ەلىمىزدە ءدىن تاقىرىبى وتە نازىك تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى سانالادى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى زايىرلىلىق مودەلىن ۇستانا وتىرىپ دامۋدا.

قازاقستاندا قازىرگى تاڭدا ءتۇرلى كونفەسسيالاردىڭ مۇددەسىن بىلدىرەتىن 3,5 مىڭنان استام ءدىني سۋبەكتىلەر رەسمي تۇردە تىركەلگەن. وسىنداي ءدىني سانالۋاندىق ءدىن سالاسىنداعى نەگىزگى ۇدەرىستەر مەن ۇردىستەردى ەلەپ-ەكشەيتىن مەملەكەتتىك ساياساتتى جاڭادان وي ەلەگىنەن وتكىزۋدى كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىر.

بۇل تۋرالى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ تا بىرنەشە مارتە ايتقان. «حالىقارالىق تەرروريزم مەن زورلىق-زومبىلىق ەكسترەميزمى بۇگىنگى تاڭدا جاھاندىق قاۋىپسىزدىك ءۇشىن اسا كۇردەلى سىن-تەگەۋرىندەردىڭ ءبىرى بولىپ قالىپ وتىر»، - دەگەن ەدى پرەزيدەنت توقاەۆ.

ءدىن تاقىرىبى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا نەگىزگى ءارى جەتەكشى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولىپ كەلە جاتىر. پورتال اشىلعان كۇننەن بەرى بۇل ماسەلەگە بارىنشا كوڭىل ءبولىپ، ەل ىشىنە دەندەپ ەنە باستاعان جات اعىمدار مەن ەكستەرميستتىك پيعىلداعى كۇشتەردىڭ ارەكەتىن جاريا تۇردە اشكەرەلەي الدى.

بۇگىن پورتال وقىرماندارىنىڭ تالقىسىنا قمدب توراعاسى، باس ءمۇفتي ناۋرىزباي قاجى تاعانۇلىنىڭ ەكسكليۋزيۆ سۇحباتىن ۇسىنىپ وتىرمىز...

قازىرگى تەز وزگەرەتىن الەمدە كونفەسسياارالىق جانە مادەنيەتارالىق ديالوگتىڭ ماڭىزدىلىعى نەدە؟

جاۋاپ: قازىر ەلىمىزدە 18 ءتۇرلى كونفەسسيانىڭ 3,5 مىڭنان استام ءدىني سۋبەكتىسى تىركەلگەن. وسىنداي ءار الۋاندىق اياسىندا ءبىز ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ مەن ءدىني بوستاندىقتاردى قورعاۋ اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى تابا الدىق. نەگە؟ ويتكەنى، ءبىزدىڭ ەلدىڭ باسىم كوپشىلىگى يسلام ءدىنىن ۇستانادى. ال يسلام ءسوزىنىڭ ءوزى بەيبىتشىلىك دەگەن ماعىناعا سايادى. يسلامنىڭ تاعى ءبىر ماقساتى: ادامزاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ادام قۇقىعىنا قۇرمەت ەتۋدى جۇرەككە ورنىقتىرۋ ارقىلى قوعامداعى بەيبىتشىلىك پەن تىنىشتىقتى ساقتاۋ. ءدىنىمىز بۇل ماقساتتا كوپتەگەن قاعيدالار بەكىتكەن. وزگەنى سىيلاۋ، باسقالاردىڭ قۇقىعىنا قۇرمەت كورسەتۋ ناعىز مۇسىلمان بولۋدىڭ شارتى. يسلام – بۇكىل ادامزاتقا اللا جىبەرگەن ءارى قيامەتكە دەيىن جالعاساتىن سوڭعى ءدىن. سونداي-اق، پايعامبارىمىز (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن)  يسلام ءدىنىن جەر جۇزىندەگى بارلىق حالىققا جەتكىزۋ ماقساتىمەن سول كەزدەگى ەلدەردىڭ بيلەۋشىلەرىنە، باسشىلارىنا حات جولداي وتىرىپ، ولاردى يسلام ءدىنىن قابىلداۋعا شاقىرعان.

ءبىز بۇكىلالەمدىك دىندەر سەزىن وتكىزە وتىرىپ، جاھانداعى تىنىشتىقتى ساقتاۋعا، ەلدەر اراسىنداعى سوعىستى، ءتۇرلى ۇلتتار اراسىنداعى قاقتىعىستاردىڭ الدىن الۋعا شاقىرىپ كەلەمىز. سەبەبى، بارلىق ءدىننىڭ ماقساتى ءبىر بىرىمەن تاتۋ تۇرۋ. سونىڭ جەمىسى بولار ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كونفەسسياارالىق بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمنىڭ ەرەكشە ۇلگىسى قالىپتاستى دەۋگە بولادى. قازاقستاننىڭ ءىس جۇزىندەگى تاجىريبەسىن دۇنيەجۇزىنىڭ اۋقىمىندا دا قولدانۋعا بولاتىنىنا سەنىمدىمىن. وسى ورايدا ەلىمىزدە ءوتىپ كەلە جاتقان سەزدىڭ نەگىزگى پايىمى – الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارى اراسىنداعى سەنىم مەن ءوزارا تۇسىنىستىككە نەگىزدەلگەن ديالوگ وسى سالاداعى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق ءۇشىن كەڭ مۇمكىندىكتەرگە جول اشۋ. كۇش كورسەتۋ، ەكسترەميزم، تەرروريزم سياقتى كەلەڭسىز قۇبىلىستاردى بىرىگىپ  ەڭسەرۋگە ىقپال ەتۋ.

ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، بۇگىنگى تۇراقتى الەمگە جەتۋدەگى ءدىني كوشباسشىلاردىڭ ءرولى قانداي؟

جاۋاپ: 20 جىلعا جۋىق ءوتىپ كەلە جاتقان جاھاندىق جيىنعا الەمنىڭ مىقتى ساياسي تۇلعالارى، ءدىن قايراتكەرلەرى قاتىستى. سەزدىڭ يدەياسىن ءال-ازھار شەيحى مۇحاممەد سايد تانتاۋي، جوعارعى يمام احمەت تايىپ، ۆاتيكان مەن كاتوليك شىركەۋىنىڭ باسشىسى ريم پاپاسى فرانتسيسك سەكىلدى الەمنىڭ وزگە دە اسا ىقپالدى ءدىن ليدەرلەرىنىڭ قولداعانىن بىلەمىز. بۇل جاي عانا ءدىني قايراتكەرلەردىڭ جيىنى ەمەس، الەمدىك دەڭگەيدەگى پروبلەمالار ورتاعا سالىناتىن فورۋم. فورۋم «ءدىن، قوعام جانە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك»، «ءدىني نانىم-سەنىم بوستاندىعى جانە وزگە ءدىندى ۇستانۋشىلاردى قۇرمەتتەۋ» جانە «ءدىني كوشباسشىلاردىڭ حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋداعى ءرولى» دەگەن اۋقىمدى تاقىرىپتار اياسىندا اڭگىمە ءوربىتتى. ەلىمىزدەگى سەزگە باتىس پەن شىعىس، ەۋروپا، ازيا، تاياۋ شىعىس جانە امەريكانىڭ وكىلدەرى كەلىپ قاتىستى. مالايزيا، سينگاپۋر، قىتاي، تيبەت، كورەيا ەلىنىڭ ءدىن كوشباسشىلارى دا وسى شارادا بوي كورسەتتى. مىنە، بۇل فورۋمدى ءوزىنىڭ ورنىن قالىپتاستىرعان الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى ءىس-شارا دەپ اتاۋعا بولادى. ءدىن قايراتكەرلەرى جيىن قورىتىندىسى بويىنشا ءوز ۇندەۋىن جاريالاپ، الەمدى تۇراقتاندىرۋ، تىنىشتىققا شاقىرۋ ءۇشىن ءبىر توبەنىڭ باسىنا جينالادى. ەلىمىزگە كوپتەگەن ءدىن باسشىلارىنىڭ  كەلۋى دە قازاقستانداعى دىنارالىق تۇراقتىلىقتى بىلدىرەدى. اسىل ءدىنىمىز تولەرانتتىلىققا اسا ءمان بەرەدى. پايعامبارىمىز مۇحاممەدتىڭ (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن)  زامانىندا دا وزگە ءدىن وكىلدەرى بەيبىت جاعدايدا عۇمىر كەشتى. ءبىز دە وزگە ءدىن وكىلدەرىمەن جىلى قارىم-قاتىناس ۇستانامىز. ءۇش جىلدا ءبىر باس قوساتىن استانا سەزىندە الەمدىك ءتۇرلى ءدىن قايراتكەرلەرى جەر شارىن تۇتاس تىنىشتىققا شاقىرىپ كەلەدى. ءبىز بۇل باستامانى قولدايمىز.

الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارى سەزىنىڭ جاھاندىق دەڭگەيدە دىنارالىق جانە كونفەسسياارالىق ديالوگتى ىلگەرىلەتۋدەگى ءرولى مەن ماڭىزى قانداي؟

جاۋاپ: الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ I سەزى 2003 جىلى 23-24 قىركۇيەكتە استانادا ءوتتى. ونىڭ جۇمىسىنا يسلام، حريستياندىق، يۋدايزم، سينتويزم، يندۋيزم جانە ءبۋدديزمنىڭ مەيلىنشە بەدەلدى وكىلدەرى قاتىستى.

سەزدىڭ قاتىسۋشىلارى قۇرامىنىڭ كورنەكتىلىگى مەن جوعارى دەڭگەيى كونفەسسياارالىق فورۋم وتكىزۋ جونىندەگى قازاقستان باستاماسىنىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ داۋسىز تابىسىنا اينالدى. دىندەر ديالوگى ءى سەزدىڭ تۇجىرىمدامالىق يدەياسى جانە داۋ-دامايدى شەشۋ ءتاسىلى رەتىندە دىنارالىق جانە ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستارداعى كۇش كورسەتۋ مەن تەررور ادىستەرىنە قارسى قويىلدى. سەزگە قاتىسۋشىلار اراسىندا بۇگىنگى الەمدەگى ءدىننىڭ ءرولى جانە كەز كەلگەن ءدىننىڭ نەگىزگى مورالدىق قۇندىلىقتارىنىڭ جالپىادامزاتتىق سيپاتى جونىندە اشىق پىكىرلەسۋ ءوتتى.

بىرەگەي جانە ەستە قالارلىق وقيعاعا اينالعان فورۋم بۇكىل الەمدەگى ادامزات بالاسىنىڭ بەيبىت جانە لايىقتى ءومىرى ءۇشىن ءتۇرلى ءدىن وكىلدەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعى مەن بىرلىگىنىڭ وزەكتىلىگىن جانە اسا قاجەتتىگىن كورسەتىپ بەردى. فورۋم قورىتىندىسى بويىنشا رۋحاني كوشباسشىلار بولاشاقتاعى ۇيلەسىمدى الەمنىڭ نەگىزدەرى رەتىندە ادامزات ءۇشىن بەيبىتشىلىك پەن ورلەۋدى قامتاماسىز ەتۋ جانە بارلىق قوعامدا تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ باعىتىنداعى بىرلەسكەن ءىس-ارەكەتتەرى تۋرالى مالىمدەگەن دەكلاراتسيا قابىلدادى.  اۋقىمدى شارانىڭ تابىسى ءى سەزدىڭ دىنارالىق فورۋمدى ءار ءۇش جىلدا ءبىر رەتتەن كەم ەمەس تۇراقتى نەگىزدە وتكىزىپ تۇرۋ تۋرالى  شەشىم بەكىتىلدى. قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العان تۇستان بەرى الەم حالقىن تىنىشتىققا باستاپ، بۇۇ سىندى ۇلكەن مىنبەرلەردەن بەيبىتشىلىك تۋىن كوتەرىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ بۇل باستامامىز اياقسىز قالماي، وزگە دە الەم ەلدەرى قولداپ كەتتى. جاھاننىڭ ءدىن قايراتكەرلەرى استانادا باس قوسىپ، تورتكۇل دۇنيەنى سوعىسپاۋعا، جەر شارىن جاقسىلىققا شاقىرۋ سىندى ۇلكەن باستامالارىن جاريا ەتتى. قىرعيقاباق يدەولوگياياعا جول بەرمەۋگە شاقىرىپ، ەتنيكالىق توپتار مەن ءدىن وكىلدەرىنىڭ باسىن ءبىر ارناعا توعىستىرعان القالى جيىندى ۇيىمداستىرعان قازاق ەلىنە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتتى. ءبىز دە سول ۇلكەن باستامانىڭ بەل ورتاسىندا وتىردىق. ادامزات ءۇشىن ەڭ باستىسى ءدىني تولەرانتتىلىقتى ۇستانۋ بولسا، ەكىنشى جەر جاھانداعى تىنىشتىققا ءوز ۇلەسىن قوسۋ. قازاقستاننىڭ بۇل الەمدىك باستاماسى شىنىندا كونفەسسياارالىق ديالوگتى ىلگەرىلەتۋگە ۇلكەن ۇلەس قوسۋدا دەپ سەنەمىن.

سەزد حاتشىلىعىنىڭ وتىرىسىندا قابىلدانعان "الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرى سەزىنىڭ 2023-2033 جىلدارعا ارنالعان دامۋ تۇجىرىمداماسىنىڭ" مازمۇنىندا قانداي ماڭىزدى ساتتەردى اتاپ وتۋگە بولادى؟

جاۋاپ: بۇل ارينە وتە ماڭىزدى قۇجات. دامۋ تۇجىرىمداماسى اياسىندا سەزدىڭ الەۋەتىن ودان ءارى ارتتىرىپ، قاتىسۋشى ەلدەردىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتە تۇسەدى. بەيبىتشىلىك الاڭى ودان ءارى ءورىسىن جايىپ، تىنىشتىق تىرەگى قاناتىن كەڭگە قاعا بەرمەك. الدىمىزدا قانداي قيىن ماسەلەلەر كەزدەسسە دە ونى بەيبىت جولمەن شەشۋ كەرەكتىگىن وسى تۇجىرىمداما ۇقتىرعانداي. قازىرگى تاڭدا ورىن الىپ جاتقان ءتۇرلى گەوساياسي جاعدايلاردىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان بۇل ۇسىنىس كوپتەگەن ءدىن قايراتكەرلەرى تاراپىنان قولداۋ تاپتى. ءبىز دە ءوز ۇستانىمىمىزعا سايكەس، الەم حالقىنىڭ بىرلىكتە، جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، بىرلەسە ارەكەت ەتۋىن قالايمىز. 2023 جىلعى 11 قازاندا استانادا وتكەن سەزدىڭ XXI حاتشىلىعىنىڭ قاتىسۋشىلارى قابىلداعان تۇجىرىمداما الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرى سەزىنىڭ ودان ءارى دامۋىنىڭ 2033 جىلعا دەيىنگى جالپى پايىمىن، ميسسياسىن، ماقساتتارى مەن باعىتتارىن ايقىنداي تۇسپەك. الداعى ونجىلدىقتا سەزدىڭ ميسسياسى الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر قاۋىمداستىقتارى اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك پەن قۇرمەتتى ودان ءارى نىعايتۋ، سونداي-اق، بۇكىل ادامزاتقا ءادىل، قاۋىپسىز جانە گۇلدەنگەن بولاشاق قۇرۋعا جاردەمدەسۋ ءۇشىن رۋحاني ديپلوماتيانىڭ الەۋەتىن ىسكە اسىرۋ بولارىنا سەنەمىز. قازاق ەلى بۇل ماقساتتا ءوز الاڭىن ۇسىنا وتىرىپ، جاھاندى جاقسىلىققا باستاي بەرمەك.

Abai.kz