كۇڭزىنىڭ «قۇلىقتى ادام» ۇعىمى - ابايدىڭ «تولىق ادام» ۇعىمى   

1. كۇڭزىنىڭ «قۇلىقتى ادام» ۇعىمى

كۇڭزى ايتادى: «قۇلىقتى ادام الەمدەگى ىستەر جايىندا، ءسوز جوق، وسىلاي ىستەۋ كەرەك، ءسوز جوق بۇلاي ىستەمەۋ كەرەك دەپ كەسىپ تاستامايدى. ادىلەتكە قايسىسى سىيسا سولاي ىستەيدى».

كۇڭزىدان بىرەۋ:

- ءسىزدىڭ شاكىرتىڭىز يانحۇي قانداي ادام، - دەپ سۇراعاندا، كۇڭزى:

- ول ادام، مەيىربان ادام، مەن وعان جەتپەيمىن، - دەگەن.

- زىگۇڭ قانداي ادام، - دەپ سۇراعاندا، كۇڭزى:

- ول داۋكەس ادام، مەن وعان جەتپەيمىن، - دەگەن.

- زىلۋ قانداي ادام، - دەپ سۇراعاندا، كۇڭزى:

- ول باتىل دا تۇزۋ ادام، مەن وعان جەتپەيمىن، - دەيدى.

- ول ۇشەۋى سىزدەن مىقتى بولا تۇرا نە ۇشىن سىزدىڭ سوزىڭىزدەن شىقپايدى، - دەپ سۇراعاندا، كۇڭزى:

- مەن ادال، مەيىربان بولۋمەن بىرگە، ءوزىمدى ۇستاي بىلەمىن. داۋ جاعىندا دەس بەرمەسەمدە، ايتپاۋعا ءتيىستى ءسوزدى ايتپايمىن. باتىل بولسام دا، ءاتۇستى ىستەمەيمىن. ونىڭ ۇستىنە، ول ۇشەۋىنىڭ ارتىقشىلىعىن انىق كورە بىلەمىن. ولاردى يلاندىرۋ ءۇشىن مەن ولاردىڭ ارتىقشىلىقتارىن باعالاي وتىرىپ ءارى ولاردىڭ ولقىلىق جەرلەرىن دە كەشىرە بىلەم. بۇل مەنىڭ ادام كەمەلدى بولۋداعى قاعيدام سانالادى، - دەيدى.

2. ابايدىڭ «تولىق ادام» ۇعىمى

اباي «ون جەتىنشى قارا سوزىندە» اقىل، قايرات، جۇرەك ۇشەۋىن ءوزارا ايتىستىرادى. وسى ۇشەۋىنىڭ ايتىس سوڭىندا ۇشەۋىنە عىلىم تورەلىك ايتادى. عىلىم ولارعا تورەلىك ايتقاندا، جاي ايتپايدى. قايتا، اقىل مەن قايراتتا ادامنىڭ ءىس-قيمىلى بارىسىندا «ادىلەت، ىنساپ، راقىم» سىندى ادەپتانۋ ولشەمىنە قايشى كەلەتىن ۇنامسىز، سىڭارەزۋلىك كەمشىلىكتەرىنىڭ بار ەكەندىگىنە سوگىس ايتا وتىرىپ، ولاردى جۇرەككە بيلەتۋدى قۇپتاپ تورەلىك ايتادى.

سوندا عىلىم قايراتقا بىلاي ايتادى: «ەي، قايرات! سەنىڭ ايتقاندارىڭنىڭ ءبارى دە راس. بىراق، قارۋىڭا قاراي قاتتىلىعىڭ دا مول، پايداڭ دا مول، زالالىڭ دا مول. كەيدە جاقسىلىقتى بەرىك ۇستاپ، كەيدە جاماندىقتى بەرىك ۇستاپ كەتەسىڭ سونىڭ جامان»، - دەيدى.

ودان سوڭ، اقىلعا بىلاي تورەلىك ايتادى: «ەي، اقىل! سەنىڭ ايتقاندارىڭنىڭ ءبارى دە راس. سەنسىز ەش نارسە تابىلمايتۇعىنى دا راس. جارالعان ەكى دۇنيەنىڭ جايىن دا سەن بىلەسىڭ. بىراق، سونىمەنەن تۇرمايسىڭ. امال دا، ايلا دا - ءبارى سەنەن شىعادى. جاقسىنىڭ، جاماننىڭ - ەكەۋىنىڭ دە ىزدەگەنىن تاۋىپ بەرىپ ءجۇرسىڭ، سونىڭ  جامان...

سەن ۇشەۋىڭنىڭ باسىڭدى قوسپاق - مەنىڭ ءىسىم، سەندەرگە جۇرەك بيلەۋشى، ءامىرشى بولسا، جارايدى. اقىل، سەنىڭ قىرىڭ كوپ، جۇرەك سەنىڭ ول كوپ قىرىڭا جۇرمەيدى. جاقسىلىق ايتقانىڭا جانى-ءدىلى قۇمار بولادى. كونبەك تۇگىل قۋانادى. جامانشىلىق ايتقانىڭا ەرمەيدى. ەرمەك تۇگىل جيرەنىپ ۇيدەن قۋىپ شىعادى.

قايرات سەنىڭ قارۋىڭ كوپ، كۇشىڭ مول، سەنىڭ دە ەركىڭە جۇرەك جىبەرمەيدى. ورىندى ىسكە كۇشىڭدى اياتپايدى. ورىنسىز جەرگە قولىڭدى بوساتپايدى. وسى ۇشەۋىڭ باسىڭدى قوس، ونىڭ ىشىندە جۇرەككە بيلەت، - دەپ ۇقتىرىپ ايتۋشىنىڭ اتى عىلىم ەكەن.

ەگەر وسى ۇشەۋىڭ بىر كىسىنىڭ بويىنان مەنىڭ ايتقانىمداي تابىلساڭدار «تابانىڭنىڭ توپىراعى كوزگە سۇرتەرلىك قاسيەتتى ادام سول». ەگەر، ۇشەۋىڭ الا بولساڭ، مەن جۇرەكتى جاقتايمىن»، - دەيدى.

3. ەكى دانىشپاننىڭ احىلاق يدەياسىنداعى ۇقساستىق

كۇڭزى باعا بەرگەن يانحۇي، زىگۇڭ، زىلۋ قاتارلى ءۇش كەيىپكەر ابايدىڭ اقىل، قايرات، جۇرەك سىندى ءۇش كەيىپكەرىنە ۇقساپ كەتەدى. ال ابايدىڭ «عىلىم» دەگەن كەيىپكەرىنىڭ ورنىندا كۇڭزىنىڭ ءوزى ءتۇر. كۇڭزىنىڭ ءۇش كەيىپكەردىڭ ىشىندە يانحۇي جۇرەگى جىلى، مەيىرباندىعى باسىم ادام بولعانىمەن، ونىڭ ءوزىن ۇستاي بىلمەيتىندىگى بايقالادى. زىگۇڭ داۋكەستىگى باسىم ادام بولىپ، ول اقىلىن داۋعا ىستەتكەندە الدىنا جان سالماعانىمەن، ايتپاۋعا تيىستى ءسوزدى دە ايتا سالادى. زىلۋدىڭ باتىلدىعى، تۇزۋلىگى باسىم بولعانىمەن، ماسەلەگە ۇستىرت قارايتىن كورىنەدى.

ابايدىڭ ءۇش كەيىپكەرى مەن كۇڭزىنىڭ ءۇش كەيىپكەرىنىڭ باستى السىزدىگى - ولاردا عىلىمي تانىم كەمشىل بولعان، ديالەكتيكانى (ماسەلەگە جان-جاقتى قاراۋ) بىلمەيدى، ۇنەمى وزدەرىنىڭ اناداي نەمەسە مىناداي قاسيەتتەرىن ءومىر ءسۇرۋدىڭ ولشەمى ەتىپ، مەتافيزيكالىق (ماسەلەگە سىڭار جاقتىلى قاراۋ) يدەيانىڭ جەتەگىندە جول بەرەدى.

ءاسىلى ادامنىڭ قيمىلى بەلگىلى دۇرىس يدەيانىڭ جەتەگىندە بولۋ كەرەك. دۇرىس يدەيانىڭ ءوزى - اقيقاتتىق تانىم، اقيقاتتىق تانىمنىڭ ءوزى - عىلىم، عىلىمي تانىم - ماسەلەگە جان-جاقتى قاراۋدىڭ، ديالەكتيكالىق ويلاۋدىڭ ناتيجەسى.

ابايدىڭ احىلاق كوزقاراسىندا «جۇرەك» ۇعىمى ەلجىرەگەن ادامدىق سەزىم رەتىندە قارالادى. وندا «اقىل» مەن «قايراتقا» قاراعاندا «مەيىرىمدىلىك» قاسيەت بار: دەسە دە وعان «عىلىم» جەتەكشىلىك ەتىپ تۇر. سوندا ول بەينە دانىشپان كۇڭزىنىڭ ءوزى سياقتى.

ەكى دانىشپاننىڭ پايىمداۋ ءادىسى ۇقساماعانىمەن، وي قورتىندىسى ۇقساس.

اباي انا ۇشەۋىن ايتىستىرىپ ونىڭ ىشىندە عىلىمعا تورەلىك جاساتىپ، «تولىق ادام» بولمىسىن جاسايدى.

كۇڭزى انا ۇشەۋىنىڭ سىڭارجاقتىلىقتارىن جەڭىپ، ماسەلەگە ديالەكتيكالىق وي جۇگىرتىپ، ءوزىنىڭ كەمەلدىلىگىن، دانىشپاندىعىن، عىلىمي تانىمىن كورسەتەدى.

4. ابايدىڭ «تولىق ادام» ۇعىمىنىڭ پوەزيالىق فورماسى بىلاي:

«اۋەلدە ءبىر سۋىق مۇز - اقىل زەرەك،
جىلىتقان تۇلا بويدى ىستىق جۇرەك.
توقتاۋلىلىق، تالاپتى شىدامدىلىق ــــ
بۇل قايراتتان شىعادى بىلسەڭ كەرەك.

اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا،
سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن ەرەك.
جەكە-جەكە بىرەۋى جارىتپايدى،
جول دا جوق جارىم ەستى - جاقسى دەمەك».

ءبىر ادامنىڭ بويىندا اقىل-پاراسات، جىگەر-قايرات (بەرىك سەنىم), جىلى جۇرەك (مەيىر-ماحاببات) جانە عىلىم بولعاندا عانا: «سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن ەرەك». ەگەر بىر ادامنڭ بويىندا بۇلاردىڭ بىرى بار، بىرى جوق بولسا، ونداي ادام «تولىق ادام» ساناتىنا قوسىلمايدى، ونداي ادامعا «جول دا جوق جارىم ەستى جاقسى دەمەك»، - دەپ باعا بەرەدى. ويتكەنى، ونداي ادام وز بويىندا بار تولىق ادامدىق قاسيەت مۇمكىندىكتەرىن اشا الماۋىنان، ومىر جولى بىلاي فورمالانادى:

«قايرات پەن اقىل جول تابار،
قاشقانعا دا قۋعانعا.
ادىلەت، شاپاحات كىمدە بار،
سول جاراسار تۋعانعا.

باستاپقى ەكەۋ سوڭعىسىز،
بىتە قالسا قازاققا.
الدىڭ ـــ جالىن، ارتىڭ ـــ قۇز،
بارار ەدىڭ قاي جاققا؟!» ـــ دەگەندەي، بىر تەجەۋسىز كۇي كەشىپ، وزىن-ءوزى تاني الماي بۇل دۇنيەدەن وتىپ كەتەدى.

ءبۇل جونىندە اباي تاعى ايتادى: «ادام بالاسى اقىل، عىلىم، ار دەگەن نارسەلەرمەن وزادى، ودان باسقا نارسەلەرمەن وزام دەۋدىڭ ءبارى اقىماقتىق»، - دەيدى. وسى قيسىندارعا نەگىزدەلگەندە ادام كەمەلدى بولۋ ءۇشىن مول ءبىلىمدى، عىلىمي تانىمى جوعارى بولۋمەن بىرگە، ادام ءومىر بويى ءوزىنىڭ احىلاعىن جەتىلدىرۋ ارقىلى ورىندالادى ەكەن. اباي ونى - «تولىق ادام» دەيدى.

«ارقانداي بوداۋ بەرىپ جەتە الماعان بيىككە، احىلاعىن جەتىلدىرۋ ارقىلى جەتۋگە بولادى. شاكارىم سوزىمەن ايتقاندا: «بىرەۋدىڭ ءمىنىن كورگەنشە، جاماندىعىن تەرگەنشە، ءوز ويىڭدى مازالاپ، ءوز بويىڭدى تازالاپ، وزىڭمەن الىس ولگەنشە»، - دەيدى.

توڭكەرىلىپ قۇبىلعان جۇرت بىرساعىم،
شىنعا شىداپ قوسا الماس ىنتىماعىن،
كوپتىڭ اۋزىن كۇزەتسەك كۇن كورمەيسىڭ،
ءوزىڭدى وزىڭ كۇزەت كەل شىراعىم»، - دەيدى.

ابايدى ۇلى اقىن دەيدى. مەنشە، ول الدىمەن ۇلى فيلوسوف، ەتيكا عالىمى، پسيحولوگ. ول 40 جاسقا دەيىن ۇيرەندى، ىزدەندى، دۇنيە تانىدى، ادام تانىدى، قوعام تانىدى، ۇلت تانىدى. سول عىلىمي تانىمىن ولەڭمەن ايتپاسا حالقىنىڭ بويىنا دارىماعاندىقتان 40 جاستان كەيىن ولەڭگە اۋىسقاندا، ولەڭدەرى ىلعي دا فيلوسوفيالىق تەرەڭدىكتەن، ەتيكالىق ىزگىلىكتەن، ەستەتيكالىق كوركەمدىكتەن تۇردى.

سۋرەت اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

شايىتقازى زەينەلعازىۇلى

قىتاي قازاقتارىنىڭ Alten sandek الەۋمەتتىك جەلىسىنەن دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz