قازاقستان تاۋەلسىزدىك جاريالاعان قارساڭدا مەن كۇيتىن قالاسىنداعى ىلە وقۋ-اعارتۋ ينيستيتۋتىندا وقىپ جاتقام.

ءبىر كۇنى ادەبيەت تەورياسىنان ساباق بەرەتىن، ەلۋىنشى جىلدارى قابدەش جۇمادىلوۆتەرمەن بىرگە قازگۋ-گە كەلىپ ەكى جىل وقىپ، قايتىپ كەتكەن مىرزاحان قۇرمانباەۆ اعايىمىز: «قازاقستاندا ءومىر بويى ماحابباتتى جىرلاپ كەلە جاتقان تۇمانباي مولداعاليەۆ دەگەن اقىن بار!» دەدى.

بويىن تۇزەپ، سۇلۋ قىزدارعا كوز سالا باستاعان، ازداپ ولەڭ دە جازىپ جۇرگەن بوزبالانىڭ قۇلاعىن بىردەن ەلەڭ ەتكىزدى بۇل ەسىم.

سول كۇننەن باستاپ مەن تۇماعانىڭ ولەڭدەرىن ىزدەي باستادىم. جۇگىرىپ كىتاپحاناعا باردىم. وندا تۇماعانىڭ «تىنىق مۇحيت داپتەرى» دەگەن كىتابىنىڭ جالعىز داناسى بار ەكەن. بىراق، ول كىتاپ جەكەن قاۋىتۇلى دەگەن مۇعالىمنىڭ قولىندا بولىپ شىقتى.

زاۋلاتىپ وتىرىپ، جەكەن اعايدىڭ ۇيىنە بارىپ، «تىنىق مۇحيت داپتەرىن» ءبىر اپتەگە سۇراپ الدىم.

ءالى ەسىمدە، كىتاپتاعى ءبىرىنشى ولەڭ: «ايتشى، الاتاۋ». جولدان ءبىر قالىڭ داپتەر ساتىپ الدىم دا، جاتاقحاناعا كەلىپ، الگى داپتەرگە سول كىتاپتى «جاقسى دەپ ۇق كورسەڭ-داعى قانداي ءتۇس، قانات قاقساڭ ەڭ بيىكتە سامعاي ءتۇس. سەندەردى ءبىر تاڭعالدىرسام دەيمىن دە، ۇزاق تاڭعا كوز ىلمەيمىن مەن بايقۇس...» دەگەن شۋماقتان باستاپ، مەن بايقۇس تا ۇزاق تاڭعا كوز ىلمەي كوشىرىپ جازا باستادىم. تۋرا ءبىر اپتا بويى توقتاۋسىز كوشىردىم. ۋادەلى ۋاقىت بىتكەن سوڭ، ولەڭ كوشىرگەن داپتەرىمدى جاستىعىمنىڭ استىنا تىعا سالدىم دا، جەكەن اعانىڭ ۇيىنە تارتتىم. راحمەت ايتىپ، كىتابىم تابىستادىم.

قايتىپ جاتاقحاناما ورالسام، اڭدىپ جۇرگەن بولسا كەرەك، ماناعى تۇماعانىڭ ولەڭى تولعان داپتەرىمدى ءبىر وڭباعان ۇرلاپ كەتىپتى.

«ءسۇيىنشىڭدى بەرەيىن، بولماسا سول ولەڭدى ءدال سونداي باسقا ءبىر داپتەرگە تۇگەل كوشىرىپ بەرەيىن...» دەپ، اينالامداعىلاردىڭ بارىنە ولەردەي جالىندىم، ەشكىم قايتارىپ بەرمەدى. ءبىر اپتا بويى كوز مايىمدى تاۋىسىپ كوشىرگەن ەسىل ەڭبەگىم ون سينۋتتىڭ ىشىندە سەلگە كەتتى. ءىشىم ۋداي اشىپ، زارلادىم دا قالدىم...

ارينە، ول داپتەردى سول مەنىمەن بىرگە وقىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندەگى ولەڭ جازىپ، اقىن بولعىسى كەلىپ جۇرگەندەردىڭ بىرەۋى ۇرلاعانى انىق. بىراق، سول جىلدارى سول كۋرستا مەنىمەن بىرگە وقىعانداردىڭ ىشىنەن بىردە-بىرەۋى كەيىن مەن قۇساپ توگىلتىپ ولەڭ جازىپ، اقىن بولا العان جوق.

ءسويتىپ، 1993 جىلى شىلدە ايىندا وقۋدى تاۋىسىپ، اۋىلعا قايتتىق. كۋرستاستارىمىزبەن قازاقستاندا قاۋىشاتىن بولىپ قوشتاستىق. تۇماعامنان ءبىراز جىل الىستاپ قالدىم. ءىشىم قوڭقىلداپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە، 1995 جىلى بولسا كەرەك، ءۇرىمجى مەن الماتى اراسىندا اۋە قاتىناسى اشىلىپ، شىڭجاڭنان ءبىر توپ ونەر مەن ادەبيەتتىڭ تانىمال تۇلعالارى العاشقى ۇشاقپەن الماتىعا ۇشتى.

سول دەلەگاتسيانىڭ قۇرامىندا بولعان قازاقتىڭ اسا كورنەكتى قالامگەرى ورازحان احمەتوۆ اعامىز الماتىدان تۇماعانىڭ تاڭدامالى ءۇش تومدىعىن اكەلىپ بەردى.

تۇماعا جازۋشى ورازحان احمەتوۆ پەن اقىن شاكەن وڭالباەۆتى ۇيىنە قوناققا شاقىرىپتى.

ورازحان اعاعا ءۇش تومدىعىن ءوزى سىيلاپتى.

شاكەن وڭالباەۆ پەن تۇمانباي اعا التاي مەن الماتىدا وقىپ جۇرگەن سوناۋ ەلۋىنشى جىلدارى ءبىر-بىرىنە حات جازىسىپ جۇرگەن ەجەلگى دوستار ەكەن.

ورازحان اعا سول كىتاپتاردى بەرىپ جاتىپ، ماعان تۇماعا تۋرالى وتە ادەمى اڭگىمەلەر ايتىپ، اۋزىمنىڭ سۋىن ودان ارى قۇرىتتى.

سول كۇندەردەن باستاپ، تۇماعانىڭ ءۇش تومىن باسىما جاستانىپ جاتىپ وقي باستادىم. قايدا بارسام جانىمنان تاستاماي كوتەرىپ ءجۇردىم.

شىنىمدى ايتسام، ناعىز سىرشىل پوەزيانىڭ قانداي بولاتىنىن، اقىندىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن مەن سوندا بارىپ تۇسىنگەن سياقتىمىن.

1998 جىلدىڭ قازان ايىندا قاسيەتتى قازاقستاننىڭ قارا توپىراعىنا مەنىڭ دە تابانىم ءتيدى.

دەمەك، مەن دە جاقسىلىق ءساميتۇلى باستاعان ۇلى كوشكە ەرگەن بالا تايلاقپىن عوي.

ارعى بەتتە جاتىپ تۇماعانىڭ جۇرەكجاردى جىرلارىن وقىپ، ونىڭ بۇكىل جان-دۇنيەسىن، وتكەن-كەتكەنىن، ارمان-تىلەگىن، مەيىرىمگە تولى جۇرەگىن، بيىك ادامگەرشىلىگىن، ادال كوڭىلىن، كەڭ قۇشاعىن... جان-تانىممەن سەزىنگەم.

سوندا ماعان بۇكىل قازاقستان تۇمانباي مولداعاليەۆ بولىپ ەلەستەيتىن.

ويعا العاننىڭ ءبارى دەر كەزىندە بىردەن ورىندالا بەرمەيدى ەكەن. ارت-ارتىنان اعالارىم، اكە-شەشەم دۇنيە سالدى. جەتىم قالعان ءىنى-قارىنداستارىمدى جەتكىزۋ كەرەك بولدى. سول كۇيتىندەگى وقۋىمدى بىتىرە سالىپ كەتەمىن دەگەن باسىم، اراعا بەس جىل سالىپ ارەڭ جەتتىم قازاقستانعا.

ارعى بەتتەگى قازاقتىڭ قارا تانىپ، قالام ۇستاعان قايماقتارى بەرگى بەتكە قۇلاق ءتۇرىپ، قورجىنىنا تۇسكەن كىتاپتارىن قولدان-قولعا قىدىرتىپ وقيتىن ەدى. اركىم وزىنە ۇناعان قازاقتىڭ مارعاسقالارىنا سىرتىنان «ەن سالىپ»، اعا تۇتىپ جۇرەتىن.

مىسالى، ءنابيجان مۇحامەتحاننىڭ ماناش قوزىباەۆتى، قايرات عابيتحاننىڭ ءابدۋالي قايداردى، راقىم ايىپۇلىنىڭ ايتان ءنۇسىپحانوۆتى، ءبازارالى ءارىپۇلىنىڭ الىمقازى داۋلەتحانوۆتى، ارميابەك ساعىندىقتىڭ قابدەش ءجۇمادىلوۆتى، سەرىك نۇعىماننىڭ ءابىش كەكىلباەۆ پەن مۇحتار ماعاۋيندى قاتارىنان، قايرات قۇل-مۇحاممەدتىڭ شەرحان مۇرتازانى، ءلاززات يگىسىننىڭ فاريزا وڭعارسىنوۆانى، رايىس ءارىپجاننىڭ ەدىل ەرعوجيندى، قۇرمانبەك الىمعازىنىڭ ەرجان بەلعوزيەۆتى، جاسان زەكەيدىڭ مۇحتار اليەۆتى، دۋكەن ءماسىمحاننىڭ جولداسباي تۇرلىبايدى، بىلىسبەك ابدىرازاقتىڭ جانات ءاحماديدى، مۇرات شايماراننىڭ باۋىرجان جاقىپتى، كەرىم ەلەمەستىڭ مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ قارا شاڭىراعىن رۋحاني تىرەك تۇتىپ، العاشقى اتبايلارى ساناپ، كوڭىلگە ءتۇيىپ كەلگەنىن، ءيا، مەن جاقسى بىلەمىن.

الماتىعا كەلە سالىپ، مەن دە الىپ ۇشقان جۇرەكپەن تۇماعانى ىزدەدىم. اۋىرىپ قالعاندىعى سەبەپتى، جولىعا الماي، ءبىرىنشى بارعانىمدا جابىرقاپ قايتتىم. اعامدى كورمەي تۇرىپ ارناپ ولەڭدەر جازدىم.

كەلەسى كەلگەنىمدە بارىپ ديدارلاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

قۇدايعا تاۋبە، تۇمانباي اعا امان-ەسەن ساۋىعىپ، قىزمەتىن ىستەپ ءجۇر ەكەن. سالەم بەرىپ الدىنا باردىم. قايدان، قاشان كەلگەنىمدى جاسقانا وتىرىپ ايتتىم. وزىنە ارناعان ولەڭىمدى جاتقا وقىپ بەردىم. اسا ىقىلاسپەن تىڭداپ، قاتتى ريزا بولعانىن بىردەن بايقاتتى. «بالام، مەن وتكەن جىلى قاتتى اۋىردىم. ەدىگە دوسىمدى شاقىرىپ، قوشتاسۋعا دەيىن باردىم. سەنىڭ تىلەگىڭمەن امان قالعان ەكەم عوي...»،-دەپ، اعىنان جارىلدى.

مەنىڭ ءوزىن سونشاما جاقسى كورەتىنىمدى، پانا تۇتىپ كەلگەنىمدى جاۋتاڭداعان كوزىمنەن وقىپ ۇلگىردى جاقسى اعا. ولەڭىمنىڭ دە ءوزىنىڭ ولەڭدەرىنە تارتقانىن ايتىپ، ماقتاپ تا قويدى.

سوسىن بار جاعدايىمدى، قازاقستاندا قالعىمنىڭ كەلەتىنىن سۇراپ ۇقتى دا، ءوزىنىڭ ماعان اعا بولۋعا دايىن ەكەنىن، قولىنان كەلگەنشە كومەكتەسەتىنىن ايتىپ، كەلەسى كۇنگە ۇيىنە شاقىردى. ءبىر جاپىراق قاعازعا ءۇيىنىڭ مەكەنجايىن، تەلەفونىن جازىپ، قولىما ۇستاتتى.

قۋناپ، جايناپ شىقتىم اسىل اعانىڭ الدىنان.

ومىرىمدە بۇدان وتكەن قۋانىشتى، جۇلدىزدى ءساتىمنىڭ بولعانىن ەسكە تۇسىرە الماي، قاتتى تولقىدىم.

اعا ديدارىن ءوز كوزىممەن كورسەم، سالەم بەرسەم دەگەن ۇزاق جىل كۇتكەن ارمانىم ءساتتى ورىندالدى. مىنە، اتاجۇرتقا ورالسام دەگەن ۇلى ارماننان كەيىنگى تاعى ءبىر اسقاق ارمانىم – قازاقتىڭ اسا كورنەتى اقىنى تۇمانباي مولداعاليەۆتى كورۋ ەدى.

اللا ول ارمانىمىما دا جەتكىزدى...

مەن ءۇشىن بۇدان ارتىق قانداي باقىت كەرەك!

ادامدا «ىشكى تۇيسىك» دەگەن بولادى. سونداي ءبىر سەزگىشتىك مەندە دە بار. ءيا، تۇماعا جايلى ىشكى تۇيسىگىم الداماعان ەكەن. ول كىسى تۋرالى ارعى بەتتە جاتىپ ويلاعان ويدىڭ، كورگەن ءتۇستىڭ ءبارى ءبىر-اق كۇندە جارقىراعان شىندىققا اينالىپ شىعا كەلدى.

وسىدان باستاپ تۇماعا ماعان تۋعان اعا بولىپ كەتتى.

ەڭ الدىمەن كۇلتاي تاتەمنىڭ قولىنان ءدام تاتىردى.

ۇيىنە ءبىرىنشى بارعانىمدا، بالا دەمەي يىعىما شاپان جاپقانىن قايتەرسىڭ.

سوسىن، مەنى ءوزىم ولەڭدەرىنەن وقىپ بىلگەن، ديدارلاسسام دەپ ىنتىعىپ جۇرەتىن جان دوستارى ەدىگە ساپاەۆ، نۇرقوجا ورازوۆ، جولمۇحان تۇرىكپەنوۆ، قالتان باستاۋباەۆ، ءالي نۇرتاەۆ، نىعىمەت ابەنوۆ، شورتانباي حامزين، قالەن كىدىباسوۆ، تىلەۋىمبەت ساناليەۆ، بەك توعىسباەۆ، ءداۋىتباي، جۇماعالي بۇيەنباەۆ اعالارىممەن، ول كىسىلەردىڭ ۇيىندەگى تاتەلەرىممەن بىرتىندەپ تانىستىرا باستادى.

«مىنا بالا قىتايدان مەنى ارنايى ىزدەپ كەلىپتى. ءوزى اقىن ەكەن. تاعى مەنىڭ ولەڭدەرىمدى جاتقا سوعادى. ءتۇرى دە وزىمە ۇقسايدى. قىتايعا بارماسام دا، نۇرىممەن تۋعىزعام. قۇداي ءوزى ايداپ اكەلگەن بالام...»-دەيدى تۇماعام سول دوستارىنا مەنى تانىستىرعاندا.

تۇماعانىڭ جانىندا جۇرگەن ون جىلدان اسا ۋاقىتتاعى مەنىڭ كۇندەرىم تالاي-تالاي ۇمتىلماس كەزدەسۋلەرگە، ساپارلارعا تولى ءومىر مەكتەبى بولدى. ول كىسى ۇنەمى ۇلكەن كەشتەرگە، سالتاناتتى جينالىستارعا تاستاماي ەرتىپ بارادى.

دارەجەم جەتپەسە دە، كىتاپتارىن وقىعان، اتتارىنا قانىق اتاقتى اقىن-جازۋشىلاردىڭ، مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ بىرازىمەن تانىستىم. استانانىڭ ون جىلدىق تويىنا كەلگەن رەسەي، تۇركيا، گۇرۋزيا باستاعان ون ەلدىڭ پرەزيدەنتتەرىن مەن تۇماعانىڭ قاسىندا وتىرىپ، قامشى سالىم جەردەن كوردىم.

تۇماعاعا ىلەسىپ بارىپ، اتاقتى كاكىمبەك سالىقوۆ پەن ەركەعالي راحماديەۆ، مۇزافار الىمباەۆ اعالاردىڭ دا داستارحانىنىن شاي ءىشتىم. عارىشكەر تالعات مۇساباەۆپەن دە ءبىر ۇستەلدىڭ شەتىندە وتىرعان كۇندەر بولدى.

ەلگە قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، اتاجۇرتقا كەلگەن العاشقى جىلدارى مۇنىڭ ءبارى مەن ءۇشىن تەك بيىك مارتەبە، زور ماقتانىش بولاتىن.

تۇماعامەن سول العاشقى تانىسقان كۇننەن-اق قۇساعا، مۇڭعا تولىپ كەلگەن مەنىڭ كەۋدەمە كوكتەمنىڭ اسەم قۇستارى قونا باستادى. سىنىق ءجۇزىم نۇرلانىپ، الاڭداپ تۇراتىن كوڭىلىم ساباسىنا ءتۇستى. انادايدان ءۇمىت وتى جارقىراپ جانىپ تۇراتىن بولدى. الاتاۋداي اقىننىڭ قاسىندا جالباڭداپ جۇرگەنىمدى ۇلكەن باقىت، زور قۋانىش سانادىم...

بۇل حابار ارعى بەتتەگى تۋىستاردىڭ دا قۇلاعىنا جەتىپتى جەلدەي ەسىپ.

قىتايدان كەلگەن ءوز اعالارىنا ازداپ وكپەلەپ قالعان بىلىسبەك دوسىما:

«الماتىدا جىر بولىپ سەن سەبەلە،

سەنى جالعىز دەگەنگە ەل سەنە مە.

قادىرىڭدى ءوز اعاڭ بىلمەگەن سوڭ،

اعا تاۋىپ المادىڭ مەنشە نەگە؟!» - دەپ، ولەڭ شىعارىپ، قاعىنا باستادىم مەن.

سول شاقتاردى وسى كۇنى ويلاسام بولدى، كوزىمە تەك مولدىرەپ ىستىق جاس كەلەدى دە تۇرادى.

قامقور اعا ماعان قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادى.

مەنەن جەتىسكەن عالىم شىقپاعانى بولماسا، قازاقتىڭ اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا ءتۇسىردى; تۇڭعىش كىتابىما العىسوز جازىپ، باتاسىن بەردى; ءبىر اۋىز سوزىمەن-اق شەتتەن ورالعان اعايىندارعا جاسالىپ جاتقان كومەتەن يگىلىكتەندىردى; استىما اق تۇلپارىن دا مىنگىزدى; قول استىنا جۇمىسقا دا الدى; شىعىستىڭ گۇلبايان دەگەن ءبىر سۇلۋ قىزىنا ءوزى كۇلتايى مەن ەدىگە دوسىن ەرتىپ بارىپ قۇدا ءتۇسىپ، ارتىنان ءبىر جىلقىسىن سويىپ توي جاساپ، ۇيلەندىردى; ومىردەن وتكەنشە قاسىنان تاستاماي ەرتىپ ءجۇردى، تۋعان بالاسىنداي كوردى. قىسقاسى، اكەم مۇقيبەك پەن شەشەم ءبۇبۇجان ورىنداۋعا ۇلگىرمەي كەتكەن پارىزدى تۇماعام مەن كۇلتاي تاتەم ورىندادى...

مەن ماقتاماسام دا تۇمانباي مولداعاليەۆ حالقىمىزدىڭ اسا كورنەكتى اقىنى. الاش جۇرتىندا ونىڭ بەدەلى دە، اتاعى دا وتە جوعارى بولدى. ءيا، بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى قازاق تۇمانباي مولداعاليەۆتىڭ ءوزىن دە، ءسوزىن دە بىلەدى. قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اباي اتىنداعى، بۇكىل تۇركى دۇنيەسى فيزۋلي اتىنداعى سىيلىقتاردىڭ لاۋرياتى. اسقان دارىنىمەن، ەرەن ەڭبەگىمەن ءبىر حالىقتىڭ بەدەلىنە اينالعان ءىرى تۇلعا..

سەكسەن جىلدىعىنىڭ قارساڭىندا داۋرەن قاۋات «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە تۇماعانى «قازاق ليريكاسىنىڭ كارولى» دەپ اتاپ، كولەمدى ماقالا باستى.

تۇماعانىڭ اقىندىعىنىڭ ناعىز باعاسى – وسى!

تۇمانباي مولداعاليەۆ – قازاق ليريكاسىنىڭ كارولى!

ارينە، تۇماعانىڭ قاسىندا مەن ەشكىم دە ەمەسپىن!

قىتايدا، ءبىر سايدىڭ قۋىسىنداعى قويشىنىڭ قارا قوسىندا تۋعان، شاماسى جەتكەنشە وقىعان، اعالارىنا ەلىكتەپ ازداپ ولەڭ جازاتىن قازاقتىڭ قاراپايىم ءبىر بالاسىمىن.

اكەم مۇقيبەك ءوز رۋىمىزدىڭ زاڭگىسى بولىپ، ءالى جەتكەنشە ەل بيلەگەن ەكەن.

ءىنىسى مۇقاباي كەزىندە وتكەن عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارى ۇرىمجىدەن وقىعان، قىتاي ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن، قۇلجاداعى «قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيشىماسىن» گەنارال ىسقاقبەك مونونۆتان كەيىن ەكى جىل باسقارىپ، ەل ساۋاتىن اشۋعا ەڭبەك سىڭىرگەن تۇلعا بولىپتى.

سونان سوڭ، مۇقاباي اتام ءاليحان تورە قۇرعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپتى.

كەيىن قىتايدا كومۋنيستىك بيلىك ورناعاندا پانتۇركيست، ۇلتشىل بولعاندىعى سەبەپتى، 1951 جىلى كومۋنيس قىتاي جەندەتتەرىنىڭ قولىمەن اتىلىپتى.

سول نابەتتەن باستاپ اكەمنىڭ باسىنان دا قارا بۇلت ارىلماپتى. ءبىر-ەكى جىل تۇرمەگە دە وتىرىپتى. ءتىپتى، وققا ۇشقان ءىنىسىنىڭ سۇيەگىن ارۋلاپ جەرلەۋگە دە مۇمكىندىگى بولماپتى. سوسىن باسقا اۋدانعا كوشىپ كەتىپ، تۋىس-تۋعاننان شالعايدا ءومىر سۇرگەن.

قىتايدا جۇرگىزىلگەن سانداعان ساياسي داۋىلداردىڭ ءبىزدىڭ شاڭىراقتى اينالىپ وتپەگەنى جوق. ءوز كىندىك قانىڭ توگىلگەن، اتا-باباڭنىڭ سۇيەگى جاتقان، تۋعان جەرىڭدى ابدەن ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقاندا بارىپ ارتقا تاستاپ، ەكىنشى ءبىر جەرگە بارىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ وڭاي شارۋا، ادام پەندەسىنىڭ باسىنا بەرمەيتىن قاسىرەت ەكەنىن جان اكەم كوزى ءتىرى كەزىندە قامىعىپ وتىرىپ تالاي اڭگىمەلەگەنىن ەستىگەم. قونىس اۋدارۋدىڭ، شەت جۇرتتا ءومىر ءسۇرۋدىڭ قيىندىعى ودان قۇلاعىمدا قالعان...

بىراق، مەن تۇماعامنىڭ ارقاسىندا ەشتەڭەنى سەزگەم جوق. قازاقستانىمنان ادال دوستار تاپتىم. كادىمگى ويمانبۇلاعىمدا جۇرگەندەي ەمىن-ەركىن ءجۇرمىن!

ۇلت ءۇشىن «تاۋەلسىز وتان!» دەگەن، ارينە، تەڭدەسى جوق باقىت!

قاسىم-جومارت كەمەلۇلى وتە دۇرىس ايتادى، تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات!

بىراق، سول تاۋەلسىزدىكتى ورنىقتىرۋ، ۇستاپ تۇرۋ وڭاي شارۋا ەمەس ەكەن.

ۇزاق جىل ويران سالعان وتارشىلىقتىڭ كەسىرىنەن دىننەن، تىلدەن، سالت-داستۇردەن ايىرىلا باستاعان، ەندى عانا بوستاندىعىن قولىنا الىپ، جاپپاي جۇمىسسىزدىق پەن جوقشىلىق، جەمقورلىق پەن بيۋروكراتيا  جايلاعان جاس مەملەكەت ءوزىنىڭ دەربەستىگىن قالاي ساقتاپ قالام دەپ قىل ۇستىندە تۇرعاندا، وتىرىقشى ەلدىڭ دە، شەتەل اسىپ كەلىپ، مۇندا قونىستانعان قازاقتاردىڭ دا كورگەن قيىنشىلىعى، تارتقان ازابى مەن توزاعى از بولعان جوق.

«ورالمان» دەپ اتالعان اعايىندار ەڭ الدىمەن تىلدەن قينالدى، حالال تاماقتان تارىقتى. سوعان شىداماي، قايتا كوشىپ كەتكەندەر دە بولدى. جاپاعا شىداپ قالعاندارى جوقتان بار، ازدان كوپ جاساپ، بۇل كۇندەرى ەل قاتارىنا قوسىلدى. اۋقاتتى ازاماتتاردىڭ قاراسىن كوبەيتتى.

شىنى كەرەك، ءبىزدىڭ بويىمىزعا اللا بەرگەن دارحاندىقتىڭ، ىزگىلىكتىڭ، باۋىرمالدىقتىڭ كەرەگەسىن كەڭەستىك جۇيە شايقالتىپ-اق جىبەرگەن ەكەن.

ەكى الىپ يمپەريانىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ماو مەن حرۋششەۆتىڭ باس ارازدىعى، ودان قالا بەردى كەڭەستىك «وتان سۇيگىشتىك تاربيە» ءتۇبى ءبىر تۇرىك تۇرماق، تۇتاس ءبىر ۇلتتى ءبىر بىرىنە جات قىپ، ءتىپتى ءبىرىن بىرىنە جاۋ ەتىپ كورسەتىپ، بىرىنە ءبىرىن ايداپ سالۋمەن بولدى عوي.

كەشە عانا جىلاپ ايىرىلىسقان ءبىر اتانىڭ ۇرپاعى، ءبىر اكەنىڭ شەكارانىڭ ەكى بەتىندە تىرلىك كەشكەن ەكى بالاسى ءبىر-بىرىنە كۇدىكتەنە، جاتىرقاي قارايتىن كۇيگە جەتكىزىپتى.

ءتىپتى، جاي ءبىزدى بىلاي قويىپ، اتاقتى مۇستافا وزتۇرىكتى جۇمباق جاعدايدا جازىم ەتكەندەر دە، ءومىر بويى ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسىپ وتكەن حاسان ورالتايدىڭ ءوزىن قولىندا بيلىگى بار، «ۇلتتىڭ جوقشىسى» بولىپ جۇرگەن اقباس اعالارىمىزدىڭ «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» كىتابىن سول تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى قازاقستانعا كىرگىزبەي، ءوزىن وزەككە تەپكەنى دە سول زاعيپ سانانىڭ، كەڭەستىك قۇدايسىزدىقتىڭ كەسىرىنەن بولعان قاسىرەت ەكەنى داۋسىز.

تاعدىرشەشتى جەردە وتىرعان الپىسىنشى جىلدارى كەلگەندەردىڭ بالالارىنىڭ ۇلى كوشكە جاسالىپ جاتقان توسقاۋىل مەن قاستاندىقتى كورىپ تۇرىپ، ءمىز باقپاي بەزىرەيىپ وتىرعاندارى دا سول كەڭەس داۋىرىنەن قالعان جەتەسىزدىكتىڭ جۇعىنى ەمەي، نەمەنە؟!

بۇرىنعىمىز اينالايىن ەكەن، بۇگىندە قاي كەڭسەگە كىرسەڭ سىرەسكەن بيۋروكراتيا، قاي باستىققا بارساڭ شالقايعان كەۋدە شىعىپ وتىردى الدىمىزدان. ءتىپتى، الدىڭدا وتىرعان كەيبىر قارا كوزدىڭ قازاق ەكەنىنە، ءوزىڭ اڭساپ جەتكەن قانداسىڭ ەكەندىگىنە كۇماندانا باستايتىن كۇندەر دە بولدى-اۋ. بىردەمەنى ءبىلىپ تۇرىپ ىستەسە مەيلى عوي، بىلمەيتىن شەنەۋنىككە تۇسىندىرە الماۋدان وتكەن قاسىرەت جوق شىعار؟!

ارينە، ەڭ باستى قۇندىلىق – تاۋەلسىزدىك.

جانە وسى تاۋەلسىزدىكتى تۇتاس ۇلتىمىزدىڭ ۇيىسۋىنا قىزمەت ەتتىرگەن قازاقتىڭ ۇلتشىل زيالىلارىنىڭ، رۋحاني كوشباسشىلارىنىڭ ەڭبەگى ەكەندىگىن ايتپاي كەتۋ كۇنا!

ەگەر، كوش باستاعان سول قاۋىمعا اتبايلار اعالارى، قۇقىقتىق نەگىزدى قالىپتاستىرعان مەملەكەتشىل تۇلعالارى جەبەۋ بولماعاندا، قازاق كوشىنىڭ تاعدىرى قالاي بولارىن كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى – قورقىنىشتى.

سوندىقتان دا مەنىڭ سول وتكەن اتابابامنىڭ جولىن قۋىپ، ءداستۇرىن ۇستانىپ، بۇكىل تۇركى دۇنيەسىن دۇبىرلەتكەن، ءيسى قازاقتىڭ تۇماعاسىن ىزدەۋىم، كولەڭكەسىن سايالاۋىم ەشكىمگە دە ەرسى كورىنبەسە كەرەك.

ۇلكەن باسىمەن، الاتاۋداي اتاعىمەن جان اعامنىڭ قۇراق ۇشىپ قول ءۇشىن بەرۋى، اعالىق قامقورلىعىن كورسەتۋى، ماڭدايىمنان سىيپاپ ايالاۋى تازا تەكتىلىكتىڭ، ۇلكەن ازاماتتىقتىڭ بەلگىسى ەكەنىن، قازاقتىڭ وسى تۇماعالارمەن قازاق بولىپ قالعانىن ايتقىم كەلەدى.

بىردە تۇماعا ساكەن يماناسوۆ، بەك توعىسباەۆ باستاعان ءبىر توپ دوستارىن تاۋ ەتەگىندەگى ساياجايىنا شاقىرىپ، قارتا وينادى.

كەنەت الدىمدا تۇرعان تەلەفونىم شىرىلداپ قويا بەردى. كارتانىڭ قىزىعى بۇزىلماسىن دەپ، تەلەفوندى بىلاي سىرعىتپاق بولىپ ەدىم، تۇماعا: «ال، بالام، سويلەسىپ ال...»،-دەپ ماعان بۇرىلدى.

تەلەفوندى كوتەرسەم، ارعى بەتتەن جاقىندا ورالعان اعايىنداردىڭ بىرەۋى ەكەن. باياعى قۇجاتتانۋدىڭ شارۋاسى.  الگى كىسىگە شامامنىڭ كەلگەنىنشە تاپتەشتەپ ءتۇسىندىرىپ جاتىرمىن. كەي ءتۇسىن ەكى قايتالاپ ايتامىن. كارتا جايىنا قالىپ، اعالاردىڭ ءبارى ماعان قاراپ وتىر...

اقىرى ول كىسىمەن الماتىدا كەزدەسەتىن بولىپ، تەلەفوندى جەرگە قويدىم.

ويىنىمىز ءبىتىپ، اعالار ورىندارىنان تۇرىپ، باقشا جاققا كەتتى.

تۇماعا تاعى ماعان بۇرىلىپ، «بالام، جاڭاعى كىسىگە وتە جاقسىلاپ ءتۇسىندىردىڭ. اعايىندارىڭا وسىلاي كومەكتەسىپ ءجۇر، ساۋابىن الاسىڭ. ەگەر، شاماڭ جەتپەي جاتسا، ماعان ايت، تۇمانباي دەگەن اتىم بار عوي، مەن بارىپ ايتايىن باستىعىنا. قينالىپ قالماسىن...» دەپ جاتىر.

تولقىپ كەتتىم! كوزىمنەن ىستىق جاس ىرشىپ كەتتى...

سوناۋ تۇركىدەن، اتا-بابالارىمىزدان جالعاسىپ كەلە جاتقان باۋىرمالدىقتىڭ، كەڭدىكتىڭ، جومارتتىقتىڭ، قوناقجايلىقتىڭ، ادام سۇيگىشتىكتىڭ... ءبارىن-ءبارىن مەن وسى تۇماعامنىڭ بويىنان كوردىم.

مۇقيبەكتىڭ سول جامان ۇلى تۇماعاسىنىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، قازاقستاننىڭ دا قىرى مەن سىرىنا قانىققان سەكىلدى. قازاقتىڭ ۇلى اقىنىنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ، اق باتاسىن العاندىقتان بولار، بۇل كۇندە سول شەتتەن ورالعان بۇكىل قاۋىمنىڭ اۋزىندا اتى جۇرەتىن جىگىت اعاسى بولىپ قالدى.

قازاق مۇنى «جاقسىدان جۇققان شاراپات...» دەپ اتايدى.

قايدا بارسام دا، قاي ەسىكتى قاقسام دا، اڭگىمەنى تۇماعامنان باستايمىن.

تۇماعانىڭ اتى شىققان جەر جايناپ كەتەدى.

تۇماعانىڭ اتىن ەستىگەن ەستيار جاننىڭ ءبارى اعىنان اقتارىلىپ جاتادى.

«اۋىتجان، جاقسى جازا بىلسەڭ، ولەڭنىڭ المايتىن قامالى جوق!».

بۇل – ماعان تۇماعادان قالعان وسيەت!

مەن تۇماعامنىڭ وسى وسيەتىمەن 2013 جىلدان بەرى قازاق كوشىن ۇلكەن قاتەرلەردەن ساقتاپ كەلەمىن.

سوندىقتان دا ءبىز «بيتكە وكپەلەپ، تونىمىزدى وتقا تاستايتىنداردىڭ» قاتارىنان ەمەسپىز. الىس-جاقىن شەتەلدەردەن ورالعان سول اعايىندار بۇل كۇندە ءبىر قاۋىم ەل بولدى. ال، قوماقتى بولىگى ءالى شەكارا سىرتىندا، تاعدىرى قىل ۇستىندە وتىر. كەرەك بولسا، ءبىز سول شەتتەگى قانداستارىمىز ءۇشىن اعىنعا قارسى جۇزەتىندەردىڭ ساپىنانبىز!

قازاققا وسى تۇماعام مەن كۇلتاي تاتەمدى بەرگەن قۇدايدان اينالدىم. وسى كىسىلەردىڭ ارقاسىندا جالعىزدىعىم دا، كەدەيلىگىم دە، جەتىمدىگىم دە بىلىنبەي، ەل قاتارى، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءبىر ازاماتى بولىپ، ءورلى-قىرلى شاۋىپ ءجۇرمىن!

الىستان ارنايى ىزدەپ كەلگەندەردىڭ ىشىندە سول جاقسى اعالاردىڭ قادىرىنە جەتىپ، قىزىعىن كورگەن – قايرات قۇل-مۇحامەد ەكەۋمىز بولدىق-اۋ دەيمىن.

بيىل تۇماعانىڭ تۋعانىنا توقسان جىل!

سول توقسان جىلدىقتى مەملەكەت ءوز دەڭگەيىندە اتاپ وتەدى دەپ سەنەمىن!! 

اۋىت مۇقيبەك

Abai.kz