستان قاشان كۆوتا بەرەر ەكەن دەپ كۇتىپ وتىرۋ جاراسپاس. قىتاي قازاقتارىمەن سالىستىرعاندا موڭعوليا قازاقتارىنىڭ بۇل قىلىعى ەركەلىك بولدى. قر كوشى-قون جانە دەموگرافيا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا 1991 جىلدان بەرى قىتايدان ءتۇرلى جولدارمەن (كوشى-قونمەن، تۋىسشىلاۋ جانە وقۋعا كەلىپ قالىپ قويۋ) كوشىپ كەلگەندەردىڭ وتباسى 500-گە ارەن جەتسە، ال موڭعوليادان 12 مىڭ وتباسى كوشىپ كەلىپ، رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە قونىس تەۋىپ ءسىڭىسىپ ۇلگىرگەن. سوندا كوشۋگە دايىن تۇرعان بايان-ولگەيدەگى 500 وتباسىنىڭ باۋىر-تۋىسى، قۇدا-جەگجاتى وسىندا بار دەگەن ءسوز. ەگەر ولار نارتاۋەكەلمەن كوشىپ كەلىپ جاتسا دالادا قالماسى انىق. ارادا جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەر مەن دەموگرافيا اگەنتتىگى دە بەكەر قاراپ جاتپاس ەدى. ال قىتاي قازاقتارىنىڭ كۆوتامەن كوشىپ كەلۋ بىلاي تۇرسىن، وزدىگىنەن كوشىپ كەلەتىندەردىڭ ماسەلەسى تولىق شەشىلمەي تۇر. سەبەبى، كوشىپ كەلۋشى وتباسىنىڭ قازاقستاندا ءبىر اكەدەن، ءبىر شەشەدەن تۋعان ءبىر فاميلالى بولۋى كەرەك. بارىندە ونداي مۇمكىندىك قايدان بولسىن. ال تۋىسشىلاۋ ۆيزاسىمەن كوشىپ كەلىپ قالاتىنداردىڭ قاتارى از. ولاردىڭ وقۋ جاسىنداعى بالالارى بولسا، تولقۇجات جاساپ بەرمەيدى ەكەن. وسى ماسەلە قۇرىلتايدا ءبىر شەشىم تابار دەپ ەدىك، وكىنىشكە قاراي، جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالا بەردى.

مىنە كورىپ وتىرسىزدار، بىرەۋى كوشىپ كەلمەيتىندەرىن ايتسا، ال ەكىنشىسى كۆوتا كۇتىپ دايىن وتىر، ال ءۇشىنشىسى كۆوتا بەرىلگەن كۇننىڭ دە كوشىپ كەلۋىنە مۇمكىندىگى بولماي وتىر. مۇنداي كەرەعار ماسەلەنى شەشۋ قازاق مەملەكەتىنىڭ الداعى پارىزى بولسا يگى. سوندىقتان ۇكىمەت تاراپىنان كۆوتا ءبولىنىپ، كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىز بەن ءوز اياعىمەن كەلگەندەردى ءبولىپ-جارماي، قابىلداپ وتىرۋ كەرەك. ويتكەنى، ءتۇرلى جولدارمەن وزدەرى جول تاۋىپ ازەر كوشىپ كەلگەن اعايىنداردى كوشى-قون جانە دەموگرافيا باسقارمالارى كۆوتامەن كەلگەندەردى تىركەيمىز، ازاماتتىق بەرەمىز دەپ ەسىگىنە كوپ جولاتا بەرمەيدى. بۇل دا ەلدىگىمىزگە سىن.

قورتا كەلگەندە، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ەكىنشى قۇرىلتايىنان تۇيگەنىمىز، قازاق دياسپورا وكىلدەرىنىڭ كوبىنىڭ قاراشاڭىراقتان الۋعا اۋەس ەكەنىن بىلدىرسە، ال قىتاي قازاعىنىڭ وكىلى ساياق ءجۇرىپ، سىر بەرمەي كەتتى. بىراق تۇبىندە ۇلتجاندى، پاتريوت قازاقتار ءبىر شاڭىراق استىنا جيىلارى اقيقات.

ءالىمجان ءاشىمۇلى 

Abai.kz