باسقا وبلىستى قايدام، اتىراۋدا قازىنا قارجىسىن جىمقىرۋدىڭ نەشە ءتۇرلى ايلا-شارعىسى جاسالۋدا. بىرنەشە ميلليونداردىڭ ءىز-ءتۇسسىز كەتۋ «تاريحى» سوناۋ 2000 جىلداردان بەرى جالعاسىپ وتىر. ءبىر عانا سۋعا بولىنگەن قارجىدا ەسەپ جوق. 2000-2001 جج. تازا سۋ جۇرگىزۋدىڭ الەگىمەن قازىنا قارجىسى اشىق تۇردە تونالىپ، ءتىپتى، جەر استىنداعى پلاستيك قۇبىرلاردىڭ ءوزى ءشىرىپ كەتىپ ەدى. اينالعاندا اتىراۋ وبلىسىنداعى اۋدان، اۋىل-سەلولاردىڭ كوپشىلىگى تازا سۋدى كادىمگى ۆودوۆوزبەن تاسىمالداپ ىشەدى. وبلىستا كوگىلدىر وتىن جۇرگىزۋ حيكاياسى دا قىزىقتى، ويتكەنى، جەل بولىپ شاشىلعان قارجىنىڭ قۇمعا سىڭگەندەي جوعالۋىنا بۇگىندە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ جەتەكشىسى، بۇرىنعى اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى اسلان ءمۋسيننىڭ ءوزى سەبەپشى بولسا قايتەرسىڭ.

اۋىلدار اتامەكەننەن ەرىكسىز كوشىرىلمەك

باسقا وبلىستى قايدام، اتىراۋدا قازىنا قارجىسىن جىمقىرۋدىڭ نەشە ءتۇرلى ايلا-شارعىسى جاسالۋدا. بىرنەشە ميلليونداردىڭ ءىز-ءتۇسسىز كەتۋ «تاريحى» سوناۋ 2000 جىلداردان بەرى جالعاسىپ وتىر. ءبىر عانا سۋعا بولىنگەن قارجىدا ەسەپ جوق. 2000-2001 جج. تازا سۋ جۇرگىزۋدىڭ الەگىمەن قازىنا قارجىسى اشىق تۇردە تونالىپ، ءتىپتى، جەر استىنداعى پلاستيك قۇبىرلاردىڭ ءوزى ءشىرىپ كەتىپ ەدى. اينالعاندا اتىراۋ وبلىسىنداعى اۋدان، اۋىل-سەلولاردىڭ كوپشىلىگى تازا سۋدى كادىمگى ۆودوۆوزبەن تاسىمالداپ ىشەدى. وبلىستا كوگىلدىر وتىن جۇرگىزۋ حيكاياسى دا قىزىقتى، ويتكەنى، جەل بولىپ شاشىلعان قارجىنىڭ قۇمعا سىڭگەندەي جوعالۋىنا بۇگىندە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ جەتەكشىسى، بۇرىنعى اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى اسلان ءمۋسيننىڭ ءوزى سەبەپشى بولسا قايتەرسىڭ.

اۋىلدار اتامەكەننەن ەرىكسىز كوشىرىلمەك

گاز جۇرگىزۋدىڭ قورىتىندىسىن ايتپاس بۇرىن كوگىلدىر وتىندى ارمانداپ، قولى جەتپەي قالعان اۋىلداردىڭ ءحالىن جەتكىزەلىك. باعى جانباعان اۋىلداردىڭ قاتارىندا ماقات اۋدانىنا قاراستى قوشقار، ەسكەنە، بايشوناس، كومسومولسك اتالادى. ماقاتتى ايتقاندا وسى اۋدانعا قاراستى دوسسور پوسەلكەسى ەسكە تۇسەدى. «قارا التىنىمەن» وداققا تانىلعانىنا عاسىرعا جۋىقتاعان اۋداندا ەكىنىڭ ءبىرى قول جەتكەن كادىمگى گاز ساعىم كۇيىندە قالدى. 1911 جىلى دوسسوردا، ال 1915 جىلى ماقاتتا مۇناي ءوندىرىلىپ، باعالى بايلىعىمەن كۇللى ەلدى اسىراپ، تامسانتقانىمەن سورى بەس ەلى بولىپ شىقتى. بيلىك باسىنداعىلار اتالعان اۋداننىڭ پروبلەماسىن شەشۋگە كەلگەندە انىق دارمەنسىزدىك تانىتىپ ەدى. ونىڭ ۇستىنە گاز جۇرەدى دەپ دامەلەندىرىپ، كەيىن ميلليونداردىڭ سۇراۋسىز كەتۋى كىمنىڭ كىناسى سوندا؟ كومسومولسك سەلوسىنىڭ بايىرعى تۇرعىنى نۇري نۇرجانوۆتىڭ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، «اقشا جەپ كەتكەندەردىڭ» قيامپۇرىسىنا كۇيىنىپ اشپاعان ەسىگى قالمادى. اينالعاندا وسى كومسومولسك، بۇدان باسقا قوشقار، ەسكەنە، بايشوناس اۋىلدارى (3635 تۇرعىن) ەرىكسىز تۇردە اتامەكەنىنەن كوشىرىلمەكشى. بۇعان تۇرعىندار قۋانىپ وتىرعان جوق، ويتكەنى، كىم-كىمگە ءوز اۋىلى ىستىق سانالاتىنى ءسوزسىز، ونىڭ سىرتىندا جۇرت مال باعىپ كۇنەلتىپ وتىر.
«بيلىك باسىنداعىلار قازىنانىڭ اقشاسىن جەپ كەتتى، ەندى بارلىق پروبلەمانى شەشۋ مۇمكىن ەمەس قوي. سول سەبەپتى ءبىزدى اۋىلىمىزدان تۇرە قۋىپ شىقپاق. بيلىك باسىنداعىلار حالىقتىڭ قامىن ويلاپ وتىر دەيسىڭ بە، جاساعان قويىرتپاقتارىن جاسىرۋدىڭ امالى دا. ايتپەسە، سۋ مەن گازىمىز بولسا، كوشىپ نەمىز بار. ءتىپتى، بيلىكتىڭ ءۇي سالىپ بەرەمىز دەگەن ۋادەسىنە سەنىپ وتىرعان جوقپىز. جەر-جەردى الەمدىك داعدارىس جايلاپ جاتقاندا مۇنىڭ ارتى قالاي بولىپ كەتەدى، كىم ءبىلسىن»، - دەيدى نۇري نۇرجانوۆ.
اقساقالدىڭ قوبالجۋى ورىنسىز دەي المايسىڭ، ويتكەنى، شەنەۋنىكتەر بۇعان دەيىن دە ميلليونداردى قىلعىتىپ، قالىڭ جۇرتشىلىقتى تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتىپ ەدى. 2006 جىلى كومسومولسكىگە بۇرما گاز قۇبىرىنىڭ جانە اۆتوماتتاندىرىلعان گاز تارتۋ ستانتسياسىنىڭ (اگتس) قۇرىلىسىنا 134, 75 ملن. تەڭگە ءبولىندى. اقىرى بۇل قىرۋار قارجى تەك قاعاز جۇزىندە يگەرىلگەن بولىپ شىقتى. سونىڭ ەستەلىگىندەي اگتس ورناتىلدى قالقيىپ. ال بيلىكتىڭ مالىمدەۋىنشە اۋىزشا دا، قۇجات بويىنشا دا «كومسومولدىقتار» 2 جىلدان بەرى ارقاسىن گازعا جىلىتىپ وتىر-مىس. ال اكىمدەر بۇل سەلوعا گاز جۇرگەنى جونىندە ەستەن تاندىراتىنداي ەسەپ بەردى. سول كەزدەگى اۋدان اكىمى نۇرلان جانتوقوۆ جۇمىستىڭ تولىق اياقتالعانى جونىندە رەسمي مالىمدەگەن بولاتىن. ىلە-شالا سول كەزدەگى وبلىس اكىمى اسلان مۋسين 2006 جىلدىڭ جارتى جىلدىعىندا اتقارىلعان جۇمىستىڭ قورىتىندى بايانداماسىندا: «ماقات اۋدانىنىڭ كومسومولسك سەلوسىندا بۇرما-گاز قۇبىرىنىڭ جانە اۆتوماتتاندىرىلعان گاز تارتۋ ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسىنا 134,75 ملن. تەڭگە ءبولىنىپ، يگەرىلدى جانە يندەر اۋدانى جارسۋات سەلوسىندا كەنتىشىلىك گاز قۇبىرلارىنىڭ قۇرىلىسىنا 64, 75 ملن. تەڭگە ءبولىنىپ يگەرىلدى» دەگەندى جاريا ەتكەندە، باسقالار قاتتى قوشامەتتەگەن. بۇدان كەيىن ۇيالدى ما، جوق، باسقا سەبەپتەرى بولدى ما، اسلان مۋسين جۇمىسىن جوعارىعا اۋىستىردى. ونىڭ ورنىنا كەلگەن قازىرگى وبلىس اكىمى بەرگەي رىسقاليەۆ تە گازەتتەردە بەتى بۇلك ەتپەستەن «كومسومولدىقتار» كوگىلدىر وتىنعا جارىدى دەپ جاريالاۋمەن بولدى. ءتىپتى، سوندا بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەر وسىنشاما قارجىنىڭ يگەرىلمەي، اقشانىڭ سۋشا شاشىلۋىن قالاي اڭعارماعان؟! بۇتىندەي ءبىر اۋىلدىڭ گازسىز قالعانىن ەستىمەيتىندەي ساڭىراۋ ما ەدى؟ مۇمكىن بۇل جاي جابۋلى قازان كۇيىندە قالاتىن با ەدى؟! «كومسومولدىقتار» قاراپ جاتپاي، ءتۇرلى ورىندارعا شاعىنۋمەن بولدى. كىمنىڭ جۇتقىنشاعىنان قالاي ءوتسىن، وسى ميلليوندار ءبىراز شەنەۋنىكتىڭ قالتاسىن قومپايتقانى انىق ەدى. وسىنداي سوراقىلىقتاردان كەيىن جۇرتشىلىق بيلىككە قايدان سەنسىن؟! ەندى كەلىپ، تىنىش وتىرعان ەلدى كوشىرۋ جايىن ويلاپ تاپقان بيلىكتىڭ ماسقارا تىرلىگىنە بۇقارانىڭ قارنى اشىپ وتىر. 2009-2011 جىلدار ارالىعىندا اتالعان اۋىلداردى بۇل ماڭايدان كوشىرۋ جونىندە رەسمي حابارلاندى. اۋىلدار بيىلعى قىستى قاتتى قيىندىقپەن وتكىزدى، قوشقارداعى مەكتەپ قۇلاۋ قاۋپىندە تۇر. باسقا دا پروبلەمالار جەتىپ ارتىلادى. 3 جىلعا دەيىن توزىمدىلىك تانىتۋ...وڭاي ەمەس، ارينە.

قيتۇرقىلىق

جوعاردا اسلان ءمۋسيننىڭ ەسەپتى بايانداماسىندا يندەر اۋدانى جارسۋات سەلوسى بەكەر ايتىلعان جوق. جارسۋاتقا دا بيۋدجەتتەن 2006 جىلى 64,74 ملن. تەڭگەنىڭ گاز جۇرگىزۋى «قولدان» ءجۇردى. «وسىنشاما قارجىنى جىمقىرۋدىڭ امالى وسى» دەدى مە، گازى بار اۋىلعا تاعى دا قارجى بولگەنى قاي ساسقاندىق؟ جارسۋاتتا 2003 جىلى گاز جۇرگىزۋ تولىق اياقتالىپ ەدى. وسىنى ەسكەرمەگەن شەنەۋنىكتەر ناعىز ماسقارا بولدى. جۇرت جاعاسىن ۇستادى. «اق ءۇيدىڭ» اينالاسىندا تالان-تاراجعا تۇسكەن قايران قارجى بىرەۋلەردىڭ وڭەشىنەن ءوتتى دە كەتتى. ونى ءتىپتى ەشكىم باسىندا سەزبەدى دە، ىزىڭ-ىزىڭ اڭگىمەنىڭ اقىرى قىلمىستىق ىستەردىڭ كوتەرىلۋىنە سەبەپ بولدى. ءتىپتى، ستاحانوۆشا اتقارىلعان گاز جۇرگىزۋ جۇمىسى تەك قاعاز جۇزىندە ورىندالىپ جاتقانى كەيىن بەلگىلى بولدى. اشەيىندە بولىنگەن قارجىنى يگەرە الماي سورماڭداي بولاتىنداردىڭ بۇلاي جەدەلدىك تانىتۋى تاڭ قالارلىق ەدى. مەملەكەتتىك قابىلداۋ اكتىسىنە توراعا رەتىندە سول كەزدەگى دە، قازىرگى دە يندەر اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى دوسجان مەڭدىگەرەەۆ قول قويادى. مەڭدىگەرەەۆتىڭ ۇستىنەن قر قىك 314 بابى 2 بولىگى بويىنشا قىلمىستىق ءىس كوتەرىلەدى. 2006 جىلدىڭ 9-مامىرىندا ول قاتتى سىرقاتتانىپ، وبلىستىق اۋرۋحاناعا تۇسەدى، ال مەملەكەتتىك كوميسسيا توراعاسى رەتىندە مەڭدىگەرەۆ 2006 جىلدىڭ 17-مامىرىندا قول قويعان. ۇزاق تەكسەرۋلەردەن كەيىن سوت ساراپتاماسى ونىڭ قولىن ايقىنداپ بەرەدى. ەڭبەككە جارامسىز دەپ تانىلعان مەڭدىگەرەەۆ 3 توپتاعى مۇگەدەك اتانادى. بىراق ول اقتالىپ شىقتى. 2008 جىلى وتكەن يندەر اۋداندىق سوتى مەن اتىراۋ وبلىستىق سوت القاسى پسيحاتريالىق ساراپتاما قورىتىندىسىندا مەڭدىگەرەەۆ ءوز ارەكەتىنىڭ ءىس جۇزىندە سيپاتى مەن قوعامدىق قاۋىپتىلىگىن ۇعىنۋ، نە ولاردى يگەرۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلعان كۇيدە بولعان، ونىڭ بۇل كۇيىن ەسى دۇرىس ەمەس دەپ ساناۋ كەرەك دەپ كورسەتىپتى. اكىم ورىنباسارىنىڭ ەسى كىرمەسە، وعان قول قويعىزعان كىم؟ اۋرۋحاناعا قالاي كىردى؟ ەشكىمنىڭ كورمەۋى قالاي؟ جانساقتاۋ بولىمىنە ەكىنىڭ ءبىرى كىرە المايدى. ونىڭ ۇستىنە گازى بار اۋىلعا قىرۋار اقشا بولىنگەنىن سول كەزگە دەيىن مەڭدىگەرەەۆ بىلمەدى دەۋ بەكەر. 30 مىڭداي حالقى بار الاقانداي اۋدانداعى جايدى سول كەزدەگى اۋداننىڭ اتقامىنەرلەرى قالاي بىلمەيدى؟ نەگە ەكەنى بەلگىسىز، بۇل سۇراقتاردى رەسمي ورىندار جابۋلى قازان كۇيىندە قالدىردى. بۇگىندە اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى مەڭدىگەرەەۆ ساپ-ساۋ كۇيدە جۇمىسىندا وتىر. ال، گازى بار اۋىلعا گاز تارتقان اتىراۋلىق شەنەۋنىكتەردىڭ ىسىنە بىلايعىلار تاڭىرقادى دا قويدى. وتكەن جىلى وبلىستىق اكىمدىكتىڭ شەنەۋنىكتەرى مەن مەردىگەرلەردىڭ ءبىرازىنىڭ تۇرمەگە جابىلۋىمەن بۇل قىلمىستىق ءىس تامامدالعان بولدى. بيرەسمي مالىمەتتەر بويىنشا ميلليونداعان قارجىنى ۇرلاعانداردىڭ قاتارىندا سول كەزدەگى وبلىس تىزگىنىن ۇستاعان اتقامىنەرلەر دە بولسا كەرەك. سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستى ەلباسىمىز بۇدان ەكى جىل بۇرىن قولعا الدى. ازىرگە شاباقتار ىلىگىپ، شورتاندار باياعىشا تايراڭداپ ءجۇر. جەمقورلارمەن كۇرەس تولاستامايتىنى ءسوزسىز. كۇرەس جۇرە بەرەدى، تەك سول كۇرەس قالاي ءجۇرىپ جاتىر، گاپ سوندا...

ءلاززات قاراجانوۆا،
رۋبريكا. ەكونوميكا:
اەس سالۋ – اتقا شابۋ ەمەس