قازاق قوعامىمەن بىرگە قازان ايىنىڭ ورتاسىنا كەتىپ بارامىز. بىرەۋلەر اجىراسىپ ەڭىرەپ جىلاۋدا، بىرەۋلەر فورۋم وتكىزۋدە، بىراق بارىمىزگە قاتىسى بار باستى جاڭالىق – تەڭگە كۋرسىنىڭ وتكەن قىركۇيەكتە قۇلدىراۋ بويىنشا تاريحي رەكورد قويۋى. بىرەۋدىڭ اجىراسقانى سىزگە اسەرىن تيگىزبەسە دە، تەڭگەنىڭ كۋرسى سىزگە بارلىق جاعىنان، الدىڭىزدان دا، ارتىڭىزدان دا، استىنان دا، ۇستىنەن دە ۇمىتىلماس اسەر بەرە الادى. جالپى، تەڭگە ءسىزدىڭ ءومىرىڭىزدى جاقسى جاعىنا دا، جامان جاعىنا دا وزگەرتە الاتىن قاسيەتكە يە كيەلى قاعاز.

قىركۇيەكتىڭ قورىتىندىسى بويىنشا تەڭگە باعامى 1 اقش دوللارى ءۇشىن 549,07 تەڭگەگە دەيىن السىرەدى. ياعني ءبىر ايدا تەڭگەنىڭ قۇلاۋ كورسەتكىشى 1,9% پايىز بولدى. 2025 جىلدىڭ باسىندا تەڭگە باعامى دوللارعا شاققاندا 526,11 بولعانى ەستە. ال بۇگىن قازاقستان قور بيرجاسىندا كۋرس 541,45 كورسەتىپ تۇر. سوندا جىل باسىنان بەرى تەڭگە شامامەن 2,9 پايىزعا السىرەگەن.

ءبارىمىزدى ءبىر سۇراق مازالايدى. نەگە ءبىزدىڭ تەڭگەنىڭ كۋرسى قايتا-قايتا قۇبىلا بەرەدى؟ جانە نەگە تەڭگە كۇشەيگەننەن كورى كوبىرەك السىرەيدى؟ سوسىن بۇل كۋرستى كىم بەكىتەدى؟ ول جالپى قايدان پايدا بولدى؟ مىسالى بۇگىن تەڭگەنىڭ باعامى 541,45 بولادى دەپ كىم شەشتى؟ مۇنداي كۋرستى ءبىز قايدان الدىق؟ سوسىن نەگە كورشى قىرعىزستان، ءازىربايجان سياقتى ەلدەردىڭ ۆاليۋتاسى وتە تۇراقتى، ال ءبىزدىڭ تەڭگە تۇراقسىز؟ مىنە حالىقتى ەگەر اسىقپاي ءجون سۇراساق، وسىنداي سۇراقتار تولعاندىرادى.

تەڭگەنىڭ ءبىزدى قورشاپ تۇرعان كورشى ەلدەردىڭ ۆاليۋتاسىنان باستى ايىرماشىلىعى – تەڭگە ەركىن اينالىمداعى تولىق كونۆەرتتەلەتىن حالىقارالىق ۆاليۋتا. ءبىز سانالى تۇردە وسىنداي شەشىم قابىلداعانبىز. سونىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن ىشكى جانە سىرتقى ينۆەستورلار ءبىزدىڭ بيرجاعا كەلۋدە، جۇمىس ىستەۋدە. ياعني تەڭگەنىڭ ءوز ءومىرى بار، ال ونىڭ باعامىن نارىق بەكىتەدى. مىسالى، ءازىربايجان مەن قىرعىزستاننىڭ ۆاليۋتالارى تارگەتتەلگەن كۋرس رەجيمىندە، ياعني ەركىن ۆاليۋتا ەمەس، ولاردىڭ بيلىگى مانات پەن سوم باعامىن بەكىتىپ وتىرادى.

ەندى مەن ءار ۆاليۋتانىڭ سيپاتتاماسى مەن قازىرگى جاعدايىن تۇسىندىرەيىن. تەڭگە ءدال قازىر – تمد اۋماعىنىڭ باستى ۆاليۋتاسى. سەبەبى ول ەركىن كونۆەرتتەلەدى. سوندىقتان تەڭگەنىڭ كۋرسىن ەشكىم ارنايى بەكىتپەيدى. باعام قازاقستان قور بيرجاسىنداعى (KASE) الىپ-ساتۋ ناتيجەسىندە بەلگىلى بولادى. قازاقستان قور بيرجاسىندا ۆاليۋتالىق ساۋدا-ساتتىق الاڭشاسى دەگەن بار. تەڭگەنىڭ دوللارعا شاققانداعى باعامى سول الاڭشاداعى USD/KZT جۇبى ساۋداسىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا انىقتالادى. تاڭعى ساۋدا سەسسياسى استانا ۋاقىتىمەن ساعات 10:15-تە باستالىپ، 11:00-دە اياقتالادى. سونىمەن بىرگە، تۇسكى جانە كەشكى سەسسيالارى بار. دەمەك ساعات 11-00-دەن كەيىن سول كۇنگى تەڭگەنىڭ العاشقى نارىقتىق باعامى انىقتالادى. ال سول كۇننىڭ قورىتىندى كۋرسى كەشكى سەسسيا اياقتالعان 17-00 ساعاتتان كەيىن بەلگىلى بولادى. وسى ساۋدا-ساتتىققا بانكتەر، شەتەل ۆاليۋتاسىمەن وپەراتسيا جاسايتىن ءتۇرلى كومپانيالاردىڭ تاپسىرماسىن ورىندايتىن بروكەرلەر، ۆاليۋتا ايىرباستاۋ فيرمالارىنىڭ وكىلدەرى قاتىسادى. ورتا ەسەپپەن، قازىرگى تاڭدا ۆاليۋتا بيرجاسىندا 33 بەلسەندى ويىنشى بار. بانكتەر دە وسى تىزىمگە كىرەدى. وسى نارىقتىق قاتىسۋشىلار تاراپىنان جاسالاتىن سۇرانىس پەن ۇسىنىس كولەمى تەڭگەنىڭ كۇن سايىنعى قۇبىلۋىنا اسەر ەتىپ، ونىڭ باعامىن انىقتاپ وتىرادى. بيىل ورتا ەسەپپەن USD/KZT جۇبىندا ءبىر كۇندە 220 ميلليون دوللارعا ساۋدا-ساتتىق وپەراتسيا جاسالىپ ءجۇر. ءبىر ايدا شامامەن 20 جۇمىس كۇنى بار دەپ ەسەپتەسەك، بيىلعى العاشقى 9 ايدا تەڭگەنىڭ دوللارمەن الىس-بەرىس اينالىمى 39-40 ميلليارد دوللارعا جەتكەندىگىن ەسەپتەپ شىعارۋعا بولادى.

تەڭگەنىڭ كۋرسى دوللاردى ساتىپ الۋ/ساتۋدىڭ قازاقستان قور بيرجاسىنداعى ساۋدا-ساتتىقتا تىركەلگەن وتكەن ەڭ تومەنگى باعاسى مەن ەڭ جوعارعى باعاسىنىڭ ورتاق مانىنەن قۇرالادى. مىسالى، ەڭ تومەنگى مامىلە ءبىر دوللارعا 545,86 تەڭگە، ال جوعارعى مامىلە دوللارىنا 549,07 بولسا، وسى ەكەۋىن قوسىڭىز دا، ەكىگە ءبولىڭىز. سوندا تەڭگە قۇنى سول سەسسيا ناتيجەسىندە 547,46 بولىپ بەلگىلەنەدى. بيرجالىق ستاكان دەگەن ۇعىم بار. ەگەر بيرجادا ويىنشىلار دوللاردى كوبىرەك الىپ جاتسا، وندا دوللارعا سۇرانىس كوپ بولىپ، ونىڭ كۋرسى وسەدى. كەرىسىنشە تەڭگەگە سۇرانىس كوپ بولسا، دەمەك تەڭگە كۇشەيەدى دەگەن ءسوز. ءبارى تازا نارىق.

ال وسى تەڭگەنى باسىپ شىعاراتىن ۇلتتىق بانك ونىڭ باعامىن تارگەتتەۋ، ياعني كۋرستى رەتتەۋ رەجيمىنەن 10 جىل بۇرىن كەتىپ قالعان. قازىر ۇلتتىق بانك ينفلياتسيانى تارگەتتەۋ رەجيمىندە جۇمىس ىستەيدى. ياعني باستى باعىتى – ينفلياتسيانى بەلگىلى ءبىر شەك اياسىندا ۇستاپ تۇرۋ. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تەڭگە تاعدىرى نارىقتىڭ جەكە قولىنا بەرىلدى. ال مەملەكەت بار كۇشىن تەك ينفلياتسياعا سالادى.

بۇل وتە جاقسى. سەبەبى، بۇعان دەيىن بىرنەشە رەت ورىن العان كۇتپەگەن دەۆالۆاتسيالاردان كەيىن حالىقتىڭ تەڭگەگە دەگەن سەنىمى جوعالىپ كەتكەن بولاتىن. ال دەۆالۆاتسيالار ءاۋ باستا تەڭگەنى نارىق ەمەس، مەملەكەت ءوزى رەتتەپ وتىرعاندىقتان بولدى. ياعني، ونىڭ كۋرسى جاساندى تۇردە، ءتۇرلى ساياسي ناۋقاندارعا، مىسالى نازارباەۆتىڭ سايلاۋى قارساڭىندا، سوعان قاتىستى قولدان ۇستالىپ وتىردى. تەڭگەنى قولدان ۇستاپ تۇرۋ وتە قىمبات. وعان ءبىر ايدا 2-3 ميلليارد دوللار كەرەك. اشىعىن ايتۋ كەرەكپىز، مىسالى 2014-2015 جىلدارى بىزدە مەملەكەتتىڭ التىن-قور رەزەرۆى، شامامەن 20 ميلليارد دوللار بوسقا جاعىلىپ كەتتى.

ەندى نارىق جاعدايىندا مەملەكەت تەڭگە باعامىنا رەزەرۆتەرىن قۇرتپايتىن بولادى. بىراق بۇل مەملەكەت قور نارىعىندا ۆاليۋتالىق وپەراتسيالارمەن اينالىسپايدى دەگەن ءسوز ەمەس. مىسالى، ۇلتتىق قوردان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە قارجى اۋدارعاندا، بيرجادا قوردان كەلگەن دوللاردى تەڭگەگە اۋىستىرۋ قاجەت بولادى. ونىڭ ءىس-قيمىل كەستەسى الدىن-الا جاريالانادى. نارىق قاتىسۋشىلارى ءبارىن كورىپ، باقىلاپ جۇرەدى. ياعني، مەملەكەت ۆاليۋتا نارىعىندا كۇتپەگەن ءىس-قيمىلدار جاسامايدى. ودان بولەك، بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى كەرىسىنشە حالىقتان تەڭگەلەي جينالعان زەينەتاقى سالىمدارىن بەكىتىلگەن گرافيك بويىنشا دوللارعا اۋىستىرىپ وتىرادى. ونىمەن بىرگە، ۇلتتىق بانك التىن وپەراتسيالارىن اينالايدى. ول نە دەگەن ءسوز؟ ەلىمىزدەگى التىن ءوندىرۋشى كومپانيالار سول التىندارىن ۇلتتىق بانككە وتكىزۋگە مىندەتتى. ۇلتتىق بانك ولارمەن تەڭگەمەن ەسەپتەسەدى. سول ۋاقىتتا، نارىقتا باسى ارتىق تەڭگە ماسساسى كوبەيىپ، ينفلياتسيا كۇشەيمەۋى ءۇشىن ۇلتتىق بانك سول التىننىڭ نارىقتىق قۇنىن دوللارمەن بيرجاعا شىعارادى، ياعني العان التىنىنا پاراپار دوللاردى بيرجادا ساتادى.

سوندا مەملەكەت تە كۇندەلىكتى رەجيمدە وسى بيرجانىڭ قاتىسۋشىسى بولىپ تابىلادى. مەملەكەت ەكى جاعدايدا، ۇلتتىق قور اقشاسىن بيۋدجەتكە اۋدارعان كەزدە جانە التىن وپەراتسيالارىن اينالاۋ كەزىندە دوللاردى ساتادى. ال جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنا دوللار كەرەك كەزدە كەرىسىنشە دوللاردى ساتىپ الادى. كۇندەلىكتى رەجيمدە مەملەكەتتىڭ بيرجا وپەراتسيالارىنداعى ۇلەسى شامامەن 12-13 پايىز بولادى. قالعانى نارىقتىكى.

بىراق مەملەكەتتىڭ «ينتەرۆەنتسيا» دەپ اتالاتىن رىچاگى بار. ول وتە سيرەك قولدانىلادى. ەگەر بيرجادا پانيكا تۋىنداپ، ينۆەستورلار قاشىپ، تەڭگە شوك ۇستاپ، باعاسى تومەن قۇلدىرايتىن بولسا، ۇلتتىق بانك بىردەن ءوزىنىڭ رەزەرۆىندەگى دوللارلاردى كوپ كولەمدە ساتىپ، ينتەرۆەنتسيا جاسايدى. سونىسىمەن تەڭگە باعاسىن تۇراقتاندىرادى. بۇل ۋاقىتى شەكتەۋلى، ءبىر رەتتىك امال بولىپ تابىلادى. سەبەبى، ينتەرۆەنتسيا جاساي بەرسەك، وندا ءبىز تەڭگە قۇنىن قولىمەن ۇستاپ تۇراتىن رەجيمگە قايتا ورالدىق دەگەن ءسوز. ال كۇنىنە 200 ميلليون دوللار جاعىپ وتىرۋ اقىلعا سىيمايتىن نارسە عوي.

تەڭگە بيىل نەگە السىرەۋدە؟

ەگەر ەلگە يمپورت كوپ كەلەتىن بولسا، وندا بىزدەگى بيرجادا دوللارعا سۇرانىس كوپ بولادى. سەبەبى، يمپورتەرلەرگە سىرتتان تاۋار ساتىپ الۋ ءۇشىن دوللار كەرەك. ال ەكسپورتتىق ءتۇسىم يمپورتتان ارتىق بولاتىن بولسا، تيىسىنشە تەڭگەنىڭ پوزيتسياسى جاقسى بولادى. ءبىزدىڭ نەگىزگى ەكسپورتتىق ءتۇسىم مۇناي باعاسىنان كەلەدى. ەگەر مۇناي باعاسى ارزانداسا، بىزگە ەكسپورتتان كەلەتىن مۇناي دوللارلارى ازايادى. مۇناي كومپانيالارىنىڭ سالىق پەن جالاقى تولەۋ ءۇشىن بيرجادا دوللار ساتاتىن وپەراتسيالارىنىڭ كولەمى قىسقارىپ قالادى. وندا بيرجادا تەڭگەگە دەگەن سۇرانىس ازايىپ، بيرجالىق ستاكان دوللاردىڭ قۇنىن كوتەرىپ، تەڭگەنى كەرىسىنشە تۇسىرە باستايدى.

مۇنايدان كەيىنگى فاكتور – رۋبل. تەڭگە مەن ءرۋبلدى بىرنەشە ميلليارد دوللارلىق ەكسپورت پەن يمپورت بايلانىسى ۇستاپ تۇر. سوندىقتان رۋبل قۇلاسا، بيرجاداعى ويىنشىلار پسيحولوگيالىق تۇرعىدا تەڭگەنىڭ دە قۇلاۋىن كۇتەدى دە، تەڭگەنىڭ بارلىعىن قۇتىلۋ ءۇشىن اسىعىپ بيرجادا ساتا باستايدى.

ءۇشىنشى فاكتور – ماۋسىمدىق قۇبىلىستار. جىل سايىن 4 رەت جۇرەتىن سالىق اپتاسى كەزىندە كومپانيالار سالىق تولەۋ ءۇشىن دوللارلارىن تەڭگەگە ايىرباستاي باستايدى. ول كەزدە تەڭگە كۇشەيەدى. جانە جازعى دەمالىس پەن قىسقى جاڭا جىلدىق دەمالىس ماۋسىمى الدىندا حالىق شەتەلگە شىعۋ ءۇشىن دوللاردى ايىرباستاۋ بەكەتىندە كوپتەپ الا باستايدى. سول كەزدە تەڭگە السىرەپ، دوللار كۇشەيەدى.

وسى جەردە ءبىر سۇراق تۋادى. ەگەر تەڭگە باعامىن نارىق ساۋداسى انىقتاپ رەتتەسە، ءبىز ەستىپ جۇرگەندەي ۇلتتىق بانك نەگە ءار كۇننىڭ ءوزىنىڭ رەسمي كۋرسىن بەكىتەدى؟ ونىڭ ناقتى سەبەبى بار. ۇلتتىق بانكتىڭ ۆاليۋتا باعامى بيرجاداعى نارىقتىق باعامعا سايكەس بەكىتىلەدى. بىزدەگى ىشكى وپەراتسيالار، تولەمدەر تەڭگەمەن جۇرەتىندىكتەن، رەسمي كۋرس شەتەل ۆاليۋتاسىمەن كەلگەن تابىسقا تەڭگەلەي سالىق تولەگەندە، باسقا دا تولەمدەر جۇرگىزگەندە قاجەت بولادى. بارلىق ەسەپ-ايىرىسۋلار وسى رەسمي باعامدى ەسەپكە الا وتىرىپ جۇرگىزىلەدى. مىسالى ءسىز 18 قاراشادا دوللارمەن پايدا تاپتىڭىز. ودان تەڭگەلەي سالىق تولەۋ كەرەكسىز. سىزگە وسىنى ەسەپتەۋ ءۇشىن ناقتى بەكىتىلگەن رەسمي كۋرس كەرەك.

نەگە وسى قىرعىزستان مەن ءازىربايجاندا سوم مەن ماناتتىڭ كۋرسى وزگەرمەيدى؟

ءدال قازىر قىرعىزستاندا سومنىڭ دوللارعا شاققانداعى كۋرسى 87,45. 2010 جىلى سوم باعامى دوللارىنا 44,7 بولعان. 15 جىلدا سوم دا دوللارعا شاققاندا 95 پايىزعا قۇنسىزداندى. ال تەڭگە دوللارعا سوڭعى 15 جىلدا 370 پايىزعا قۇنسىزدانعان. سوم مەن تەڭگە باعامىنىڭ قۇنسىزدانۋى اراسىنداعى ايىرماشىلىق ەكى ەلدىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمى مەن سوعان سايكەس تاڭدالعان ۆاليۋتالىق رەجيمىنە بايلانىستى. مۇنى تەرەڭىرەك تۇسىندىرە كەتەيىن.

قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ ەكونوميكاسىن ابسوليۋتتى تسيفرلارمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. 2024 جىلدىڭ قورتىندىسى بويىنشا بىزدە ىشكى جالپى ءونىم 295 ميلليارد دوللار، ال قىرعىزستاندا 17,5 ميلليارد دوللار بولدى. ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز كورشى ەلدەن 27 ەسە ۇلكەن. سوندىقتان بارلىق سالىستىرۋلاردى پروپورتسيونالدى بويىنشا قاراعان دۇرىس. قىرعىزستان يمپورتەر ەل. ياعني، ونىڭ سىرتقا ەكسپورت ساتىپ اقشا العانىنان، سىرتتان يمپورت قابىلداپ اقشا جاراتۋى كوپ. سوندىقتان قىرعىزستاندا سىرتقى ساۋدا بالانسى مينۋستا. قازاقستان كەرىسىنشە ەكسپورتەر ەل. بىزدەگى ەكسپورت يمپورتتان ارتىق.

قىرعىزستاننىڭ الەممەن تاۋار اينالىمىنىڭ شامامەن 76 پايىزىن يمپورت قۇرايدى. دەمەك، سوم قۇلدىراسا، قىرعىزستاندا ءبارى اۆتوماتتى تۇردە قىمباتتاماق. مۇنداي جاعدايدا، حالىقتىڭ كەم دەگەندە ورتاشا جاعدايىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن سومنىڭ كۋرسىن قاتاڭ ۇستاپ تۇرۋ كەرەك. قىرعىزستانعا سومنىڭ اينالىمى شەكتەۋلى، يمپورتى كوپ، حالقى ازعانداي بولعاندىقتان، سومدى قولدان ۇستاپ تۇرعان دۇرىس. سەبەبى، ولاردىڭ يمپورتى 12,2 ميلليارد دوللار، ال ەكسپورتى 3,8 ميلليارد دوللار. قىرعىزستاندا سوم بىزدەگى تەڭگە سياقتى اشىق بيرجادا ساتىلىپ، ايىرباستالمايدى. ولار مىسالى سومدى دوللارعا ۆاليۋتتى سۆوپ وپەراتسيالارى ارقىلى كونۆەرتتەيدى. ولاردا ءبىر جىلدا وسى سۆوپ وپەراتسيالارىنىڭ كولەمى شامامەن 40 ميلليون دوللار.

ال قازاقستاندا تەڭگە-دوللار ساۋدا-ساتتىعىنىڭ كولەمى ءبىر كۇندە 220 ميلليون دوللار. نەمەسە جىلىنا 53 ميلليارد دوللار. ماسشتاب ايىرماشىلىعىن سەزگەن بولارسىزدار. قىرعىزستان ءۇشىن سومنىڭ كۋرسىن وزگەرتپەي ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن ءبىر جىلدا 25 ميلليون دوللار جەتىپ جاتىر. ال ءبىز مىسالى، تەڭگەنى ەركىن اينالىمنان شىعارىپ الىپ، كۋرسىن مەملەكەت ءوزى تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ تۇرامىز دەپ شەشسەك، وندا بىزگە جىلىنا تەك قانا تەڭگە باعامىن ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن 30 ميلليارد دوللار كەرەك.

سوندىقتان قازاقستانعا تەڭگەنىڭ ەركىن نارىقتا، اشىق ۆاليۋتا بولعانى ءتيىمدى. ال قىرعىزستاننىڭ قازىرگى جاڭدايىندا، ولارعا سوم باعامىن قولدان ۇستاپ تۇرعان دۇرىس. سەبەبى، قىرعىز ەكونوميكاسى ەركىن كونۆەرتتەلەتىن سوم رەجيمىنە شىلداي المايدى.

قىرعىزستان مەن ءازىربايجان «كۋرس تارگەتى» رەجيمىندە، ال قازاقستان «ينفلياتسيا تارگەتى» رەجيمىندە جۇمىس ىستەيدى. ياعني، مونەتارلى بيلىكتەرى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ورتالىق بانكتەرى ءارتۇرلى، بىراق وزدەرىنە قولايلى جانە قيسىندى باعىت تاڭداعان.

ءازىربايجان ماناتى تۋرالى ايتا كەتسەم. ءبىر رەت دەۆالۆاتسيا جاساپ العان 2014 جىلدان بەرى مانات باعامىن ءازىربايجان ورتالىق بانكى بەلگىلى ءبىر ناقتى كوريدوردا ۇستاپ وتىرادى. قازىر ول ءبىر دوللارعا 1,7 مانات. سونعى جىلدارى باعامدى وسى كوريدوردا ۇستاپ وتىرۋ ءۇشىن ورتالىق بانك شامامەن جىلىنا 2 ميلليارد دوللار شىعىنداپ كەلەدى. بىراق ەگەر مۇناي باعاسى باررەلىنە 60 دوللاردان ارزانداپ كەتسە، وندا تولەم بالانسىنىڭ ءپروفيتسيتى ناشارلاپ، ينتەرۆەنتسياعا قاجەت قارجى 3 ميلليارد دوللارعا دەيىن ارتۋى مۇمكىن. مەنىڭ بولجاۋىمشا، بيىل مۇناي باررەلىنە 69 دوللار دەڭگەيىندە بولعاندىقتان، ءازاىربايجان ورتالىق بانكى مانات كۋرسىن ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن وسى جىلى 2,5 ميلليارد دوللار جاعۋى ءتيىس. بۇل ولارعا كۋرستى ەركىن اينالىمعا جىبەرگەننەن كورى ءتيىمدى.

ەندى قاراڭىزدار. تەڭگە – حالىقارالىق، ايماقتىق اشىق ۆاليۋتا. ونى تمد-نىڭ دوللارى دەسە دە بولادى. ال سوم مەن مانات جابىق ىشكى ۆاليۋتا دەپ سانالادى. قازاقستان ءوزىنىڭ بيرجاسىن، قارجىلىق ارحيتەكتۋراسىن ەكستەنسيۆتى فورماتقا، ياعني اشىق، سىرتتان كەز-كەلگەن ينۆەستور قاتىسا الاتىن قىلىپ، حالىقارالىق ينتەگراتسيا پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەپ جاساعان. وسى ارقىلى تەڭگەلىك وپەراتسيالار ماسشتابىن ۇلكەن قىلدىق. ءبىزدىڭ قارجىلىق قۇرالداردى شەتەلدىك ينۆەستورلار قۋانا الادى. بۇنىڭ بارىنە بەلگىلى ءبىر مينۋسى – تەڭگە سىرتقى شوكتارعا وتە سەزىمتال. بىراق ءبىز ءوز تاڭداۋىمىزدى دۇرىس جاسادىق. ەندى ىشكى ەكونوميكامىز بەن ءوندىرىسىمىزدى كۇشەيتىپ الساق، تەڭگەنىڭ قۋاتى ەسەلەنە تۇسەدى.

ءدال قازىر قازاقستانعا تەڭگەنىڭ دوللارعا شاققاندا تىم كۇشتى بولۋى كەرەك ەمەس. اسىرەسە ۇكىمەتكە. ءبىز جىل سايىن پەنسيا تولەۋگە كەرەك 2 تريلليون تەڭگەنى ۇلتتىق قوردان، ياعني مۇنايدان تۇسكەن دوللاردان الامىز. سوندا قازىرگى كۋرسپەن 3,6 ميلليارد دوللار جۇمسايمىز. ەگەر دوللار 120 تەڭگە تۇرسا نە بولار ەدى؟ بىزگە وندا تەك زەينەتاقىعا جىلىنا 16,6 ميلليارد دوللار قاجەت بولادى. ءبىزدىڭ بيۋدجەت تە، ۇلتتىق قور دا تەز سارقىلىپ، مەملەكەت دەفولت جاريالار ەدى.

اشىق مويىنداۋ كەرەك، ءوز ۆاليۋتامىزعا قيانات كورسەتكەن كەزدەرىمىز از بولمادى. سوندىقتان بارلىعىن الەمدىك نارىقتار مەن سىرتقى قۇبىلىستارعا عانا بايلانىستىرىپ كورەرمەندى الداعىم كەلمەيدى. تەڭگە تامىرىنا جەكە مۇددە جولىندا ىشتەن بالتا شاپقاندار دا كەزدەستى. «كەيىنگى نازارباەۆ» داۋىرىندە، ياعني 2010-2015 جىلدارى ءبىز ۇلكەن قاتەلىكتەر جىبەردىك. قازىرگى تۇرعىدان العاندا مونەتارلى قاتەلىك دەپ ايتامىز عوي، بىراق ول كەزدە نازارباەۆقا جاقىن وليگارحتىق توپتار جوعارى بيلىكتى تەڭگە دەۆالۆاتسياسىنا ماجبۇرلەپ، سودان ۇلكەن ديۆيدەندتەر العانى جاسىرىن ەمەس. مۇناي، گاز، مەتال، كومىر ەكسپورتتاعان ءىرى قارجىلىق توپتار ۆاليۋتالىق ءتۇسىمدى ءوزارا كەلىسىپ شوعىرلاندىرىپ الدى دا، تۇندە ۇلكەن كابينەتكە كىرىپ شىعىپ، تەڭگەنى قولدان قۇلدىراتىپ، ارتىنان ءبىرشاما دوللار ساتىپ، بانكتەردەگى تەڭگەلىك كرەديتتەرىن، كاسىپورىندار قارىزدارىن، جۇمىسشىلار ايلىعى سىندى بارلىق ماسەلەلەرىن شەشىپ تاستادى. شامامەن 17 ادام كەرەمەت ديۆيدەند الدى، ال 19 ميلليون قازاقستان حالقى ءبىر ساتتە 80 پايىزعا كەدەي بولا ءتۇستى. ءبىر جاۋاپتى تۇلعانىڭ "دەۆالۆاتسيا تۋرالى ءوزىم جاڭا عانا ءبىلدىم" دەپ قاتىراتىنى دا وسى كەز. تەڭگە 2014 جىلدىڭ باسىندا 20 پايىزعا، ودان ەركىن اينالىمعا كەتكەننەن كەيىن تاعى 30 پايىزعا قۇلدىرادى.

وسى كەزدە ەكونوميكانى ساياسات بەلدەن باسىپ، تاعى ۇلكەن قاتەلىك جاسادىق. تەڭگەنى ەركىن اينالىمعا جىبەرگەننەن كەيىن ونىڭ تولىق فۋندامەنتالدى نارىقتىق دەڭگەيىنە قۇلاپ ءبىتۋىن كۇتۋ كەرەك ەدى. سول كەزدە 400-گە قۇلاسا دا، قازاننىڭ تۇبىنە جەتىپ، ءوزى توقتاپ، ارى قاراي تولىق نارىقتىڭ قولىنا ءوتىپ كەتەر ەدى. وعان ساياسي باتىلدىق جەتپەي، 2015 جىلدىڭ ساۋىرىندە وتكەن نازارباەۆتىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىنىڭ الدىندا حالىقتى دۇرلىكتىرمەس ءۇشىن 2014 جىلدىڭ كۇزىنەن 2015 جىلدىڭ كوكتەمى ارالىعىندا تەڭگەنى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن رەزەرۆتەن 20 ميلليارد دوللاردان استام ۆاليۋتا جاعىلىپ كەتتى. سايلاۋ وتكەننەن كەيىن ءبىر اي بولماي جاتىپ، تەڭگە ءبارىبىر قۇلادى. ءبىز بولمايتىن جەردە رەزەرۆتەن ايرىلدىق. قازىر وسى ارتىق 20 ميلليارد دوللار ەكى جىلدىڭ بيۋدجەتتىك دەفيتسيتتى جابۋعا وڭاي جەتەر ەدى.

سوندىقتان تەڭگەنىڭ قازىرگى پروبلەمالارىنىڭ 30 پايىزى وتكەن ءداۋىردىڭ قاتەلىگى. ول بۇكىل ەكونوميكالىق اگەنتتەردىڭ، ياعني كومپانيالاردىڭ، ينۆەستورلاردىڭ، حالىقتىڭ تەڭگەدەن قورقىپ قالۋىنا، وعان سەنىمسىزدىكپەن قاراۋىنا الىپ كەلدى. قيت ەتسە ۆاليۋتا ايىرباستاۋ بەكەتىنە جۇگىرۋ، ۇزاق پوزيتسياداعى كاپيتالدى تەڭگەدە ۇستاماۋ، تەڭگەنى تەك قىسقامەرزىمدى وپەراتسيالاردا قولدانۋ ادەتى وسىدان پايدا بولدى. ءبىز مۇنىن زاردابىن ۇزاق ۋاقىت تارتىپ كەلە جاتىرمىز. تەڭگە كۋرسىندا تەڭگەگە دەگەن پسيحولوگيالىق سەنىم دە ۇلكەن ءرول وينايدى.

ال جالپى ەندى تەڭگەنىڭ تۇراقتى بولۋى ءۇشىن بىزگە تەڭگەنى نارىقتىق ەركىن اينالىمدا ۇستاي وتىرىپ، ىشكى ءوندىرىسىمىزدى كۇشەيتۋگە بارىن سالۋ كەرەك. ءدال قازىر مۇناي باعاسى قۇلاماي تۇرا تۇرسا، بىزدە ىشكى ءوندىرىس كوبەيسە، وندا تەڭگە ءوزىنىڭ ءبىر تۇراقتى كوريدورىن تابادى دا سونىڭ ىشىندە ۇزاق جىلدار بويى جۇرە بەرەدى. جانە ءبىز وعان مەملەكەتتىڭ اقشاسىن، رەزەرۆىن قۇرتپايتىن بولامىز. بۇل ەڭ دۇرىس، ەڭ ءتيىمدى جول. باستىسى وتكەننىڭ قاتەلىگىن قايتالامايىق. ءدال قازىر تەڭگەنىڭ بولاشاعى كۇشتى بولىپ تۇر. سەبەبى ءبىز ۇلتتىق ۆاليۋتانى اۋىر، شوك جاعدايىنداعى ترانسفورماتسيادان وتكىزىپ الدىق. كوپ ەلدەر بۇعان ءتىپتى دايىن ەمەس. تەڭگە ەڭ اۋىر جولدى ءوتىپ كەتتى دە، ونىڭ ەركىن ۆاليۋتا ەكەنىنە ءبىز دە، حالىقارالىق قاۋىمداستىق تا ۇيرەنىپ الدىق.

وسىمەن بارلىعىن تۇسىندىرگەن سياقتىمىن. ال 1 دوللار 600 تەڭگەگە بارا ما دەگەن سۇراققا بيىل ونداي ستسەناري بولمايتىن سياقتى دەپ جاۋاپ بەرە ەدىم.

ايبار ولجاەۆ

Abai.kz