رەداكتسيادان بەلگىلى جۋرناليست دۋمان بىقايدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا جاريالاعان مىنا شاعىن ساراپتامالىق ماقالاسى تۋرالى پىكىر جازۋىمدى سۇراعان تاپسىرما كەلىپ ءتۇستى... ارينە، ول ءۇشىن ماعان اۆتوردىڭ كوزقاراسىن مۇقيات وقىپ شىعۋ كەرەك ەدى. وقۋ بارىسىندا كەيبىردە «شىنىندا دا سولاي ما؟» دەگەن سۇراق ۇنەمى مازالادى. ويتكەنى، فينليانديا – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا (1939‑1940 جج) كسرو سياقتى يمپەريادان جەڭىلمەگەن مەملەكەت. مۇمكىن، فيندەر سول سوعىستان ساباق الىپ، ءوزىنىڭ دەربەس ساياساتىن جۇرگىزگەن بولار دەگەن سۇراق كوكەيگە ورالدى...

ەندى، ماسەلەنى ودان ءارى تالقىلاۋ ءۇشىن دۋمان بىقايدىڭ جازباسىن كەلتىرەمىز. سەبەبى، ماقالاداعى ۇزىك‑ۇزىك فراگمەنتتەر ماسەلەنىڭ تۇتاس ماعىناسىن جەتكىزە المايدى. سونىمەن، دۋمان بىقايدىڭ پىكىرى مىناۋ:

«كىشى مەملەكەتتىڭ ۇلكەن دەرجاۆاعا قارسى امالسىز قولدانعان ستراتەگياسى... بۇگىن ءبىر كۇنىمدى وتە ءبىر كولەمدى ەڭبەكتى وقۋعا ارنادىم. بايعۇس، فينندەر ءدال قازىرگى ءبىزدىڭ جاعدايعا ۇقساس كۇيدى باستان وتكەرگەن ەكەن. كەڭەس وداعىنان كەلەتىن تىكەلەي نەمەسە جاناما قىسىمداردى ازايتۋ ءۇشىن بىرقاتار ساياسي شەكتەۋلەردى سانالى تۇردە قابىلداعان ەكەن. قىزىق ەندى... حالىقارالىق ۇيىمداردا نەمەسە بۇۇ شەڭبەرىندەگى داۋىس بەرۋدە فينليانديا كوبىنە كسرو-نىڭ مۇددەسىن ەسكەرىپ، اشىق قارسى شىقپاي، ساقتىق تانىتىپ وتىرىپتى.

كسرو-عا قارسى سىني پىكىرلەر مەن مەديا ماتەريالدار قاتاڭ باقىلاۋدا بولعان ەكەن، انتيكەڭەستىك قوزعالىستاردى، بەلسەندىلەردى بيلىك ۇنەمى تىيىپ تاستاپ وتىرعان. مۇنداي بەلسەندىلەر ادەتتە ساياسي الاڭنان شەتتەتىلىپ، باق بەتتەرىنەن جوعالىپ كەتەتىن بولىپتى. بيلىك ولاردى «مەملەكەتتى سوعىسقا ۇرىندىرۋى مۇمكىن» دەگەن جەلەۋمەن قوعامنان وقشاۋلاۋعا تىرىسقان ەكەن.

ورىس جۇرگەن جەردە داۋ-داماي دا ىلەسە جۇرەدى عوي، مىنە، سونداي كەزدەرى ءباسپاسوز ءوز ۇستانىمىن بارىنشا جۇمسارتىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولىپتى.

انتيكەڭەستىك ۇران كوتەرگەن ساياسي پارتيالاردى پارلامەنتكە جولاتپاعان، سايلاۋعا قاتىسقانىمەن، جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرعان. كسرو-نى سىناعان كىتاپتار باسپادان شىقپاي قالاتىن نەمەسە تارالىمى شەكتەلەتىن بولعان. فين بيلىگى مۇنى «ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋ» دەپ تۇسىندىرگەن. مەكتەپ وقۋلىقتارىندا كەيبىر ساياسي اسپەكتىلەر (مىسالى، ورىس-فين سوعىسى) جۇمسارتىلىپ بەرىلگەن. كسرو-مەن ءوزارا ساۋدا قاتىناستارىن ورناتقان. كوپتەگەن كاسىپورىن ورىستاردىڭ نارىعىنا قاراي بەيىمدەلىپ، الىس-بەرىس ساياساتىن ۇنەمى ەسكەرۋگە ءماجبۇر بولعان.

فين قوعامى «فينليانديزاتسيا» ساياساتىنىڭ قاجەتتىلىگىن جالپى تۇسىنگەن، بىراق وعان دەگەن كوزقاراس بىركەلكى بولماپتى. بىراق، ءبارىبىر دە «ىشكى كەلىسىم» بولعان سەكىلدى. حالىقتىڭ باسىم بولىگى ەلدىڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋ، ەكونوميكانى كوتەرۋ جانە جاڭا سوعىسقا ۇرىنباۋ ءۇشىن وسى ساياساتتى قولداعان نەمەسە ءۇنسىز ماقۇلداعان. قوعامدا «ورىستاردىڭ قىتىعىنا تيمەي، تىنىشتىق ساقتاپ، ءوز جولىمىزبەن ىلگەرى باسايىق، تاعى دا جەرىمىزدەن ايىرىلىپ قالمايىق» دەگەن ىشتەي ورتاق تۇسىنىك ورناعان. بىلايشا ايتقاندا، ۇلتتىق سانادا بەلگىلى ءبىر كومپروميسس رەتىندە ورنىققان.

ورىسقا قارسى وپپوزيتسيا باس كوتەرگەن كەزدە فينندەردىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى كەككونەن الدىمەن حرۋششەۆ، كەيىنىرەك برەجنەۆتىڭ كابينەتىنە كىرىپ، فينليانديانىڭ مۇددەسى ءۇشىن ەكى شالدىڭ شاعىمىن ءۇنسىز عانا تىڭداۋعا ءماجبۇر بولعان ەكەن. ايتا بەرسەڭ، كوپ ەندى...

كسرو قۇلاعان سوڭ، فيندەر ۇزاق جىل بويى ايتۋعا جۇرەكسىنىپ كەلگەن نارسەلەرىن اقتارا باستاعان عوي، ايداعان عوي رەسەيدى. بۇرىن ورىستارعا ۇنامايتىن تاقىرىپتاردى قوزعاۋعا قورقاتىن تاريحشىلار ارحيۆتەردى ارشىپ، جاڭا تاريحي ەڭبەكتەردى جارىققا شىعارا باستاعان. ورىستارداردى سىناعانى ءۇشىن شەتتەتىلگەن تۇلعالار ۇلتتىق قاھارمانعا اينالعان.

فينليانديانىڭ ەۋرووداققا قوسىلۋى كەزىندە ەل اراسىندا: «بۇرىن ماسكەۋدەن كەلەتىن قوڭىراۋدان قورقۋشى ەدىك، ەندى بريۋسسەلدەن كەلەتىن حاتتان قورقاتىن بولدىق» دەگەن ءازىل تاراعان ەكەن. تۇسىنگەنىم، فينندەر ۋاقىتقا عانا سەنىم ارتتى. ۋاقىتتى قارۋ رەتىندە پايدالاندى. ورىسپەن اشىق كيكىلجىڭگە بارۋدىڭ ورنىنا بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى باستى ورىنعا قويدى. سول ارقىلى ولار ۇلتتىق ەكونوميكاسىن دامىتتى، حالىقتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتتى، ءبىلىم جۇيەسىن جەتىلدىردى.

قىسقاسى، ەلدىڭ «ىشكى قۋاتىن» (نەگىزى وسى ءسوزدىڭ ادەمى تەرمينى بار) كۇشەيتۋگە باسىمدىق بەردى. بۇل نەگىزى «ورىس ىدىراعان كەزدە ءبىز دايىن بولۋ كەرەكپىز» دەيتىن وتە-موتە ساۋاتتى ستراتەگيا. فيندەر تولىققاندى تاۋەلسىزدىكتى بولاشاققا ساقتاعان سەكىلدى كورىنەدى... البەتتە، بۇل «تىنىشتىقتىڭ» ءوز قۇنى بولدى»...

دۋمان بىقايدىڭ ساراپتامالىق پىكىرى وسىمەن اياقتالدى. نە وي تۇيدىڭىزدەر: كەلىستىڭىزدەر مە، الدە، جوق پا؟ ەندى وسىنى ساراپتايىق... ول ءۇشىن بىرنەشە ىرگەلى تاريحي جاعدايلارعا شولۋ جاساۋ كەرەك بولادى:

1. فينليانديا‑رەسەي قاتىناسى تاريحى. 

فينليانديانىڭ مەملەكەتتىك قالىپتاسۋى XIX عاسىردا رەسەي يمپەرياسىمەن تىعىز بايلانىستى بولدى. 1808–1809 جىلدارداعى رەسەي-شۆەتسيا سوعىسىنان كەيىن بۇرىنعى شۆەد پروۆينتسياسى بولعان فينليانديا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا اۆتونوميالىق ايماق رەتىندە ەندى جانە ءوزىنىڭ بۇرىنعى كونستيتۋتسيالىق-قۇقىقتىق مارتەبەسىن ساقتاپ قالدى. الەكساندر I پاتشا جەكە ۋنيا (ۋنيا ‑ مونارحياعا باعىنىشتى وداق) اياسىندا «فينليانديانىڭ ۇلى كنيازى» تيتۋلىن قابىلداپ، 1809 جىلى بورگو/پورۆوو سەيمىندە فيندەرگە بارلىق تاريحي ەركىندىكتەر مەن ارتىقشىلىقتاردىڭ ساقتالۋىن كەپىلدەندىردى. ولاردىڭ قاتارىنا شۆەد بيلىگى كەزىندە پايدا بولعان سوسلوۆيەلىك جينالىستار ينستيتۋتى، ءدىني سەنىم بوستاندىعى (ۇلى كنيازدىكتىڭ حالقى نەگىزىنەن ليۋتەرانداردان قۇرالدى), سونداي-اق رەسەي يمپەرياسىنىڭ باسقا ايماقتارىمەن سالىستىرعاندا كەڭ اۋقىمدى كونستيتۋتسيالىق ارتىقشىلىقتار كىردى. كەلەسى ءجۇز جىل بويى ۇلى فينليانديا كنيازدىگىنىڭ استاناسى بولعان گەلسينگفورس/حەلسينكي مەن سانكت-پەتەربۋرگ اراسىنداعى كۇردەلى قارىم-قاتىناستار كونستيتۋتسيالىق جانە اكىمشىلىك-ساياسي تۇرعىدان ۇنەمى دامىپ وتىردى. وسىلايشا، ۇلى فينليانديا كنيازدىگى اقىرىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىشىندە جوعارى دارەجەدە اۆتونومدى مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن قالىپتاستىردى.

2. رەسەي يمپەرياسىندا فينليانديا ءارتۇرلى اكىمشىلىك رەفورمالاردى سىناقتان وتكىزەتىن الاڭعا اينالدى. بۇل اسىرەسە الەكساندر II تۇسىنداعى 1860-جىلدارداعى رەفورمالار كەزىندە ايقىن كورىندى: جارتى عاسىر ىشىندە العاش رەت سوسلوۆيەلىك جينالىس قايتا شاقىرىلىپ، فين ءتىلى بۇعان دەيىن اكىمشىلىك ءىس جۇرگىزۋدە جالعىز قولدانىلعان شۆەد تىلىمەن تەڭەستىرىلدى. وسى وزگەرىستەر قازىرگى فينليانديانىڭ ساياسي مادەنيەتىنىڭ نەگىزىن قالادى. ءتىپتى الەكساندر III كەزىندەگى ۇلتشىلدىق جانە يمپەرياليستىك كۇشەيۋ، اسىرەسە نيكولاي II باسقارعان كەزەڭدە دە، ۇلى فينليانديا كنيازدىگى مەن سانكت-پەتەربۋرگ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار سالىستىرمالى تۇردە تۇراقتى بولىپ قالدى.

3. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن-اق ۇلى كنيازدىكتى ورىستاندىرۋ جانە ونى «وتانعا» نەعۇرلىم جۇيەلى تۇردە بايلاۋ ارەكەتتەرى فين ەليتاسىنىڭ قاتاڭ قارسىلىعىنا تاپ بولىپ، ساتسىزدىككە ۇشىرادى. فينلياندياداعى ساياسي ەليتا مەن قوعامدىق پىكىر ءاردايىم وزدەرىنىڭ تاريحي كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن جانە سوعان سايكەس زاڭ ۇستەمدىگىن قورعاۋ يدەياسىن باستى نازاردا ۇستادى. وسىنداي جاعداي حالىقارالىق قولداۋدىڭ دا ارتۋىنا ىقپال ەتتى، ونىڭ جارقىن مىسالى – 1899 جىلى نيكولاي II-گە جولدانعان فين ءتىلىن قولداۋعا ارنالعان پەتيتسيا. «Pro Finlandia» دەپ اتالعان بۇل ۇندەۋگە مىڭنان استام ەۋروپالىق ونەر قايراتكەرى، ياعني ءىس جۇزىندە بۇكىل ەۋروپالىق گۋمانيتارلىق ەليتا قول قويدى.

4. سونىمەن قاتار، فينليانديا رەسەي يمپەرياسىنىڭ السىرەگەن كەزەڭدەرىن ءوز مۇددەسىنە ءتيىمدى پايدالانا ءبىلدى. ماسەلەن، 1905 جىلعى رەۆوليۋتسيا فينلياندياعا ايتارلىقتاي اسەر ەتپەسە دە، ول ءبىرپالاتالى پارلامەنت – ەدۋسكۋنتانىڭ قۇرىلۋىنا جانە ايەلدەرگە سايلاۋ قۇقىعىنىڭ بەرىلۋىنە الىپ كەلدى. ناتيجەسىندە، فينليانديانىڭ سايلاۋ جۇيەسى مەن ساياسي قۇرىلىمى ەۋروپاداعى ەڭ وزىق جۇيەلەردىڭ بىرىنە اينالدى، ال سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتيا (سدپ) ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالماي تۇرىپ-اق ەلدەگى شەشۋشى ساياسي كۇشكە اينالدى.

بۇل تاريحتان نەنى بايقاۋعا بولادى؟

بىرىنشىدەن، فيندەر وسىعان دەيىن شۆەتسيا قۇرامىندا بولعاندىعىن ايتۋ كەرەك. ال، رەسەي يمپەرياسى شۆەتسيا كورولدىگىمەن بولعان سوعىستان كەيىن، بالتيكاعا جول اشىپ، فينليانديانى وزىنە «وداقتاس كنيازدىك» (ۋنيا) ەتكەن سوڭ، ودان ءارى شۆەتسيامەن تەكەتىرەسكە بارۋدى ساياسي تۇرعىدان ءتيىمسىز دەپ ساناعاندىعى; ەكىنشىدەن، رەسەي وسى كەزدەرى ناپولەوندىق فرانتسيامەن سوعىسىپ، ماسكەۋدەن اجىرادى. تەك 1812 جىلدان باستاپ، رەسەي ارمياسى فرانتسۋزداردى جەڭىپ، شەگىندىردى. ۇشىنشىدەن، وسى وتان سوعىسىنان كەيىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءوز تەرريتورياسىن كەڭەيتۋ ماقساتتاعى بارلىق ساياسي كۇش‑جىگەرى وڭتۇستىك باتىس (كاۆكاز، قىرىم، قارا تەڭىز), شىعىسقا (سىبىرگە) جانە وڭتۇستىككە، ياعني، ورتالىق ازياعا قاراي باعىتتالعانىن كورەمىز. سول سەبەپتى، سولتۇستىكتى الىپ جاتقان شاعىن فين ەلى ءوزىنىڭ اۆتونومدى جاعدايىن ءبىرشاما ساقتادى. ونى «ورىستاندىرۋ» دا ءساتسىز بولدى، سەبەبى، فيندەر ۇلتتىق تۇرعىدا شوعىرلانا ورنالاسىپ، لوكالدى جاعدايدا تىلىنەن، داستۇرىنەن، مادەنيەتىنەن اجىراي قويعان جوق. تابيعاتى قاتالداۋ فين جەرىنە جاپپاي كوشۋگە، ءسويتىپ «ورىستاندىرۋدىڭ» ادامي رەسرستارىن جاساۋعا ورىس شارۋالارىنىڭ دا قۇلىقتى بولماعانى – فيندەرگە وڭتايلى بولعانى انىق.

فيندەردىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى

رەسەي يمپەرياسىمەن ءوزارا ارەكەتتەسۋ مەحانيزمدەرىن فينليانديا جاقسى يگەرگەنى سونشالىق، 1917 جىلعى رەسەيدەگى رەۆوليۋتسيا فين ەليتاسىنىڭ كوپشىلىگىن اڭتارىلىستا قالدىردى. سول كەزدە فين ەليتاسى رەسەيدەن تاۋەلسىزدىك الۋ جانە بۇرىنعى ۇلى كنيازدىكتى دەربەس مەملەكەت رەتىندە مويىنداتۋعا دايىن زاڭدى بيلىك وكىلدەرىن ىزدەۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ولار ونى ايلار بويى كۇتۋ كەرەكتىگىن سەزدى. ۇزدىكسىز ىزدەنىستە بولدى. ءوز ۇستانىمدارىن جاسىرىن تۇردە قايتا باعدارلاۋ قاجەت بولدى. ءسويتىپ، 1917 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا حەلسينكيدىڭ ساياسي ەليتاسى مۇنداي ادامدى لەنيننىڭ تۇلعاسىندا تاپتى. سەبەبى، لەنيننىڭ انتيمپەرياليستىك باعىتى فينليانديا مۇددەلەرىمەن ءىس جۇزىندە تولىق سايكەس كەلدى. ءسويتىپ، فين حالقى وزدەرىنىڭ ساياسي كورەگەندىگى، ەليتاسىنىڭ ۇلتشىلدىعى مەن مەملەكەتشىلدىگى ارقاسىندا رەسەي قۇرامىنان شىعىپ، ءوز الدىنا تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ ءبولىندى.

ال، رەسەي بولسا، وسىدان كەيىن بىرنەشە جىل ازاماتتىق سوعىستى باستان وتكەرىپ، كوپتەگەن وڭىرلەردە اشارشىلىق بولىپ، وزدەرى جاۋلاپ العان تەرريتوريانى قالايشا يگەرەمىز دەپ باسى قاتىپ جاتتى. تىپ‑تىنىش جاتقان فينلياندياعا «نازار اۋدارۋعا» مۇرشا بولمادى...

فيندەرگە كسرودان تونگەن العاشقى قاۋىپ

وسى ۋاقىتتا جاس فين مەملەكەتىنىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ءالسىز تاۋەلسىزدىگىنە ناقتى قاۋىپ توندىرە باستاعان ستالين باسقارعان كەڭەس وداعى بولدى. 1920–1930 جىلدارى فينليانديا ءوز مەملەكەتتىگىنىڭ ساقتالۋىنا كەپىلدىك بەرۋ ماسەلەسىن شەشە المادى، دەگەنمەن بۇل تۋرالى بولاشاق پرەزيدەنت يۋحو كۋستي پااسيكيۆي (1870–1956) بىرنەشە رەت ەسكەرتكەن ەدى. وسى ەرتە كەزەڭدە-اق پااسيكيۆي، رەسەي مەن كەڭەس وداعى بويىنشا باستى ساراپشى رەتىندە، فينليانديانىڭ مەملەكەتتىگىن تەك ماسكەۋمەن ىنتىماقتاستىق ارقىلى عانا قامتاماسىز ەتۋگە بولاتىنىن، ولارعا قارسى تۇرۋ ءتيىمسىز ەكەنىن ءتۇسىندى.

1930-جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي بۇل ماسەلە شيەلەنىسە ءتۇستى، ويتكەنى ستالين بۇرىنعى رەسەي يمپەرياسىنىڭ شەت ايماقتارىن باقىلاۋعا الۋ نيەتىن اشىق مالىمدەپ، فينليانديادان شەكاراسىن وزگەرتىپ، ماسكەۋمەن جاقىنداسۋدى تالاپ ەتتى.

كسرو-داعى ەلشى رەتىندە پااسيكيۆي 1939 جىلدىڭ كۇزىندە-اق ءستاليننىڭ اسكەري-ساياسي تالاپتارىن بارىنشا قاناعاتتاندىرۋدى، ءتىپتى، مۇمكىن بولاتىن اۋماقتىق بەرىلۋلەردەن بولەك، ەڭ توتەنشە جاعدايدا كەڭەس اسكەرىنىڭ شەكتەۋلى كونتينگەنتىن فين جەرىنە ورنالاستىرۋعا رۇقسات بەرۋدى جاقتادى. ول دا، سول كەزدەگى فين ارمياسىنىڭ باس قولباسشىسى كارل گۋستاۆ ماننەرگەيم (1867–1951) دە بۇل تالاپتاردى ورىنداماعان جاعدايدا فينليانديا كەڭەس وداعىمەن سوعىسقا تاپ بولاتىنىن جانە ونى جەڭە دە، امان قالا دا المايتىنىن اشىق ايتتى. الايدا 1939 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي فين ۇكىمەتىنىڭ كوپشىلىگى ءستاليننىڭ تالاپتارىن قابىلداۋعا قارسى شىقتى. ولار، ەڭ الدىمەن، حالىقارالىق قۇقىققا نەگىزدەلگەن قاتاڭ ۇستانىمنىڭ كەڭەس باسشىلىعىن السىزدىككە ۇشىراتادى دەپ ۇمىتتەندى.

1939‑1940 ج.ج. كسرو‑فين سوعىسى

وكىنىشكە وراي، بۇل ءۇمىت اقتالمادى. كەرىسىنشە بولدى: 1939 جىلدىڭ قاراشاسىندا فينليانديا جاسىرىن تۇردە كەڭەستىك اسكەري اگرەسسياعا ۇشىرادى جانە ءوز ۇمىتتەرىنە قاراماستان، 1940 جىلدىڭ ناۋرىزىنا دەيىن جالعىز ءوزى قورعانۋعا ءماجبۇر بولدى. قورعانىستىڭ جالپى تابىستى بولۋى جانە جاس مەملەكەتتىڭ نەويمپەرياليستىك اگرەسسورعا ءوزىن جاۋلاپ الۋعا جول بەرمەۋى ‑ فيندەردىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ قالىپتاسىپ الۋى ەدى. قىسقى سوعىستا بۇل شەشۋشى فاكتورعا اينالدى.

ءيا، فينليانديا بەلگىلى ءبىر اۋماقتارىن جوعالتتى (الايدا، بۇل كەڭەستىك قولباسشىلىقتىڭ باستاپقى كۇتكەنىنەن الدەقايدا از بولدى), بىراق فين حالقى تەك ارمياسىنىڭ توزىمدىلىگىمەن عانا ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ جان-جاقتى جۇمىلۋىمەن دە تاڭعالارلىقتاي جەڭىسكە دەگەن ەرىك-جىگەرىن كورسەتتى. ءدال وسى كەزەڭدە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن فين قورعانىس دوكتريناسىن ۇلگىلى دەپ ساناۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جان-جاقتى، ءتىپتى توتالدى ۇلتتىق قورعانىستىڭ نەگىزدەرى قالاندى.

1939–1940 جىلداردىڭ قىسىندا ءۇش جارىم اي بويى فينليانديا كەڭەس وداعىنا قارسى تۇردى. الايدا، ءدال سول ساتتە باتىس وداقتاستارى وزدەرىنىڭ ستراتەگيالىق مۇددەلەرى ءۇشىن فينليانديا جاعىنا شىعۋعا دايىن بولعان كەزدە، ماننەرگەيم مەن حەلسينكيدەگى ساياسي باسشىلىق كسرو-مەن اۋىر ءبىتىم جاساسۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. 1940 جىلدىڭ ناۋرىزىندا جاسالعان ء(بىرىنشى) ماسكەۋ بەيبىت كەلىسىمىنە سايكەس، فينليانديا سوعىسقا دەيىنگى كەڭەستىك تالاپتاردىڭ نەگىزگى بولىگىن ورىنداۋعا مىندەتتەندى.

پااسيكيۆي بولاشاق بەيبىت كەلىسىمنىڭ ناقتى شارتتارىن تالقىلاۋ مىندەتىن ءوز موينىنا الدى. ول فين حالقىنىڭ كوپتەگەن ازاماتتارىنىڭ ءومىرىن تۇبەگەيلى وزگەرتكەن اۋىر كەڭەستىك تالاپتارمەن كەلىسۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇل تالاپتارعا باتىس كارەليانىڭ ەداۋىر بولىگىنەن، سونىڭ ىشىندە ەلدەگى ەكىنشى ءىرى قالا – ۆىبورگ/ۆيپۋريدەن باس تارتۋ (بۇل 422 مىڭ ادامنىڭ، ياعني ەل حالقىنىڭ 12%-ىنىڭ ەۆاكۋاتسيالانۋىنا سەبەپ بولدى), اسكەري-ستراتەگيالىق تۇرعىدان ماڭىزدى جاعالاۋداعى اۋدانداردى بەرۋ جانە ەل استاناسىنان وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي 100 شاقىرىم جەردەگى حانكو تۇبەگىندە كەڭەس اسكەرىن ورنالاستىرۋ سياقتى اۋىر مىندەتتەمەلەر كىردى.

فيندەردىڭ ەسە قايتارۋ ارەكەتى ءساتسىز اياقتالدى

1940 جىلعى «بەيبىت كەلىسىم» فينليانديا ءۇشىن وتە اۋىر بولدى; ەل ەليتاسى دا، قوعامنىڭ كوپ بولىگى شەكارالاردى قايتا قاراۋ ۇمىتىنە سۇيەنىپ، رۋسوفوبيالىق كوزقاراسپەن ۇشتاسقان رەۆانشيزم سەزىمىنە بەرىلدى. سوندىقتان حەلسينكي سانالى تۇردە ۇلتتىق-سوتسياليستىك گەرمانيامەن اسكەري وداق قۇرۋعا ۇمتىلدى. فينليانديا گيتلەردىڭ كسرو-نى جويۋعا جانە «ازيالىق» رەسەيدى ورالدىڭ ارعى جاعىنا ىعىستىرۋعا باعىتتالعان «بارباروسسا» وپەراتسياسىن قولدادى.

الايدا، بۇل جوسپاردىڭ العاشقى كەزەڭدە-اق ساتسىزدىككە ۇشىراۋىنا بايلانىستى، فينليانديا ماننەرگەيمنىڭ باسشىلىعىمەن (ول بۇل پروتسەستەردە شەشۋشى ءرول اتقاردى) 1943 جىلدىڭ كوكتەمىنەن كەشىكتىرمەي سوعىستان بىرجاقتى شىعۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. 1944 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە كسرو-مەن جاسالعان جاڭا بەيبىت كەلىسىمدەر فينليانديانىڭ پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنداعى قالىپتاسقان بۇرىنعى ساياسي داستۇرلەرىنە قايتا ورالتتى.

بۇل ساياساتتىڭ نەگىزىندە: كسرو-مەن (جانە قازىرگى رەسەيمەن دە) 1300 شاقىرىمنان اساتىن قۇرلىق شەكاراسى بار فينليانديانىڭ ەگەمەندىگى گەوگرافيالىق جاعدايلاردان بولەك قاراستىرىلا المايدى دەگەن پرينتسيپ ورنىقتى.

بەيتاراپ ساياساتتىڭ ناتيجەسى

وسىدان كەيىنگى ونجىلدىقتاردا، پرەزيدەنتتەر پااسيكيۆي مەن ۋرحو كەككونەننىڭ (1900–1986) باسشىلىعىمەن «ءوزىن-ءوزى بەيتاراپتاندىرۋ» دەپ اتالاتىن ساياسات قالىپتاستى. 1960-جىلدارعا قاراي «فينليانديزاتسيا» تەرمينى تۇراقتى ۇعىمعا اينالدى. بۇل تەرميندى  العاش رەت باتىس گەرمانيادا  ريحارد لەۆەنتال مەن فرانتس يوزەف شتراۋس يدەولوگيالىق كليشە رەتىندە قولداعان بولاتىن.

كەككونەن بۇعان جاۋاپ رەتىندە جاعدايدىڭ وڭ اسپەكتىلەرىن العا تارتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، «ءوزىن-ءوزى بەيتاراپتاندىرۋ» جانە كسرو-مەن جاقسى قارىم-قاتىناستار ورناتۋ فينليانديا ەگەمەندىگىن ايتارلىقتاي شەكتەمەدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن پايدا بولعان «فينليانديزاتسيا» ساياساتى ەۋروپاداعى بەيبىتشىلىكتى قامتاماسىز ەتۋگە جانە شيرىعۋدى باسەڭدەتۋ ساياساتىن جالعاستىرۋعا قوسقان ۇلەسى ارقىلى حالىقارالىق ارەنادا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. سوندىقتان كەككونەننىڭ پىكىرىنشە، شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى قاقتىعىس جاعدايىندا فينليانديا ۇلگىسىن اقىلعا قونىمدى ساياساتتىڭ كورىنىسى رەتىندە قاراستىرۋ قاجەت. ال ونى بولشەۆيكتەرگە باعىنۋ رەتىندە سيپاتتاۋ قاتە تۇسىنىك بولدى.

قالاي بولعاندا دا، بۇل ساياسات ەڭ الدىمەن فينليانديانىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىن ساقتاپ، ونى «كەڭەستەندىرۋدەن» قورعادى. حەلسينكي مەن ماسكەۋ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس قانشالىقتى رەتتەلسە، كەڭەس وداعىنىڭ فينليانديامەن تۇراقتى بايلانىستارعا دەگەن سەنىمى سوعۇرلىم ارتىپ، فيندەر ءۇشىن ساياسي مانەۆر جاساۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيە ءتۇستى. بۇل ەلدىڭ ىشكى قۇرىلىمىنا دا اسەر ەتتى: كەڭەس نارىعىنا تاۋەلدىلىك پەن ءوزىن-ءوزى تسەنزۋرالاۋ ۇردىسىنە قاراماستان، فينليانديا شۆەدتىك الەۋمەتتىك مودەلىن قابىلداپ، ۇلتتىق جانە الەۋمەتتىك-ساياسي تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالا الدى.

بۇل ءۇردىس اسىرەسە سىرتقى ساياساتتا جانە فينليانديانىڭ حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىندەگى ورنىن انىقتاۋدا ايقىن كورىندى. سولتۇستىك ەۋروپامەن ينتەگراتسيا كۇشەيگەن سايىن، كەككونەن ءوزىنىڭ «بۋ ديپلوماتياسى» («فين مونشاسى» دەگەن ءسوز بولسا كەرەك) ارقىلى سۋىق سوعىس كەزەڭىندەگى قايشىلىقتى ازايتۋ ساياساتىنىڭ ماڭىزدى دەلدالى جانە ورتالىق تۇلعالارىنىڭ بىرىنە اينالدى.

مىنە، تالداۋدى اياقتادىق. بۇدان نە قورىتۋعا بولادى:

بىرىنشىدەن، فيندەر ەشقاشان «ورىستاندىرۋ» ساياساتىنىڭ اۋىر زاردابىن باسىنان وتكەرمەگەن، ساناسى ەركىن، مادەني تاۋەلسىز ەل بولعانىن كورەمىز. سوندىقتان، فيندەردە «كسرو-دان قورقىنىش» ساياساتى ەمەس، كەرىسىنشە، ۇلت باسشىلارى شەبەر مەملەكەتشىل ساياسات ۇستانعان دەۋ ‑ شىندىق;

ەكىنشىدەن، فيندەردىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحىنا ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ، نە كاۆكاز حالىقتارىنىڭ، نە قىرىم تاتارلارىنىڭ «كوزىمەن قاراۋ» – تۇبەگەيلى قاتە قورىتىندىلارعا الىپ كەلەدى. ونداي جاعدايدا، ءبىز وسى حالىقتار باستان كەشكەن ەتنوتسيد اسەرىنەن تۋىندايتىن «قورقىنىش سەزىمىن» فيندەرگە پروەكتسيالايمىز دا، ولاردىڭ دەربەس ءارى مەملەكەتتشىل، ءارى ۇلتشىل‑مەملەكەتشىل ساياساتىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەيتىن بولامىز.

ۇشىنشىدەن، فينليانديانى باسقارعان بارلىق پرەزيدەنتتەردىڭ ءوز ۇلتىنىڭ ناعىز پاتريوتى، ءوز ەلىنىڭ ناعىز ازاماتى بولعانىن ونىڭ تاريحى بىزگە ۇلگى رەتىندە كورسەتىپ تۇر – ءبىز ودان ساباق الۋىمىز كەرەك.

تورتىنشىدەن، فينليانديا كسرو قۇرا الماعان «شىنايى سوتسياليزمگە»، ياعني، عىلىمي تۇرعىدا ايتىلاتىن «الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى مەملەكەتكە» قول جەتكىزگەنىن، ولاردىڭ كسرو‑نىڭ كەيبىر ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋ ۇلگىلەرىن الا وتىرىپ،  ونى ەۋروپالىق دامىعان تەحنولوگيامەن ۇشتاستىرعانىن، ەلدى «ۇرانمەن» ەمەس، تىنىمسىز «العا قويعان ماقساتقا جەتۋ» قاعيداسىن ۇستانا باسقارعانىن كورەمىز...

سوندىقتان، فيندەر «كسرودان قورقۋدى» ەمەس (د.بىقاي ونى «ورىستان قورقۋ» دەپ قاتەلەسكەن), كسرو-عا «دوستىقتى» ۇسىنا وتىرىپ، ونىڭ تابيعي رەسۋرسىن، باسقا دا مۇمكىندىكتەرىن، مەملەكەت باسقارۋ پرينتسيپتەرىن وزدەرىنە ىڭعايلاپ وتىرعان دەۋگە بولادى. ارينە، ولار وسىعان اشىق قارسى شىققان «راديكالدى پروباتىسشىل» ازاماتتارىن شەكتەگەن. ويتكەنى، فيندەرگە ونداي «بايبالام» سالاتىنداي ‑ كسرودان ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ جوق ەدى. فينليانديا بەيتاراپ تاۋەلسىز ەل (باتىستان دا، شىعىستان دا) رەتىندە دامىدى، ءارى، ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتى! قازاق ايتقانداي، ولار ەز ەلىن «فيندەردىڭ جەرۇيىعىنا» اينالدىرا الدى. وسى ماڭىزدى!

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف

Abai.kz