باسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز...

جالعاسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز

جالعاسى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز

ءتورتىنشى ءبولىم

1932 جىلعى عالامات اشتىق، ودان بەرگى 37-ءنىڭ رەپرەسسياسىنداعى ايداۋ مەن اتۋ، اباقتى – تۇرمەگە تۇسپەگەن، ەركىندىكتە جۇرگەن ادامنىڭ ءوزىنىڭ ءومىرىن قاپاسقا اينالدىردى. بۇل – اقيقات تاريح، بولعان جاعداي.

بىراق، وسى زۇلماتتىڭ ءبارى، مىنا بىزگە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ كوزىن كورىپ، تاربيەسىن العان 40-50-60-70 جىلدارى تۋعان ۇرپاق ءۇشىن، بولعان، بىراق، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا عانا سوزىلعان كەزەڭدىك قانا وقيعالار سەكىلدى بولىپ كورىنەدى. سەبەبى، اشارشىلىقتان سوۆەت وكىمەتى ۇيىمداستىرعان «جاردەم» كوميتەتى ارقاسىندا امان قالدىق. جەتىمدەرگە ارنالعان بالالار ۇيىندە تاربيەلەنىپ، ءبىلىم الدىم. اشارشىلىق كورگەنىم جوق. نەمەسە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ارقاسىندا ءبىلىم الىپ، قىزمەتكە ءىلىنىپ، ومىردەن ءوز ورنىمدى تاپتىم دەگەن ادامداردى جەكە ءوز باسىم جۇزدەپ، بالكىم، مىڭداپ كەزدەستىردىم. ال، قازىر بىزدە كەڭەستىك كەزەڭ – قاپ-قارا زۇلمات ءداۋىر رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. ءيا، كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا تاريح پەن ۇلتتىق جادىمىز ماڭگىلىككە كەشىرمەيتىندەي اشارشىلىق، رەپرەسسيا سەكىلدى زۇلمات كەزەڭدەر بولدى. بىراق، بۇل كەزەڭدەر بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا عانا سوزىلدى عوي. مەن كەڭەس وكىمەتىن اقتاپ وتىرعانىم جوق. اسىرەسە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ حالقىمىزدىڭ ۇشتەن ەكىسىن قىرىپ سالعان قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىعى مەن رەپرەسسياسىن ەشۋاقىتتا دا كەشىرمەيمىن! بىراق، كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىنداعى 70 جىل، تۇتاس قارا تۇنەك زامان بولدى. قازاق حالقى بارىنان ايرىلدى، - دەگەن پىكىرمەن دە كەلىسە المايدى ەكەنمىن.

ءيا، بولار ءىس بولدى. ءبارى ءوتتى. بۇل – تاريح. ءبىز وتكەن تاريحتان ساباق الۋعا مىندەتتىمىز. سەبەبى، كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ تاريحىندا نەشەقات بۇلعاق پەن بۇرالاڭ كەزەڭدەر بولعان. سوندىقتان دا، وتكەنىمىزگە اقيقات كوزىمەن قاراپ، ۇلت تاريحىن ديالەكتيكالىق تۇرعىدان سارالاي وتىرىپ،  بولاشاققا نىق ءارى سەنىمدى قادام جاساۋعا مىندەتتىمىز.

ستاليندىك زۇلامات كەزەڭنىڭ ۇلى تراگەدياسى – 1956 جىلدىڭ 14-25 اقپان ارالىعىندا بولعان كەڭەس وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ حح سيەزىندە، سول كەزدەگى كومپارتيانىڭ باس حاتشىسى ن.س.حرۋششەۆتىڭ بايانداماسىندا اشىق كورسەتىلىپ، ستاليندىك زارداپتاردىڭ كەسەلدى قالدىقتارىن جويۋ جولدارى جان-جاقتى قاراستىرىلدى. رەپرەسسيا قۇرباندارى ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياس، ماعجان، جۇسىپبەك، شاكارىم اقتالدى. بىراق، سوڭعى ۇشەۋ – ماعجان، جۇسىپبەك، شاكارىم – ءبىزدىڭ كەيبىر زيالىلار (مۇمكىن «زياندىلار» دەگەن دۇرىسىراق شىعار) تاراپىنان قارسىلىققا ۇشىراپ، ولاردىڭ شىعارمالارىمەن تۋعان حالقىن قاۋىشتىرۋ، 1989 جىل – رەپرەسسيا قۇرباندارىن اقتاۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭىنە دەيىن شەگەرىلىپ كەلدى. نەگە؟ مەنىڭ ءدال وسى سۇراعىما جاۋاپ رەتىندە 1979 جىلدىڭ 6 اقپانىندا ءوزىنىڭ «سىر داپتەرى» اتتى كۇندەلىگىنە قازاقتىڭ بەلگىلى كلاسسيك جازۋشىسى، اكادەميك عابيدەن مۇستافين بىلاي دەپ جازىپتى: «ابايدان كەيىن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن قازاقتان تۋعان ءبىلىمدى، تالانتتى ادامداردىڭ ىشىندە اتى ءمالىم ءتورت ادام اتاۋسىز قالىپ، ۇمىتىلىپ بارادى. ولار – احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، شاكارىم قۇدايبەرديەۆ. ولار بويىنداعى ونەر ءبىلىمىن حالقىنا بەرىپ كەتۋگە قۇمارتتى. الايدا، تاپ تارتىسىن ءبىزدىڭ بەلسەندىلەر تاپ ماقساتىنان گورى ءوز ماقساتتارىنا كوبىرەك پايدالاندى. ولار وزدەرىمەن باسەكەلەستەردى قۇرتىپ العان سوڭ، جالعىز شاۋىپ، جۇيرىك اتانباق بولدى. ەگەر اناۋ تورتەۋ قاتارعا قوسىلعاندا، ولار شارۋانىڭ ءبىر شوبىرى بولىپ قالا بەرەر ەدى. احمەت، ماعجان، جۇسىپبەك، شاكارىمدەردىڭ عىلىمي، ادەبي تاماشا ەڭبەكتەرى ءالى كومۋلى جاتىر. نەگە؟ ويتكەنى ول ەڭبەكتەردى ۇرلاپ، جىرىمداپ پايدالانىپ اتاق العاندار، قارنىنا قازى بىتكەندەر بار. بۇلار كومبەنى اشقىزباۋعا تىرىسادى. اشىلسا، وزدەرىنىڭ قوياسى اشىلادى. مەن وسى جايلى كەيىنگى بەس-التى جىلدا ءوزىمىزدىڭ ورتالىق كوميتەتكە ءۇش رەت كىرىپ ايتتىم... تەك تاقاۋدا عانا شاكارىمدى قاتارعا قوساتىن بولدىق دەپ، سەكرەتار يماشەۆ تەلەفون ارقىلى ماعان حابارلادى. قالعان ۇشەۋى ءالى كومۋلى. ادەبيەتتە مەن سياقتىلار سوۆەت ءداۋىرىنىڭ بۇرىنعىسى مەن قازىرگىسىن باسىنان كەشىرە وتىرىپ، ادىلەتتى بۇركەپ كەتسەك، كەيىنگىلەر نە دەمەك؟! ءبىز بۇركەگەنمەن، ولار اشادى. قازاق تاريحى، قازاق ادەبيەتى جويىلماسا، احمەت، ماعجان، جۇسىپبەك، شاكارىمدەر جويىلۋى مۇمكىن ەمەس. تاريحىمىزدىڭ تورىنەن ورىن الادى ولار. سوندىقتان مەن وسى «سىر داپتەرىمە» جازىپ كەتتىم، كەيىنگىلەردىڭ قارعىسىنا ۇشىراماۋدى ويلادىم. دۇنيەدەن ءوزىڭ كەتكەنمەن، ءىزىڭ قالسا بولعانى. سول ىزبەن كەلىپ سىرىڭدى اشادى كەيىنگىلەر». (بەس ارىس. 7,8-بەت. ەستەلىكتەر، ەسسە جانە زەرتتەۋ ماقالالار. الماتى، «جالىن» – 1992)

كورىپكەلدىك... بالكىم، اۋليەلىك... ەركىن، تاۋەلسىز زاماننىڭ تۇبىندە ءبىر كەلەرىن سەزگەندەي، ءوز زامانىندا ادەبيەتىمىزدىڭ ابىز اقساقالى بولعان عابيدەن مۇستافين وسىدان 45 جىل، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الۋدان 12 جىل بۇرىن ءوزىنىڭ «سىر داپتەرىنە» ءدال وسىلاي دەپ جازىپتى. ع.مۇستافين كۇندەلىگىندەگى جازبانى ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى باسى ارتىق جۇمىس. جازۋشى كۇندەلىگىندە كەڭەستىك داۋىردەگى قازاق زيالىلارىنىڭ ءتۇرلى بولمىس-ءبىتىمى انىق اڭعارىلىپ تۇر.

جازۋشىنىڭ اتالمىش داپتەرىندە ايتىلعانداي، ورتالىق كوميتەت سەكرەتارى يماشەۆ: «شاكارىمدى قاتارعا قوساتىن بولدىق»، – دەپ قانشا جەردەن ايعاقتاسا دا، ءبىزدىڭ «زيالى بەلسەندىلەردىڭ» جۇمىسى بولسا كەرەك، شاكارىم سول ايتىلعان ۋاقىتىنان 10 جىلدان سوڭ، ياعني، 1989 جىلدىڭ كوكتەمىندە بارىپ قاتارعا قوسىلدى. مىنە، ءبىز قازاقتار وسىندايمىز!

1956 جىلعى XX سيەزدىڭ شەشىمىمەن اقتالعان ماعجان، جۇسىپبەك، شاكارىمدەردى اراعا تۋرا 33 جىل سالىپ، 1989 جىلى اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ، ارەڭ دەگەندە قاتارعا قوسىپ، تاريحىمىزدىڭ «اقتاڭداق بەتتەرىن» قايتا جازىپ، تۇزەتكەندەي بولدىق.

كەيدە مەن اشارشىلىق پەن رەپرەسسيا تۇسىنداعى زوبالاڭدا كورىنگەن ءبىزدىڭ ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزگە ءتان فاكتورلاردى زەرتتەپ، قورتىندىلايتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىن اشۋ كەرەك-اۋ، – دەپ ويلايمىن. وتكەنىمىزدەن ساباق الىپ، بولاشاققا نىق قادام جاساۋ ءۇشىن وسىنداي عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتاردى اشۋمەن بىرگە: وسى ءبىز، قازاقتار، قانداي ۇلتپىز؟ – دەگەن سۇراقتى دا وزىمىزدەن-ءوزىمىز ءجيى سۇراۋعا ءتيىسپىز. مۇنداي سۇراق – وركەنيەتتى ۇلتتار ءۇشىن قالىپتى ءۇردىس.

پارتيانىڭ XX سيەزىنەن سوڭ ءسال عانا ۋاقىتقا سوزىلسا دا، كەڭەس وداعى حالىقتارىنىڭ ومىرىندە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردىڭ ەلەسى بار «جىلىمىق» كەزەڭ باستالدى. بىرەن-ساران بولسا دا شەتەلگە شىعۋعا مۇمكىندىك، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ حالىق اراسىندا ەسەپ بەرۋى سەكىلدى «جىلىمىق» كەزەڭنىڭ كەيبىر بەلگىلەرى، بەرگى ۋاقىت – كەڭەس وكىمەتى تاراعانعا دەيىن ساقتالىپ قالدى. قالاي بولعاندا دا، حرۋششەۆ تۇسىندا باستالعان «جىلىمىق» كەزەڭ – كەڭەس وداعى حالىقتارىنىڭ ومىرىنە از دا بولسا يگى اسەر ەتكەنى انىق. بىراق، پارتيالىق ديكتاتۋرا، تسەنزۋرا، باسقاشا ويلايتىنداردى ۇنەمى كورىنبەيتىن مەملەكەتتىك باقىلاۋدا ۇستاۋ مۇلدەم الىنىپ تاستالىنعان جوق. دەسەك تە، بۇل ۋاقىت – ستالين زامانىنان الدە قايدا ەركىن، بوستان زامان ەدى. كەڭەستىك زاماننىڭ ادامدارىنىڭ پسيحولوگياسىندا دا، الەۋمەتتىك تۇرمىسىندا دا، كەڭەس وداعى قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالاردىڭ ۇلتتىق ومىرىندە دە وڭ وزگەرىستەر بولىپ جاتتى. ءدال وسى كەزەڭدە ءبىزدىڭ م.اۋەزوۆ، ق.ساتپاەۆ، ءا.مارعۇلان، ح.شيگاەۆا، م.ايتقوجين، و.جاۋتىكوۆ، ت.ب. سول سەكىلدى كوپتەگەن ۇلت زيالىلارى ەڭبەكتەرى الەمدىك دەڭگەيدە تانىلىپ، مويىندالدى.

باسقاسىن بىلاي قويعاندا، حح عاسىردى قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن عاسىرى دەسەك، 60-90-جىلدارداعى قازاق ادەبيەتى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، الەمدەگى ەڭ مىقتى دەگەن ون ەلدىڭ ادەبيەتىنىڭ ورتان بەلىنەن جوعارىلاپ، ەڭ ۇزدىك بەستىككە كىردى-اۋ، - دەپ ويلايمىن. بۇل – ادەبيەتشى رەتىندەگى مەنىڭ ءوز جەكە پىكىرىم.

مىنە، وسى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا، قازاق ادەبيەتىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرگەن ۇلت تالانتتارىنىڭ الدىڭعى شەبىندە، كەڭەس وكىمەتىن وتە جەك كورەتىن جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ ءوزى دە ءجۇردى.

كەيدە ويلايمىن، تسەنزۋرا كۇشتى بولعان سايىن، ادەبيەت تە مىقتى بولادى-اۋ دەپ. ءحىح عاسىرداعى ورىس ادەبيەتى، حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى تسەنزۋرانىڭ ارقاسىندا الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلدى. تسەنزۋرا – بيلىك تاراپىنان كوركەم ويعا جاسالىنعان يدەولوگيالىق قىسىم. قىسىم كۇشتى بولعان سايىن، قىسىمعا قارسى كورسەتىلەتىن ىشكى قارسىلىق كۇش تە ءورشي تۇسپەك. بۇل – تابيعات زاڭدىلىعى! مىنە، سوندىقتان دا، كەڭەس وكىمەتىنىڭ تسەنزۋراسىنىڭ باقىلاۋىنداعى جازۋشىلار، اسىرەسە رۋحاني ەزگىگە ءتۇسىپ وتارلانعان قازاق جازۋشىلارى ايتپاق بولعان ويىن ءتۇرلى ادەبي تاسىلدەر مەن ادەبي بولشەكتەر ارقىلى جەتكىزۋگە ءماجبۇر بولدى. وسى «ماجبۇرلىك» ناتيجەسى – ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ جالپى دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋىنە الىپ كەلدى.

قازىر تسەنزۋرا جوق. نەنى ايتام، قالاي  ايتام دەسەڭ دە ءوزىڭ بىلەسىڭ، ءوز ەركىڭ. بىراق، بۇگىنگى ءححى عاسىرداعى تاۋەلسىز قازاق ادەبيەتى – حح عاسىردىڭ 60-90-جىلدارداعى دەڭگەيىنە جەتە الماي وتىر. پارادوكس! ارينە، ءححى عاسىرداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ جالپى دەڭگەيىنىڭ ءتۇسىپ كەتۋىنە بىرنەشە سەبەپ بار. ءبىز بۇل جەردە ول سەبەپتەرگە توقتالىپ جاتۋدى ماقسات ەتپەدىك.

قازىر بىزدە كەڭەس وكىمەتىن قارالاپ سويلەپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇسىندا ەشنارسە جوق، تەك، كەرى كەتۋ عانا بولعانداي ەتىپ سويلەۋ – ۇردىسكە اينالدى. مەنىڭشە، وسى ءۇردىستىڭ باستاۋىندا 1996 جىلى جارىق كورگەن م.ماعاۋيننىڭ  «مەنى» تۇر. كەڭەس وكىمەتىن ماعاۋينشە جەك كورەتىن ءبىزدىڭ كەيبىر عالىمدارىمىز: قازاققا كەڭەس وكىمەتىنىڭ دە، ونىڭ كولحوزىنىڭ دا تۇككە كەرەگى جوق ەدى. سەبەبى، ۇجىمداسىپ ءومىر سۇرگەن قازاق حالقىندا باي دا، تاپ تا بولعان جوق. قازىر ءبىزدىڭ باي دەپ جۇرگەنىمىز، ول – ءوز رۋىن اسىراپ، رۋلاستارىنا جۇمىس بەرۋشى – قازىرگى تىلمەن ايتقاندا ۇيىمداستىرۋشى – مەنەدجەر دەيدى، - دە، ولار 1919  جىلدىڭ 3 تامىزىندا «جيزن ناتسيونالنوستەي» جۋرنالىنىڭ №29 سانىندا جاريالانعان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «رەۆولويۋتسيا ي كيرگيزي (كازاحي ن.م.)» ماقالاسىندا ايتىلعان ويدان مىسال كەلتىرەدى.  وسى اتالعان ماقالاسىندا ا.بايتۇرسىنۇلى: «ۆتورايا رەۆوليۋتسيا پوكازالاس كيرگيزام (كازاحام ن.م.) نە پونياتنوي، وبياسنياەتسيا پروستو: ۋ كيرگيز نەت ني كاپيتاليزما، ني كلاسسوۆوي ديففەرەنتسياتسي: داجە سوبستۆەننوست ۋ نيح نە تاك رەزكو رازگرانيچەنو، كاك ۋ درۋگيح نارودوۆ: منوگيە پرەدمەتى پوترەبلەنيا سچيتايۋتسيا ۋ نيح وبششەستۆەننىم دوستويانيەم», - دەپ جازعان. (احمەت بايتۇرسىنوۆ. رەزوليۋتسيا ي كيرگيزى. «جيزن ناتسيونالنوستەي» №29. 03. 1919. بايتۇرسىنۇلى احمەت. شىعارمالارى. ون ەكى توم. 2-توم. 286-بەت. استانا، «الاشوردا» ق.ق: 2022)

(ەكىنشى رەۆوليۋتسيانىڭ قىرعىزدار (قازاقتار ن.م.) ءۇشىن تۇسىنىكسىز بولعانى وڭاي تۇسىندىرىلەدى: قازاقتاردا كاپيتاليزم دە، تاپقا جىكتەلىپ ءبولىنۋ دە بولعان جوق. تىپتەن، جەكەمەنشىك تە ولاردا باسقا حالىقتار سەكىلدى وتە ايقىن كورسەتىلمەگەن. كوپتەگەن تۇتىنۋ زاتتارى ولاردا كوپكە ورتاق مۇلىك بولىپ ەسەپتەلىنەدى.)

1919 جىلدىڭ 3 تامىزىندا جازىلعان ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ماقالاسىن تالداپ كورەلىكشى...

راس، قازاق حالقى كاپيتاليستىك قوعام قۇرىلىسىن باستان وتكىزگەن جوق. ال، جەكەمەنشىك بولدى ما؟ ارينە، بولدى. وتباسى بولعان جەردە – جەكەمەنشىكتىڭ بولماۋى مۇمكىن ەمەس. ال، جەكەمەنشىك بولعان جەردە، مۇلىك تەڭسىزدىگىنىڭ بولۋى – تاريحي-ديالەكتيكالىق زاڭدىلىق. مۇلىك تەڭسىزدىگى، بۇل – ادامداردىڭ جەكە مۇلكىنىڭ كوپ نە از بولىپ ءبولىنۋى. قاراپايىم تۇسىنىكتە، جەكە مۇلكى از ادام – كەدەي، مۇلكى كوپ ادام – باي.

ءحىح-حح عاسىرلارداعى قازاق وتباسىلارىندا جەكەمەنشىك بولدى. بۇعان ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا، رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنداعى قازاقستاندا بولعان حالىق ساناعىنان سانسىز كوپ مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. ال، جەكەمەنشىك بولعان جەردە، مۇلىك تەڭسىزدىگىنىڭ بولۋى – زاڭدىلىق. دەمەك، ءحىح-حح عاسىرلاردا تىپتەن ودان ارعى زاماندارداعى جەكەمەنشىك قاتىناسقا قۇرىلعان قازاق قوعامىندا مۇلىك تەڭسىزدىگى بولدى. ياعني، قازاق حالقى باي جانە كەدەي بولىپ ەكىگە ءبولىندى. باي جانە كەدەي بولىپ بولىنگەن حالىقتىڭ تاپقا جىكتەلۋى، بۇل دا – زاڭدىلىق. مۇمكىن، قازاق قوعامىندا سانالى تۇردەگى تاپتىق كۇرەس بولماعان شىعار، بىراق، قازاق حالقىنىڭ باي جانە كەدەي بولىپ جىكتەلگەنى – انىق! رۋلىق جۇيەمەن ءومىر سۇرگەن قازاق حالقى ءۇشىن جەر – رۋعا ورتاق مەنشىك بولىپ ەسەپتەلسە دە، ءار وتباسىنىڭ وزىنە تيەسىلى جەكە قىستاۋى، ناشارلاعان مالى جايىلاتىن جەكە قورىعى جانە ەگىن سالاتىن جەرى بولعان. تەك، مال جايىلىمى عانا كۇللى رۋ مۇشەلەرىنە ورتاق مەنشىك بولىپ ەسەپتەلىنگەن. مۇمكىن، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «كوپكە ورتاق مۇلىك» دەپ ايتىپ وتىرعانى – وسى جايىلىمدىق جەر بولار. سونىمەن، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق قوعامىندا جەكەمەنشىك بولدى. بۇل – تالاس تۋدىرمايتىن اقيقات! تىپتەن، كەڭەستىك زامانداعى كولحوز مۇشەلەرىنىڭ وزىندە دە جەكەمەنشىك بولدى. سول سوتسياليزم تۇسىنداعى كولحوز مۇشەلەرىنىڭ وزدەرىن دە جەكە مۇلكىنە قاراي، ولاردى سىرت كوز، سالىستىرمالى تۇردە «باي»، «ورتاشا»، «كەدەي» دەپ بولەتىن. (عابيدەن ءمۇستافيننىڭ «ميلليونەر» شىعارماسىن ەسكە الىپ كورىڭىز).

ال، ەندى كەيبىر عالىمدارىمىزدىڭ: «قازاقتار رەۆوليۋتسياعا دەيىن ۇجىمداسىپ ءومىر ءسۇردى»،-دەگەن پىكىرىن قالاي تۇسىنەمىز؟

مەنىڭ ويىمشا، «ۇجىمداسىپ ءومىر ءسۇرۋ»، ول – بەلگىلى ءبىر كاسىپپەن ۇجىمداسا وتىرىپ اينالىسىپ، سول ۇجىمدىق كاسىپتەن تۇسكەن پايدانى ۇجىم مۇشەلەرىنىڭ بارلىعىنا تەڭدەي ەتىپ ءبولىپ بەرۋ. قازاق حالقىنىڭ ىشىندە نەكەن-ساياق ەگىنمەن اينالىسقاندارى بولماسا، حالىق تۇگەل دەرلىك كوشپەندى تۇرمىستاعى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان. ايتالىق، ءبىر رۋ تۇگەل ۇجىمداسىپ جىلقى باقتى دەلىك. ولار سول جىلقى باعۋدان تۇسكەن ءونىمىنىڭ پايداسىن قالاي بولىسكەن؟ جالپى، قازاق رۋلارى ۇجىمداسىپ مال باعىپتى. سول مالدان تۇسكەن پايدانى تەڭدەي ءبولىپ، باي-كەدەيگە بولىنبەي، الەۋمەتتىك جاعدايلارى تەڭ، تۇرمىستارى بىردەي بولىپ، ادىلەتتى ءومىر ءسۇرىپتى، – دەگەن دەرەكتى ءبىز ەش جەردەن كەزدەستىرمەدىك.

انىعىنا كەلگەندە، قازاقتار رەۆوليۋتسياعا دەيىن ۇجىمداسىپ ءومىر ءسۇردى، – دەگەن پىكىردە ەشقانداي عىلىمي نەگىز دە، لوگيكالىق جۇيە دە جوق.

ەندى رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق قوعامىندا «باي» دەپ اتالىپ جۇرگەن ادامدار – قاناۋشى ەمەس، رۋدىڭ اسىراۋشىسى ياعني رۋلاستارىنا جۇمىس تاۋىپ بەرىپ، ولاردى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان ۇيىمداستىرۋشى – مەنەدجەر. قازاق قوعامى «باي»، «كەدەي» دەپ جىككە بولىنگەن جوق، – دەگەن پىكىر تۋراسىندا وي قوزعاپ كورسەك...

تاريحتى لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان زەرتتەر بولساق: قازاق قوعامىندا «باي»، «كەدەي» دەگەن ۇعىمدار بولماسا، باي جانە كەدەي دەگەن سوزدەر قايدان پايدا بولعان؟ باي – بايعا، ساي – سايعا قۇيادى دەگەن ماتەل قايدان شىقتى؟ بۇل – ءبىر. ەكىنشى، قازاقتىڭ بايلىعى جىلقىمەن ەسەپتەلىنگەن. ايتالىق، رۋلاس تۋىسقاندارىنىڭ قالىڭ ورتاسىندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ءبىر بايدىڭ مىڭ جىلقىسى بار ەدى. ونى تۇرمىسى تومەن ون تۋىسقانى باعىپ، جىلدىق ەڭبەكاقىسىنا ەكى جاباعىدان الۋعا كەلىستى دەلىك. رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق قوعامىندا ەڭبەكاقى مالمەن ەسەپتەلىنگەن. مال – قازاق قوعامى ءۇشىن تىرشىلىك كوزى. ونىڭ ءسۇتىن ىشەدى، ەتىن جەيدى. ال، ءجۇنى مەن تەرىسىن تۇرمىسقا مولىنان پايدالانعان.

جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن بايعا جالدانعان ون ادام، بايدىڭ جىلقىسىن قىستان امان شىعارىپ، كوكتەمدە قۇلىنداتىپ، مىڭ باس جىلقىسىن ەكى مىڭ باس ەتتى. كۇزدە الگى بايدىڭ مىڭ قۇلىنى مىڭ جاباعى بولعان كەزدە، سول مىڭ جاباعىنىڭ ىشىنەن باي 20 جاباعىنى كەلىسىلگەن ەڭبەكاقىسىنىڭ ورنىنا جىلقىسىن باققان ءوز تۋىسقانى – ون جىلقىشىعا ءبولىپ بەرەدى دە، قالعان 980 باس جاباعى تازا پايدا رەتىندە بايدىڭ وزىندە قالادى. بايدىڭ بۇرىنعى مىڭ جىلقىسى ەندى 1980 باس جىلقى بولىپ، باي بۇرىنعىسىنان دا بايىپ، اۋقاتتانا تۇسەدى. باي سوندا قالاي بايىدى؟ ارينە، الگى ون جىلقىشىنىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا. ادىلەتىنە كەلسەك، ءبىر جىلداعى تازا پايدا – مىڭ جاباعى، بايدىڭ ءوزىن قوسا ەسەپتەگەندە ون ءبىر ادامعا تەڭ ءبولىنۋى كەرەك قوي. سوندا ءار جىلقىشىعا توقساننان اسا جاباعى تيگەن بولار ەدى. بىراق، باي ولاي ەتپەيدى. ون جىلقىشىنىڭ كەلىسىلگەن ەكى جاباعى –ەڭبەكاقىسىن تولەپ، ولاردى جالداپ وتىرمىن دەپ ەسەپتەگەن باي، جىلقىسىن باققان ون كەدەي تۋىسقانىنىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا بايىپ وتىرمىن دەپ ويلامايدى دا. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بايدى بايىتقان كەدەيدىڭ ەڭبەگى. ال، بايدىڭ: مەن سەندەردى اسىراپ، سەندەرگە جۇمىس بەرىپ وتىرمىن. ءبىز تۋىسقان ادامدارمىز، – دەگەن ءسوزى – بوس ءسوز، نەمەسە، – يدەولوگيالىق ناسيحات.

ءبىر رۋدان مىڭ جىلقىسى بار ەلۋ باي شىقتى دەپ اسىرا ايتقاننىڭ وزىندە، سول ەلۋ باي ارى كەتكەندە بەس ءجۇز ادامدى عانا جۇمىسپەن قامتي الادى ەكەن. ال، ءبىر رۋ – كەمى ءۇش-ءتورت بولىس ەل. بۇل دەگەنىمىز ءۇش-ءتورت مىڭ ادام. وسى ءبىر رۋداعى ءۇش-ءتورت مىڭ ادامنىڭ تەڭ جارتىسى كامىلەتتىك جاسقا جەتپەگەن بالالار دەگەننىڭ وزىندە، كەمى ءبىر جارىم، ەكى مىڭ جۇمىسقا جارامدى ادامدى ەڭ اۋقاتتى رۋدىڭ بايلارىنىڭ ءوزى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتە الماعان. سەبەبى، مالى تەك جايىلىمدىق جەردى عانا پايدالاناتىن قازاق بايلارىنا، جۇمىس كۇشى وتە از كەرەك ەدى. سوندىقتان، باي ءوز رۋىنىڭ اسىراۋشى ءارى ولاردى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعان ۇيىمداستىرۋشى-مەنەدجەر دەگەن پىكىر – اشەيىن بوس ءسوز. باي – جەكە ادام رەتىندە جاقسى ادام بولۋى بەك مۇمكىن. بىراق، ول ساياسي ەكونوميكالىق تۇرعىدان كەلگەندە ادام ەڭبەگىن قاناپ، سول ادامداردىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا بايىپ وتىرعان قاناۋشى تۇلعا ەكەنى انىق. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق قوعامى – باي جانە كەدەي دەپ بولىنگەن جەكەمەنشىك قاتىناسقا قۇرىلعان قوعام بولاتىن. ءسوز سوڭىندا ايتپاعىم: قازاقتا باي جانە كەدەي دەگەن تاپتىق ۇعىم بولعان جوق. ولار ۇجىمداسىپ ءومىر ءسۇردى دەپ، بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1919 جىلى جازعان «كيرگيزى (كازاحي) ي رەۆوليۋتسيا» دەگەن ماقالاسىن مىسالعا كەلتىرەتىندەرگە ءدال وسى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1926 جىلى «اق جولدا» باسىلعان «پارتيا ءام كەڭەس قۇرىلىسىنداعى رۋشىلىق اسەرى» اتتى ماقالاسىن وقىپ شىعۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم. وسى اتالمىش ماقالاسىندا ا.بايتۇرسىنۇلى: «قازاقتا باي بار، كەدەي دە بار. ءوز رۋىنان دەپ تۇرمايدى: بايلارى كەدەيلەرىن جالداپ، جالاقى بەرىپ، كەدەيدىڭ كۇشىنەن پايدالانىپ، بايلىعىن مولايتادى. بىرەۋ مىڭ قويلى باي، بىرەۋ 5 قويلى كەدەي. بۇل شارۋاشىلىق ءام ساياسي-كەمشىلىكتەردى تۋدىرادى. سوندىقتان قازاق حالقى تاپقا بولىنەدى», –  دەيدى. (ا.بايتۇرسىنۇلى. بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. 235-بەت. الماتى، «الاش» – 2006 جىل).

عالىمداردا پىكىر وزگەرىسى بولىپ تۇرۋى – قالىپتى جاعداي. سوڭعى ماقالاسىندا ا.بايتۇرسىنۇلى جوعارىدا مەن ايتقان قازاق قوعامىنداعى جەكەمەنشىك تۋرالى پىكىردى تولىق قولداپ وتىر. باسقا ايتارىمىز جوق ەكەن. سوندا دا بولسا، كەيبىرەۋلەر بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1926 جىلى جازعان: «قازاقتا باي دا بار، كەدەي دە بار» دەگەن پىكىرىن كەڭەس وكىمەتى زورلىقپەن ايتقىزىپ وتىر دەپ ايتۋى دا بەك مۇمكىن. ولارعا ايتارىم: شوقاننىڭ، ابايدىڭ، ىبىرايدىڭ تاريحي-تانىمدىق تۇرعىدا جازىلعان ەڭبەكتەرى مەن كوركەم شىعارمالارىن وقىپ شىعىڭىز. قانشا دەگەنمەن ولار رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق قوعامىندا ءومىر سۇرگەن بەلگىلى تۇلعالار عوي. سوندا، رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق قوعامىندا «باي» جانە «كەدەي» دەگەن ۇعىم دا، تاپ تا بولعانىنا وڭاي كوزىڭىز جەتەدى. ەڭ بولماعاندا ابايدىڭ: «كەدەيدىڭ ءوزى جۇرەر مالدى باعىپ، وتىرۋعا وتىن جوق ۇزبەي جاعىپ», – دەگەن ولەڭىن ەسكە ءتۇسىرىپ كورىڭىزشى دەۋدەن وزگە ايتارىمىز جوق.

كوزى اشىق، ورتا عانا ءبىلىمى بار كەز-كەلگەن ادامعا بەلگىلى رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق قوعامىنداعى الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستى قاراپايىم تۇردە، بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋىمىزدىڭ نەگىزگى سەبەبى – كاسىبي تاريحشىلار ەمەس، كوبىنە اۋەسقوي تاريحشىلار اينالىسىپ كەتكەن قازىرگى قازاق تاريحى عىلىمى – قازاق حالقى، رۋدىڭ اسىراۋشىسى بايدىڭ ارقاسىندا ۇجىمداسىپ تاماشا ءومىر ءسۇردى، – دەيدى دە، كەڭەستىك داۋىردەگى قازاق حالقىنىڭ ءومىرىن قارا تۇنەك زامان رەتىندە سۋرەتتەيدى. كەڭەستىك ءداۋىر – ءبىر جاقسى نارسە جوق، ەڭ باستىسى  دامۋ جوق، تەك كەرى كەتۋ عانا بولعان سەكىلدى تۇسىندىرىلەدى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، مۇنداي ۇستانىمنىڭ باستاۋىندا مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۇر. سەبەبى، م.ماعاۋيننىڭ «مەنىندە» كەڭەستىك ءداۋىر ساياسي-ەكونوميكالىق تۇرعىدا ساراپتالماعان.

كەڭەستىك داۋىردەگى رۋحاني وتارلىق ەزگى ءسوز بولاتىن مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەن» اتتى عۇمىرباياندىق رومان-ەسسەسىنىڭ جالپى يدەياسى – وقۋشىنىڭ بويىنا وتكەن كەڭەستىك داۋىرگە دەگەن وشپەندىلىكتى وياتادى. وسى وشپەندىلىك كەيبىر تاريحشى دەگەن عالىمدارىمىزدىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق قوعامىن تاريحي-ديالەكتيكالىق تۇرعىداعى ساياسي-ەكونوميكالىق ساراپتاۋدان تىس، ەشقانداي عىلىمي نەگىزى جوق، تىپتەن باسقاشا تۇردە تۇسىندىرۋىنە سەبەپ بولعان سەكىلدى.

جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، جازۋشى مۇحتار ماعاۋين كەڭەس وكىمەتىن وتە جەك كورەدى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى: اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ جازۋى بويىنشا، ءاليحان بوكەيحان، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سەكىلدى الاشوردا كوسەمدەرىمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناستا بولىپ، الاش ۇستانىمدارىن قولداعان جازۋشىنىڭ تۋعان-تۋىسقاندارى كەڭەستىك-ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ قۇرباندىعى بولسا، ماعاۋيننىڭ ءوزى بار ازاپتى عۇمىرىن رۋحاني وتارلىق ەزگىگە قارسى كۇرەسكە –  الاش مۇراتى ارقىلى ۇلتىنىڭ كوكىرەك كوزىن اشۋعا ارناپتى.

كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى رۋحاني ەزگىگە جان-تانىمەن قارسى بولعان جازۋشى ءوزىنىڭ «رۋحاني ەزگى جانە وتارلىق سانا» ماقالاسىندا: «حح عاسىردا كەلگەن عىلىمي تەحنيكانىڭ بارلىق تابىسى، ەڭ اياعى ەلەكتر شامىنا دەيىن – سوۆەت وكىمەتىنىڭ، ۇلى ورىس حالقىنىڭ جەتىستىگى رەتىندە كورسەتىلدى. بۇرىن وسى ەلەكتر شامىنىڭ بولماعاندىعى قازاقتىڭ جاماندىعىنىڭ ولشەمىندەي كورىندى. ونداي شام روسسيادا دا بولعان جوق، باسقا جەردە دە بولعان جوق. جالپى ادامزاتتىڭ، عىلىمنىڭ، مادەنيەتتىڭ، تەحنيكانىڭ دامۋى بار. سول دامىعانعا دەيىنگى، ورتا عاسىرلىق كەزەڭدەگى جوق نارسەنىڭ بارلىعى تەك قازاقتا عانا جوق دەپ، قازاقتى كەمىتۋ تەندەنتسياسى ورىن الدى. جالپى سول ۇعىم ساناعا ءسىڭدى. قورلاۋدىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى – قازاقتىڭ مەملەكەتى بولمادى دەدى. مەملەكەت بولعان جوق. مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولعان جوق. سونىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرى عانا ۇشىراستى دەدى. سول ۇعىم قالىپتاستى. كوشپەندى بولعان جامان دەدى. ول ارتتا قالعاندىقتىڭ بەلگىسى دەدى، كوشىپ جۇرگەندى. وتىرىقشىلىق جاقسى دەدى. قازاقتىڭ ادەت-عۇرپى، سالتىنىڭ ءبارى – ۇلتتىق داستۇرلەر تۇگەل جارامسىز دەپ جاريالاندى. جازۋ بولعان جوق، ەگىن سالعان جوق، ءتىپتى، مالدىڭ ءوزىن باعا الماعان. قازاقتا ەشتەڭە جوق. ەكى اياعىڭ بار، ادامعا  ۇقسايتىن جەرىڭ سول عانا. سۇمدىق قوي»، – دەپ جازدى. (م.ماعاۋين. شىعارمالار  جيناعى. 13-توم. 268-بەت. الماتى، «قاعانات» 2002)

جازۋشى جانايعايىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جوققا شىعاراتىن وتارلىق رۋحاني ەزگىگە دەگەن قارسىلىق كۇش – پۋبليتسيستيكالىق ستيلدە، عاجاپ پىشىمدە بەرىلگەن. باي ينتەللەكت! ءتىل ورالىمى قانداي! باسقا-باسقا، ماعاۋيننىڭ كوركەم ادەبيەت ستيلىندەگى ءتىل ورنەگى عانا ەمەس، پۋبليتسيستيكالىق ستيلدەگى ءتىل ورالىمىنداعى كوركەم وي جۇيەسى بويىنشا – قازىرگى قازاق قارا سوزىندە ماعاۋينمەن كىم تالاسا الار ەدى؟! جازۋشىنىڭ ايشىقتى ءتىل ورنەگىنە ۇلكەن ىرزالىقپەن ىشتەي سۇيسىنەسىڭ. كەڭەس وكىمەتىنىڭ رۋحاني ەزگىسىن بايانداۋدا، جازۋشىنىڭ قيسىندى جۇيەگە قۇرىلعان ورنەگى باي ءتىلى – وقىرمانىنا تەرەڭ اسەر ەتىپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاپاس ءداۋىرىن قاراتۇنەك زامان رەتىندە شەكسىز جەك كورۋىنە جول باستاپ تۇر. م.ماعاۋين ءسوزىنىڭ ماگيالىق كۇشى – وقۋشىعا سارالاۋ ارقىلى كەلەتىن ساپالى ويعا ۇلگەرتپەي، سوڭىنان ەرتىپ، جەتەلەپ وتىرادى. مۇنىڭ ءوزى وقۋشىنى ەكىۇشتى، ەكىۇداي كۇيگە بولەيدى. ءبىرىنشىسى – ورنەگى باي، ءتىل قۇدىرەتىن سەزىنەسىز، ەكىنشىسى – ويلانىپ ۇلگەرمەيسىز. جازۋشى ءتىلىنىڭ قۇدىرەتى ءسىزدى ويلانتىپ ۇلگەرتپەيدى. كەستەلى ويدىڭ ناقىشتى ورنەگىن جان-جۇيەڭىزبەن سەزىنەسىز دە، جازۋشى سوڭىنان بۇلكىلدەپ ەرە بەرەسىز. ءبىر قاراعاندا، قيسىندى جۇيە مەن تاريحي دالەلدەرگە قۇرىلعان سەكىلدى بوپ كورىنەتىن جازۋشىنىڭ وي تولعامىنا سىن كوزبەن قاراي المايسىز دا، وعان قاپىسىز سەنەسىز. جازۋشىنىڭ شەشەن ءتىلى – سىزگە تەرەڭنەن ويلانۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. سوندىقتان دا بولار، بۇگىنگى تاڭدا ۇلت تاريحى مەن الاش تاريحىن زەرتتەيتىن كەيبىر عالىمدارىمىز، ساراپتاۋ مەن سارالاۋدان تىس ماعاۋين ويىن بىرمە-ءبىر قايتالاپ ءجۇر. سوندىقتان دا ءبىز، تاقىرىپتان تىسقارى بولسا دا رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق قوعامىنا ساياسي-ەكونوميكالىق تۇرعىدان شولۋ جاساۋعا تىرىستىق.

ءتورتىنشى ءبولىمنىڭ سوڭى

جالعاسى بار

نۇرعالي ماحان

Abai.kz