ب. مايلين شىعارمالارىنىڭ ىشىندە شوقتىعى بيىك تۋىندى – شۇعانىڭ بەلگىسى. بۇل – قازاق ادەبيەتىندەگى وقىرماندار ىقىلىسىنا بولەنگەن كەرەمەت كوركەم شىعارما. جازۋشى تۋىندىسى ادەبيەتشى قاۋىمنىڭ دا، زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ دا نازارىن دا ەرەكشە اۋداردى. بىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن اڭگىمەنىڭ باستى جانە جاناما كەيىپكەرلەردىڭ ءپروتوتيپى كىم، ولاردان قانداي ۇرپاق بار، «شۇعانىڭ بەلگىسى» (مولاسى نەمەسە بەيىتى) قاي جەردە بولعان دەگەن ساۋالدارعا تۇششىمدى جاۋاپ الىنعان جوق. كوپشىلىگىمىزدىڭ بىلەتىنىمىز – كوركەم شىعارمادا باياندالاتىن دەرەكتەر.

شىعارمانىڭ بايانى بويىنشا، شۇعا – سىر بويىن قىستايتىن جاپپاس ەسىمبەك بايدىڭ قىزى. كوشپەلى تىرشىلىك قۇرعان قازاقتاردىڭ ۇزاق تۇراقتاپ تۇراتىن قونىسى – قىستاۋ. سوندىقتان سول زامانداردا قازاقتاردى قىستاۋىنا قاراي تۇرعىلىقتى جەرىن بەلگىلەگەن. دەمەك، ەسىمبەك – پەروۆسك ۋەزىنىڭ، ياعني سىر بويىنىڭ قازاعى.

سىر بويىنىڭ جاپپاستارى قوستاناي ۋەزىنىڭ بەستوبە بولىسىن جاز جايلاعان. قوستاناي ۋەزىنەن تورعاي، ىرعىز دالاسىن سىرعا قاراي كەسىپ وتەتىن جول «جاپپاس سۇرلەۋى» دەپ اتالادى. سۇرلەۋ جولدىڭ ءبىر تارماعى تورعاي وزەنىندەگى «جىڭعىلدى» وتكەلىنەن وتەدى. 1885 جىلى شوشاقۇلى بايتۇرسىن سول وتكەلدە تورعاي ۋەزىنىڭ باسشىسى پولكوۆنيك ياكوۆلەۆتى سوققىعا جىققان وقيعاسىنا سىرداعى قىستاۋلارىنا كوشىپ بارا جاتقان پەروۆسكى ۋەزىنىڭ اۋىلدىق بي-ستارشىندارى بايسەيىت اساۋباەۆ، ومانباي (ۋمانباي) بەلگىباەۆتار جانە بەستوبە بولىسىنىڭ قازاقتارى شونا ورازوۆ پەن ورامباي (ۋرامباي) سانسىزباەۆتار كۋا بولادى. قوستاناي ۋەزىندەگى جاپپاستاردىڭ ۇلكەن ءبىر وقيعاسى – 1888 جىلى بەستوبە بولىسىنىڭ (قازىرگى قامىستى اۋدانى) «قوجاكول» دەگەن جەرىندە دوستيار جاپپاس باسىعارا داتقا بەرگەن ۇلان-اسىر اس. اسقا 300 ءۇي تىگىلىپ، 500 قوي سويىلادى. وعان ى. التىنسارين قاتىسىپ، بايگە جارىسىنىڭ تورەشىسى بولادى (جاپپاس باسىعارا داتقانىڭ اسى).

اعارتۋشى دوستيار جاپپاستارعا كۇيەۋ بولاتىن. ونىڭ ايەلى ايعانىس – پەروۆسك قازاعى دوستيار جاپپاس شولاق دەگەن كىسىنىڭ قىزى. تۇيەمەن كىرە تارتقان شولاق – تورعاي مەكتەبىنىڭ قۇرىلىسىنا قاجەت اعاشتى ۋەزد اكىمشىلىگىنىڭ ناۋرىزىم ورمانىنان تاسۋ تاپسىرىسىن ورىنداعان كىسى.

اڭگىمەدە جاپپاس ەسىمبەك بولىستىققا تالاسقان بەكتەمىر دەگەن كىسىنىڭ ناعاشىسى بولعاندىقتان، تۋىستىق جاقىندىق نەگىزىندە ايات وزەنىنىڭ بويىنا جاز جايلاپ جۇرگەندىگى ايتىلادى. اياتتىڭ بويى – ءدامبار بولىسىنىڭ جەرى. ءدامبار وزەن اتاۋىنان تۋىنداعان. ونىڭ ماعىناسى «ءدامىبار»، ياعني تازا تۇششى ەمەس دەگەندى بىلدىرەدى. ءسوز تىركەسىنەن اتاۋ سوزگە اينالعان تۇلعاسى – ءدامدى. قوستاناي وبلىسىنىڭ ناۋرىزىم اۋدانىندا ءدامدى وزەنى بار. (قوستاناي ءوڭىرىنىڭ تاريحي جەر-سۋ اتاۋلارى تۋرالى بىرەر ءسوز).

ءدامباردى نەگىزىنەن قىپشاق رۋلارى جايلاعان. شىعارمادا بولىستىڭ ەسىمى – قۇرمان، رۋى – قىپشاق. ەسىمبەكتە ءتورت ۇل بولادى. شۇعا – سولاردىڭ اراسىندا بۇلاڭ وسكەن جالعىز قىز. ءتورت ۇلدىڭ ۇشەۋى ۇيلەنگەن. ۇيلەنگەندەردىڭ كىشىسى – ىبىراي، ايەلى – زايكۇل. ول – تاما قارجاۋدىڭ قىزى. مىنە، ايات بويىن جاز ايلاپ جۇرگەن ەسىمبەك بايدىڭ اۋلەتى تۋرالى شىعارما ارقىلى بار بىلەتىنىمىز – وسى.

شىندىعىن ايتۋىمىز كەرەك، «شۇعانىڭ بەلگىسى» سىندى شەدەۆر (اتاقتى جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ تە وسى ءسوزدىڭ قازاقشا اۋدارماسىن تابا الماعان) شىعارما تۋرالى اۆتوردىڭ بايانىنان اسىپ كەتە الماعانىمىز وتە وكىنىشتى!  ەڭ بولماسا، ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، تراگەديالىق وقيعانىڭ وتكەن جەرى، «شۇعانىڭ بەلگىسى»، ياعني بەيىتى قايدا بولعانىن بولجاممەن انىقتاۋ ارەكەتى، وعان بەلگى سوعۋ قارەكەتى دە جۇزەگە اسپاعان. مۇنى انىقتاۋ جولى اسا قيىن ەمەس ەدى، سەبەبى شىعارمانىڭ كىرىسپە بولىگىندە بەلگىنىڭ قاي جەردە ورنالاسقانىن سيپاتتايتىن دەرەك بار. سونى باسشىلىققا الا وتىرىپ وقيعانىڭ شامامەن بولعان نەمەسە شىعارما جازىلعان كەزەڭدەگى ەسكى كارتالاردى، توپونيميكالىق مازمۇن بار جازبا دەرەكتەردى زەردەلەي كەلە، بەيىتتىڭ قاي جەردە بولعانىن جوبالاپ انىقتاۋعا بولار ەدى دەپ ەسەپتەيمىز.

اڭگىمە سيۋجەتى جولسەرىكتىڭ اۆتورعا «شۇعانىڭ بەلگىسى» دەگەن نە نارسە ەكەنىن انىقتاۋدان باستالادى:

- «شۇعانىڭ بەلگىسى» دەگەنىڭىز نە نارسە، تاۋ ما، - دەدىم.

- جوق، اشەيىن، ءبىر وباشىق، - دەدى. كەيىن قالىپ بارا جاتقان سوڭ تاعى تەبىنىپ قاتارلاسىپ:

- شۇعانىڭ بەلگىسىن ءسىز بىلمەيتىن شىعارسىز-اۋ، - دەدى.

- مەن قايدان بىلەيىن، بۇل جاققا ءبىرىنشى كەلۋىم، - دەدىم.

- بىلمەسسىز... سىزدەر جاسسىزدار عوي، - دەدى. ماعان قاراعاندا ءوزى نەداۋىر كوپتى كورگەن ۇلكەن ادام بولىپ كوتەرىلىپ قويدى.

- ءسىز بىلمەيتىن شىعارسىز، جاسسىز عوي. ۋاقىتىندا شۇعانىڭ اڭگىمەسىن بۇل ولكەنىڭ بالاسىنا شەيىن ءبىلىپ بولىپ ەدى...وي، شىركىن، ءوزى دە شۇعا دەسە شۇعا ەدى-اۋ، - دەدى.

كەيىپكەردىڭ «شۇعانىڭ اڭگىمەسىن بۇل ولكەنىڭ بالاسىنا شەيىن ءبىلىپ بولىپ ەدى» دەگەن سوزىنە نازار اۋدارساق، كەزىندە وقيعانىڭ سول وڭىرگە كەڭ تاراعاندىعىن بايقايمىز. بۇل – ءبىر.

ەكىنشىدەن، اۆتورعا تراگەديالىق وقيعا دا جانە «شۇعانىڭ بەلگىسى» دەگەن ماعىنا «مولا، بەيىت» دەگەن ۇعىمدا تانىس ەمەس. شىندىعىندا، قازاقتار قايتقان كىسى جەرلەنگەن قابىرگە سوعىلعان قۇرىلىستى «بەيىت، وبا، مولا، مازار نەمەسە كەسەنە» دەپ اتايدى.

ۇشىنشىدەن، اۆتور شۇعانىڭ وقيعاسى بولعان كەزدە وتە جاس بولعان جانە ول بۇل جەردىڭ ادامى ەمەس. ب.مايلين ءدامبار بولىسىنىڭ №8 اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن. دەمەك، شۇعانىڭ وقيعاسى بولىستىڭ باسقا ءبىر اۋىلىندا ورىن العان.

تورتىنشىدەن، شۇعانىڭ وقيعاسى اۆتوردىڭ بالا كۇندەرىندە ورىن العان. شىعارما جازىلعان ۋاقىتتا جازۋشى جيىرما ءبىر جاستا. 1915 جىلدان 10-15 جىلدى شەگەرسەك، حح عاسىردىڭ باس كەزىنە تىرەلەمىز. بۇل كەزەڭدى سول وقيعانىڭ بولعان ۋاقىتى دەپ باعامداۋعا بولادى.

ەسكى كارتالاردى زەردەلەي كەلە عاشىقتىق سەزىمىنىڭ قۇسالىق دەرتىنەن قايتىس بولعان شۇعانىڭ بەيىتى شىعارمانىڭ سيپاتتاۋى بويىنشا قاي جەردە بولۋى مۇمكىن دەسەك، ونى انىقتاۋعا كومەكتەسەتىن فاكتولوگيالىق دەرەك كوزى رەتىندە پاتشا زامانىندا دايىندالىپ، 1918 جىلى جاريالانعان قوستاناي ۋەزىنىڭ كارتاسىن اتاۋعا بولادى.

شىعارمادا اۆتور جولسەرىگىمەن بىرگە «قۇبىلاعا»، ياعني باتىسقا قاراي جولاۋشىلاپ بارا جاتادى. اۋىلدان 10-15 شاقىرىمداي ۇزاپ شىعىپ كەتكەن. جول سەرىكتىڭ اتى شابان بولعاندىقتان، اۆتور وزىپ كەتىپ، جول باعىتىنان اۋىتقىپ كەتىپ وتىرادى. سوندىقتان جولسەرىك بارار باعىتتى جوندەۋ ءۇشىن: «مىناۋ الدىمىزداعى ۇلكەن كول «قامىساقتى» عوي: وسىنىڭ سول جاعىن الا ءجۇرىپ انا شاڭىرقاي كورىنگەن وبانىڭ بەلەسىنەن تۋرا اسساق، الدىمىزدان ءبىر كىشكەنە سۇرلەۋ كەلەدى. سول سۇرلەۋمەن بارىپ «شۇعانىڭ بەلگىسىنەن» قارا جولدى قيىپ الامىز»، - دەيدى. اۆتوردىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى» دەگەنگە تاڭىرقاپ، ەلەڭ ەتە قالاتىن تۇسى – وسى.

جولاۋشىلاردىڭ شىققان جەرى – ەرەكەڭ اۋىلى: «بۇگىنگى شىققان اۋىلىڭىزدى «ەرەكەڭ» اۋىلى دەيدى. سودان ارى قاراي وزەننىڭ بويى جالپاعىنان ەل. ءبىر اتانىڭ بالاسى ءجۇز ەلۋ-ەكى ءجۇز ۇيلەر بار. قىس قىستاۋلارى باسقا بولعانمەن، جاز كوبىنە بىرىگىپ وتىرادى. مىناۋ الدىمىزدا كورىنگەن «قامىساقتى» دەيتىن كولىمىز. وسىنىڭ ماڭايى جىبىرلاعان شۇقىرىندى تومار. اۆگۋستان باستاپ وسىنىڭ باسى ەلمەن تولادى. ءار تومارعا ءتورت-بەس ۇيدەن قونىپ بولەك-بولەك وتىرعاندارى».

جولسەرىككە اتالعان جايلاۋ بالا كەزىنەن تانىس جانە ونى سىردىڭ جاپپاستارى دا جايلاعان. شۇعانىڭ وقيعاسىنا دەيىن جايلاۋ «تارعىل وگىز سويعان» دەلىنسە، كەيىن «شۇعانىڭ بەلگىسى» دەپ اتالىپ كەتكەن. جايلاۋ ۇلكەن كولدىڭ ماڭىنا ورنالاسقان: «بالا كۇنىمىزدە اناۋ كورىنگەن توبەنىڭ باسىندا تالاي اسىق ويناپ ەدىك... ول دا ءبىر داۋرەن... يا... بۇل اۋىلدىڭ كۇزگە قاراي قوناتىن جەرى، جازعىتۇرعى اۆگۋسقا دەيىن وتىراتىن جايلاۋىمىز، بۇل كۇندە «شۇعانىڭ بەلگىسى» اتاندى، بۇرىن «تارعىل وگىز سويعان» دەۋشى ەدىك. ۇلكەن كول، ماڭايى تولعان شورقىندى سۋ...ول ۋاقىتتا جەردىڭ بەرەكەسى قانداي؟!». ءوزىمىزدىڭ ەل قانشاما... ونىڭ ۇستىنە تۋ سىردان كەلىپ جاپپاستار دا قونادى... كەيىنگى كەزدە عانا جاپپاس كەلۋىن قويدى عوي».

ەندى وسى اۋزىشا سايتىلعان گەوگرافيالىق سيپاتتامانى كارتادان ىزدەپ كورەلىك. ول ءۇشىن ايات وزەنىنىڭ بويى بەلگىلەنگەن كارتا دەرەگىنەن ءبولىپ الىنعان مىنا ءبىر كەسكىندەمەگە نازار اۋدارايىق (1 سۋرەت):

1 سۋرەت. ايات وزەنىنىڭ سول جاق جاعالاۋى، ءدامبار بولىسىنىڭ جەرى

بىزدىڭشە، كەسكىندەمەدەگى قىزىل شەڭبەرمەن قورشالعان اۋماقتاعى جەردىڭ كورىنىستەرى، بەلگىلەنگەن جەر-سۋ اتاۋلارى اڭگىمەدە ايتىلاتىن گەوگرافيالىق سيپاتتاماعا جاقىن. مۇندا بىرنەشە كول ورنالاسقانى كورىنەدى جانە ونىڭ جانىنان شىعىستان باتىسقا قاراي سوزىلعان قارا جول وتەدى، سونىمەن قاتار، ەڭ باستىسى، بەيىت بار. بىراق ول «قىز مولاسى» دەپ اتالادى.

«قىز مولاسىنىڭ» ماڭىندا قاراتومار، قاراقوعا جانە توتتاباي اتتى كولدەر ورنالاسقان. جازۋشىنىڭ «شۇقىرىندى تومار» دەپ وتىرعانى كارتاداعى اتالعان كولدەر بولسا كەرەك، ال «ەرەكەڭ اۋلى» دەپ وتىرعانى يرسارى (ەرسارى) قىستاۋى، «ۇلكەن كول» دەپ وتىرعانى توتتاباي كولى بولار دەپ ويلايمىز (سۋرەتتە كولدەر – كوك دوڭگەلەك، قارا جول – قارا ءتۇستى يرەك سىزىق، قىستاۋ – قىزىل جۇلدىزشامەن بەلگىلەنىپ، ناقتىلانعان).

شىعارماداعى «قارىمساقتى» گيدرونيمى ششەربين ەكسپەديتسياسىنىڭ ءدامبار بولىسىنداعى قازاق اۋىلدارىن سيپاتتاعان جازبالارىندا دا ۇشىراسادى. وندا بىلاي دەلىنگەن: «دامبارسكايا ۆولوست: گرۋپپا 1—6, III, № 3. پريزيموۆوچنوي تەرريتورىەي پولزۋيۋتسيا سووبششا. پا كۋزەۋ ۋ كاجداگو اۋلا سۆوي كولودتسى، پولزۋيۋتسيا زدѣس پاستبيششەم سووبششا، نو تري گرۋپپى (1-3, 4 ي 5-6) ستويات وتدѣلنو، كاجدايا پوبليجە ك سۆويم پاشنيام. پوكوسى، راسپولوجەننىە پو اياتۋ، رازدѣلەنى پودۆورنو; پوكوسى نا دجامباس-كۋلѣ ي نا تاتيمباي دѣليات ەجەگودنو مەجدۋ اۋلامي، ا ۆنۋتري يح مەجدۋ وتدѣلنىمي حوزيايستۆامي. پاشني راسپولوجەنى نا ۋروچيششاح كارا-تومار، كامىساك ي كارا-گوگا. پوريادوك ءپولزوۆانىيا ۆسѣمي ۋگوديامي ۋستانوۆلەن 50—60 لѣت تومۋ نازاد».

ءبىر قىزىعى، 1898 جىلى جازىلعان جازبا دەرەك ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان 1918 جىلعى كارتاداعى قاراقوعا، قاراتومار، توتتاباي كولدەرىن (ششەربيندە تاتيمباي كولى) قايتالايدى. ششەربين ەكسپەديتسياسىنىڭ ماتەريالدارىندا ءدامبار بولىسىنداعى قازاق اۋىلدارىنىڭ جايلاۋى قاتارىندا «قىز مولاسى» (قىزىل مولاسى) دا كەزدەسەدى (2 سۋرەت).

2 سۋرەت. ششەربين ەكسپەديتسياسىنىڭ ماتەريالدارىنداعى «قىز مولاسى» ءتوپونيمى

دەمەك، «شۇعانىڭ بەلگىسى» جايلاۋى تراگەديالىق وقيعا ورىن العانعا دەيىن «قىز مولاسى» دەپ اتالعان سىندى. اۆتور ونى «تارعىل وگىز سويعان جايلاۋى» دەپ جازادى. سوڭعى اتاۋدى ءبىز اتالعان ەكسپەديتسيا ماتەريالدارىنان  كەزدەستىرە المادىق.

ەندىگى كەزەكتە قازاق اراسىندا «قىز مولاسى» دەپ نەگە ايرىقشا ايشىقتاعان دەگەن ماسەلەگە توقتالايىق. سەبەبى قايتقان كىسى ەر ادام، ايەل بالاسى دا، بالا دا، شال دا بولۋى ءومىردىڭ زاڭى ەمەس پە! بىراق سولاردىڭ ىشىنەن تەك «قىز مولاسى» (سيرەك بولسا دا «كەمپىر مولاسى») دەپ دەگەن ايشىق ءجيى كەزدەسەدى. ايتپاقشى، سالىستىرمالى كورىنىسكە م.سەراليننىڭ «گۇلقاشيما» پوەماسىنىڭ مازمۇىنىن كەلتىرۋگە بولادى. وندا دوستيار (جاپپاس؟) مەدەتباي دەگەن كىسىنىڭ گۇلقاشيما دەگەن قىزىنا ۇڭگىت (جاپپاستاردىڭ ءبىر اتاسى) تىلەۋبەردىنىڭ اقىن بالاسى بايمۇحاممەت عاشىق بولىپ، سۇيگەنىنە قولى جەتپەگەن سوڭ، وزىنە-ءوزى قول جۇمساپ ولەدى. بەيىتى توبىل بويىنداعى قورىمعا قويىلادى. بىراق ول بەيىت «جىگىت مولاسى» دەپ اتالماعان. وقيعا، اۆتوردىڭ جازۋىنشا، 1894 جىلدىڭ كۇز ايىندا ورىن العان.

ءسوز ورايى كەلگەندە، بىزدەر زەردەلەگەن كارتادا ەكىنشى ءبىر «قىز مولاسى» ءتوپونيمى كەزدەسەدى. ول «ورتا ءدامبار» تاۋىنىڭ تۇسىنداعى توبىل وزەنىنىڭ وڭ جاق جاعالاۋىندا ورنالاسقان (3 سۋرەت). بۇل مولا توبىل وزەنى ارناسىنىڭ سوزىلا جازىلعان كەسكىن-كەلبەتىنە قاراعاندا، قازىرگى ليسكاكوۆسك قالاسىنىڭ وڭىرىندە بولعان دەپ بولجايمىز.

3 سۋرەت. توبىل وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى «قىز مولاسى»

ەل اراسىندا «قىز مولاسى» دەپ ايشىقتاۋ پاتريارحالدى قوعامداعى ايەل تاعدىردا ەرەكشە ورىن العان، اسىرەسە، تراگەديالىق سيپاتتاعى وقيعالاردىڭ جاڭعىرىعىنان تۋىنداعان دەپ ەسەپتەيمىز. سەبەبى مۇنداي كورىنىس تەك قازاق جۇرتىندا عانا ەمەس، وزگە حالىقتاردىڭ اڭىزدارىندا بار. بۇعان سالىستىرما مىسال رەتىندە تۇركيانىڭ ستامبۇلداعى جانە ازەربايجاننىڭ باكۋ قالاسىنداعى اتاقتى «قىز مۇناراسى» اتتى تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە قاتىستى ايتىلاتىن اڭىزداردى اتاۋعا بولادى. وندا سۇيگەن عاشىعىنا قوسىلا الماعان سۇلۋ قىزدىڭ تراگەديالىق ايانىشتى تاعدىرى باياندالادى.

«شۇعانىڭ بەلگىسى»، حالىق اراسىنا «قىز مولاسى» دەگەن ايشىقپەن ورنىققان وبا - تراگەديامەن اياقتالعان عاشىقتىق سەزىمنىڭ، ماحابباتىڭ ءرامىزى. ساۋلەت ونەرى دامىعان ستامبۇل مەن باكۋ دە ول – «قىز مۇناراسى»، قازاق دالاسىندا – «قىز مولاسى».

پاتشالىق رەسەي كەزەڭىندە دايىندالعان كارتانى بىزدەر بۇگىنگى ايات وزەنىنىڭ Googl كارتاداعى كەسكىن-كەلبەتىمەن سالىستىرىپ، وزەن ارناسىنىڭ ءيىر-شيىرىن، بۇرىلىستارىن باعىت-باعدارعا الا وتىرىپ، بۇرىنعى قازاق قىستاۋلارىنىڭ ورنىن قارا ءتۇستى نۇكتەمەن، ال اتاۋىن قىزىل تۇسپەن ايشىقتاپ بەلگىلەگەن ەدىك (4 سۋرەت).

4 سۋرەت. ايات وزەنىنىڭ بۇگىنگى Googl كارتاداعى كەسىكىن-كەلبەتى

سوندا «شۇعانىڭ بەلگىسى» پوۆەسىندە ايتىلاتىن «ەرەكەڭ اۋىلى» (ەرسارى-يرسارى) قازىرگى مايلين اۋدانىنىڭ ورتالىعى ورنالاسقان ءيىر-قويناۋدىڭ جوعارى جاعىندا، رەسەي شەكاراسىنا قاراي باعىت الاتىن جاقتا ورنالاسقانىن بايقادىق. ال اۋداننىڭ ورتالىعى ايات كەنتىنىڭ ورنالاسقان جەرىندە «ءىزباي (يزباي) قىستاۋى» بولعاندىعىن كورەمىز. «ءىزبايدان» قوستاناي قالاسىنا قاراي R-279 تاسجولىمەن شىققاندا، كراسنوسەلسكي اۋىلىنىڭ ماڭىندا «كوجەباي (كۋجەباي) قىستاۋى» ورنالاسقان بولىپ شىعادى.

مۇنداي سالىستىرۋلاردى ايات وزەنىنىڭ بويىمەن تۇگەل جاساپ شىعىپ، تاريحي جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ ءبىراز قاتارىن تابۋعا بولادى. مىسالى، سوڭعى جىلدارى مايلين اۋدانىنداعى بۇرىنعى ەليزاۆەتينكا اۋىلى «بايشۋاق» دەگەن تاريحي اتاۋىن الدى. بۇل جەر اتالعان كارتادا «بايشۋاق ساي» دەپ اتالادى (5 سۋرەت). ەستۋىمىزشە اۋىلدىڭ تاريحي اتاۋىن قالپىنا كەلتىرۋگە سول اۋىلدىڭ تۇرعىنى قادىرۇلى جاقسىلىق دەگەن اعامىز كىسى كوپ ەڭبەك ءسىڭىرىپتى. ءوزى حالىق مەديتسيناسىمەن اينالىسادى ەكەن. بارماعى بال سىنىقشى. داۋىلداتپاي، دابىرلاتپاي ۇلكەن ءىس تىندىرعان. ۇلگى الارلىق كورىنىس!

5 سۋرەت. اياتتىڭ توبىلعا قۇيار ساعاسىنداعى «بايشۋاق ساي» قونىسى

ەندىگى ءبىر ساۋالداردىڭ ءبىر پاراسى مايلينتانۋداعى وزەكتى ماسەلەلەرگە قاتىستى. شۇعانىڭ تراگەديالىق وقيعاسى ءوز زامانىندا سول «ولكەنىڭ بالاسىنا شەيىن بىلگەن» بولسا، ول وقيعاعا قاتىسى بار كىسىلەردىڭ كەيىنگى تاريحى قايدا جوعالىپ كەتتى؟ تاريحي تۇرعىدان قاراعاندا، ول ءداۋىر ءبىزدىڭ زامانىمىزدان الىس ەمەس، جاقىن كەزەڭ عوي.

«شۇعانىڭ بەلگىسى» العاش رەت 1915 جىلى عاليا مەدرەسەسىنىڭ شاكىرتتەرى شىعارىپ تۇرعان «ساداق» قولجازبا جۋرنالىندا جاريالانىپ، كەڭەستىك داۋىردە باسپا بەتىنەن دۇركىن-دۇركىن جاريالانعانى بەلگىلى. بۇل ورايدا، قولجازبا جۋرنالداعى «شۇعانىڭ بەلگىسىن» تۇپنۇسقادان زەرتتەۋ دە ماڭىزدى. سەبەبى كەيىنگى تۇستاردا جازۋشى وعان تۇزەتۋلەر مەن وزگەرىستەر ەنگىزۋى ابدەن مۇمكىن. بالكىم، تۇپنۇسقادا تراگەديالىق وقيعا ورىن العان جەردىڭ توپونيمدەرى باسقاشا بولدى ما ەكەن، كىم ءبىلسىن؟!

سىر ەلىندەگى جاپپاستاردىڭ پاتشالىق زامانداعى قىستاۋ-قونىستارىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار ەسىمبەك دەگەن كىسىنىڭ قىستاۋىن بىلەدى مە ەكەن؟ 1897 جىلى قوستاناي ۋەزىنە جۇرگىزىلگەن ششەربينا ەكسپەديتسياسىندا جاپپاستاردىڭ سىر بويىنداعى قونىستارى رەتىندە «كەنتۇبەك»، «شاعان»، «تسارسكوە» دەگەن بولىستارىنىڭ اتى  اتالادى.

ءبىزدىڭ جاس ستۋدەنت شاعىمىزدا اكەمىز احمەت ابسادىقۇلى (1937 ج. تۋعان) قىزىلوردانىڭ ءبورىباي-بىرقازان ماڭىنان ب.مايليننىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى» شىعارماسىنداعى «ەسىمبەكتىڭ قىستاۋى» بولعان دەپ ءبىر قونىستاردى ايتۋشى ەدى. سوڭعى جىلدارى قايتا سۇراسام، ەسىمدە جوق دەيدى. بۇگىندە 88 جاسقا قاراعان كىسىنىڭ ۇمىتىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان ءبىز ءۇشىن بۇل ەكىۇشتى دەرەك بولىپ تۇر.

ەسىمبەكتىڭ ءتورت ۇلىنان تۋعان ۇرپاقتار بار ما؟ بار بولسا، سىر بويىندا ما، الدە قوستاناي وڭىرىندە مە؟ جاپپاستاردىڭ شەجىرەسىندە ەسىمبەك دەگەن كىسى كەزدەسە مە؟

ءدامبار بولىسىندا قىپشاق قۇرمان اتتى بولىس بولدى ما؟ بولسا قاي جىلدارى بيلىك قىلدى؟

باستى كەيىپكەردىڭ ءبىرى «ۋچيتەل» ءابدىراحمان – قازاقباي دەگەن كىسىنىڭ بالاسى. قازاقبايدان باسقا ۇرپاق بار ما؟ ءابدىراحمان ەسىمدى مۇعالىم بولدى ما؟ ول زاماندا مۇعالىم كاسىبىمەن اينالىسقاندار وتە از بولدى عوي؟ زەرتتەۋشىلەر ب.مايليننىڭ بالا كۇنىندە ساۋاتىن اشقان مۇعالىم ءابدىراحمان دەگەن كىسى ەدى دەيدى. ونىڭ شىعارماداعى كەيىپكەرگە قاتىسى بار ما؟

قازاقباي بالاسى ءابدىراحماننىڭ ايناباي قىزى كۇلزيپانى العانىن قوشتايدى. اينابايدىڭ رۋى – كەرەي. كەرەيلەردىڭ شەجىرەسىندە ايناباي دەگەن كىسى كەزدەسە مە؟

اۆتوردىڭ جولسەرىگى ەسىمبەك اۋىلىنا ءوز اعايىنى بەركىمباي ارقىلى جاقىن بولعان. ەسىمبەك باي بەركىمبايعا ناعاشى بولىپ كەلەدى. بولىستىققا تالاسقان بەركىمباي قىپشاق بولسا كەرەك. بۇدان كىمنىڭ قانداي حابارى بار؟

بىزدەر، بۇل تۇيىتكىلدى ماسەلەگە ءوز تاراپىمىزدان نازار اۋدارىپ، 1897 جىلى قوستاناي ۋەزىندەگى قازاقتاردىڭ قىستاۋى مەن جايلاۋىن تۇگەندەگەن ستاتيست ششەربين جۇرگىزگەن ەكسپەديتسيا ماتەريالدارىنان اۋىل اقساقالدارىنىڭ اتى-ءجونى، قىستاۋى، جايلاۋى تۋرالى مالىمەتتەردى ءسۇزىپ شىقتىق. بىراق ودان شىعارمادا اتى اتالاتىن كىسىلەردىڭ بىردە-ءبىرىن كەزدەستىرە المادىق.

تۇيىندەي كەلگەندە، «شۇعانىڭ بەلگىسى» پوۆەسىندەگى كەيىپكەرلەردىڭ ءومىرى، ولاردىڭ كەيىنگى تاعدارىن مۇقيات زەردەلەي ءتۇسۋ – قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا دا، ولكەتانۋشىلىق ىزدەنىستەرگە دە اسا قاجەتتى ءارى قىزىقتى دەرەكتەرگە جەتەلەيتىن قاراكەتتەردىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىز. «شۇعانىڭ بەلگىسىن – قىز مولاسىنىڭ» ورنىن بەلگىلەپ، ونى زاماناۋي ۇلگىدە  قايتا جاڭعىرتۋ دا ماڭىزدى شارا.

الماسبەك ابسادىق،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قوستاناي قالاسى

Abai.kz