دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن تۇگەلدەي قامتىعان قارجىلىق، ەكونوميكالىق داعدارىس كەزەڭىندە قازاقستاننىڭ اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتىپ، ونى ودان ءارى ءتيىمدى دامىتۋ جانە ەلىمىزدە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي ءمانى زور بولىپ وتىرعانى بەلگىلى.
ءبىزدىڭ ەلىمىز دۇنيە ءجۇزىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن وندىرەتىن نەگىزگى 25 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا ەنەدى جانە ءوزىنىڭ رەسۋرستىق الەۋەتى جاعىنان قازىرگى دەڭگەيدەن 3-5 ەسە ارتىق ءونىم وندىرۋگە مۇمكىندىگى بار ەكەنى بەلگىلى. سونىمەن قاتار، ساراپشىلار اگرارلىق سەكتور ەسەبىنەن ءىجو-ءنىڭ ءوسىمى جاھاندىق داعدارىس سالدارىنان بولىپ وتىرعان كەدەيشىلىكتى ازايتۋعا باسقا سەكتورلاردىڭ ءىجو-ءنىڭ وسۋىنە اسەر ەتۋى جاعىنان 4 ەسە ءتيىمدى بولاتىنىن ناقتى جوبالارمەن ايقىنداپ بەرىپ وتىر. وسى تۇرعىدان العاندا قازاقستاننىڭ اگرارلىق سەكتورىندا شەشىمىن كۇتىپ تۇرعان كۇردەلى الەۋمەتتىك-ەكونو¬مي¬كالىق پروبلەمالار دا جوق ەمەس.
ەلباسى ءوزىنىڭ 2009 جىلدىڭ 6 ناۋرىزىنداعى جولداۋىندا اتالعان سالانى ۇتىمدى تۇردە دامىتۋعا بارىن¬شا ءمان بەرىپ، “اگروونەركاسىپتىك كە¬شەن تۋرالى ايرىقشا ايتقىم كەلەدى، ونىڭ دامۋى ارقاسىندا ءبىز ءبىر مەزگىلدە ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەكى مىندەتتى – ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدى جانە ەكسپورتتى ءارتاراپتاندىرۋدى شەشەمىز”، دەپ ەرەكشە اتاپ كورسەتتى.

دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىن تۇگەلدەي قامتىعان قارجىلىق، ەكونوميكالىق داعدارىس كەزەڭىندە قازاقستاننىڭ اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتىپ، ونى ودان ءارى ءتيىمدى دامىتۋ جانە ەلىمىزدە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي ءمانى زور بولىپ وتىرعانى بەلگىلى.
ءبىزدىڭ ەلىمىز دۇنيە ءجۇزىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن وندىرەتىن نەگىزگى 25 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا ەنەدى جانە ءوزىنىڭ رەسۋرستىق الەۋەتى جاعىنان قازىرگى دەڭگەيدەن 3-5 ەسە ارتىق ءونىم وندىرۋگە مۇمكىندىگى بار ەكەنى بەلگىلى. سونىمەن قاتار، ساراپشىلار اگرارلىق سەكتور ەسەبىنەن ءىجو-ءنىڭ ءوسىمى جاھاندىق داعدارىس سالدارىنان بولىپ وتىرعان كەدەيشىلىكتى ازايتۋعا باسقا سەكتورلاردىڭ ءىجو-ءنىڭ وسۋىنە اسەر ەتۋى جاعىنان 4 ەسە ءتيىمدى بولاتىنىن ناقتى جوبالارمەن ايقىنداپ بەرىپ وتىر. وسى تۇرعىدان العاندا قازاقستاننىڭ اگرارلىق سەكتورىندا شەشىمىن كۇتىپ تۇرعان كۇردەلى الەۋمەتتىك-ەكونو¬مي¬كالىق پروبلەمالار دا جوق ەمەس.
ەلباسى ءوزىنىڭ 2009 جىلدىڭ 6 ناۋرىزىنداعى جولداۋىندا اتالعان سالانى ۇتىمدى تۇردە دامىتۋعا بارىن¬شا ءمان بەرىپ، “اگروونەركاسىپتىك كە¬شەن تۋرالى ايرىقشا ايتقىم كەلەدى، ونىڭ دامۋى ارقاسىندا ءبىز ءبىر مەزگىلدە ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەكى مىندەتتى – ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدى جانە ەكسپورتتى ءارتاراپتاندىرۋدى شەشەمىز”، دەپ ەرەكشە اتاپ كورسەتتى.
قازاقستاننىڭ اگروونەركاسىپ كەشەنى، ونىڭ نەگىزگى قۇرامى – اۋىل شارۋاشىلىعى، سوڭعى جىل¬دارى دۇنيە جۇزىنە كەڭ تاراعان قارجى-ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ كۇشتى ىقپال ەتۋى جاعدايىندا دامىپ وتىرعانى بەلگىلى. دەگەن¬مەن، داعدارىس اياسىنىڭ كەڭەيۋى مەن كۇردەلەنۋى، وتاندىق اگرارلىق جۇيەگە دەر كەزىندە مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلگەن كومەكتىڭ ناتيجەسىندە كەيبىر ەلدەردەگىدەي بۇل سالا رەتسەسسياعا ۇشىرا¬ماي، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە دامۋ قارقىنىن باسەڭدەتكەن جوق. سونىمەن قاتار، سوڭعى جىلدارى اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرى كولەمىنىڭ ۇلعايۋى بايقالادى. وندىرىلگەن ءونىم اعىمداعى باعالارمەن ەسەپتەگەندە 2007 جىلى 1,1 ترلن. تەڭگە دەڭگەيىندە بولسا، 2008 جىلى 1,3 ترلن. تەڭ¬گە بولىپ 18,2% وسكەن، ال 2000 جىلمەن سا¬لىس¬تىرعاندا 3,3 ەسەگە وسكەن.
اگرارلىق سەكتوردى مەملەكەت تاراپىنان قول¬داۋ ماقساتىندا 2008 جىلعى بولىنگەن قا¬راجات 2007 جىلمەن سالىستىرعاندا 1,7 ەسە ۇل¬عايدى، ونىڭ ىشىندە تىكەلەي قولداۋعا (سۋب¬سيديا) بولىنگەن قارجى 2,0 ەسە، كرەديت رەتىندە بەرىلگەنى 2,2 ەسەگە ءوستى. سونىڭ ناتيجەسىندە اسا قاجەتتى داقىلداردىڭ ەگىستىك كولەمىن ۇلعايتۋعا، اگروونەركاسىپ جۇيەسىن تەحنولوگيالىق جانە تەح¬نيكالىق جاعىنان جاراقتاندىرۋعا مۇمكىن¬دىكتەر تۋدى. اسىرەسە ەلىمىزدە جەتىسپەيتىن ءونىم ءتۇر¬لەرى – مايلى داقىلدار، قانت، كوكونىس، جە¬مىس-جيدەك ونىمدەرىن ودان ءارى دامىتۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى، ياعني وسىمدىك شارۋاشىلىعىن ءارتاراپتاندىرۋ ماقساتىندا اسا قاجەتتى داقىلداردىڭ ەگىستىكتەرىن ۇلعايتۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 2008 جىلى 2007 جىلعا قاراعاندا مايلى داقىلدار ەگىستىگى – 35%، كوكونىس، جەمىس-جيدەك – 17%، قانت قىزىلشاسىنىڭ ەگىستىگى 39% ءوستى.
ەلىمىزدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ ماقساتىندا “ازىق-تۇلىك كورپوراتسياسى” اق ارقىلى ءداندى داقىلداردى مەملەكەتتىك قورعا وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردەن نارىقتىق باعا¬مەن ساتىپ الۋ ماقساتىندا بيۋدجەتتەن 12,0 ملرد. تەڭگە قاراجات ءبولىندى. مال شارۋاشى¬لى¬عى جۇيەسىندە دە وڭدى وزگەرىستەردىڭ قالىپ¬تاس¬قانى بايقالادى. مىسالى، 2008 جىلى 2007 جىلمەن سالىستىرعاندا ءمۇيىزدى ءىرى قارا مال 2,8% كوبەيگەن جانە سايكەسىنشە قوي مەن ەشكى – 5,0%، شوشقا – 1,0%، جىلقى – 6,0%، تۇيە-3,4% جانە قۇس 10,5% وسكەن. دەگەنمەن مال شا¬رۋا¬شىلىعىندا اسىل تۇقىمدى مالدىڭ ۇلەس سالماعى ءالى كۇنگە دەيىن تومەن دەڭگەيدە قالىپ وتىر جانە ونىڭ دەڭگەيى تومەندەگىدەي: ءمۇيىزدى ءىرى قارا – 4,3%، قوي مەن ەشكى – 7,4%، جىلقى – 2,6%، تۇيە – 10%. ال عىلىمي نەگىزگە نەمەسە وزىق تاجىريبەگە سۇيەنسەك، ساپالى ءونىم الۋ ءۇشىن اسىل تۇقىمدى مال باسىنىڭ ۇلەس سالماعى 30% كەم بولماۋى قاجەت. سونىمەن قاتار، مال شا¬رۋاشىلىعىن ۇتىمدى دامىتۋدى تەجەپ وتىرعان باسقا دا فاكتورلار بار. مىسالى، 2007 جىلى جۇرگىزىلگەن ءبىرىنشى ۇلتتىق اۋىل شارۋا¬شى¬لىعى ساناعىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا اۋىل¬دىق وڭىردەگى ءۇي شارۋاشىلىعىندا ءمۇيىزدى ءىرى قارانىڭ – 85%، قوي مەن ەشكىنىڭ – 77,0%، جىلقى مەن شوشقانىڭ 79,0% شوعىرلانعان ەكەن. ياعني بۇل جۇيەدە زامان تالابىنا ساي ءونىم ءوندىرۋ مەن ونى وڭدەۋدىڭ وندىرىستىك وزىق تەحنولوگياسىن ەندىرۋ ءۇشىن ارناۋلى ورتا جانە ءىرى كاسىپورىندار جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدىڭ قاجەتتىگى تۋىنداپ وتىر.
سوندىقتان مال شارۋاشىلىعىن ءارتاراپ¬تان¬دىرىپ، ودان ءتۇرلى ونىمدەر ءوندىرۋ مەن ونى ەكسپورتقا شىعارۋ ماقساتىندا “مال ونىمدەرى كورپوراتسياسى” اق جانە بيزنەس قۇرىلىم¬دار¬دىڭ قاتىسۋىمەن قازىرگى تالاپقا ساي مال بور¬داقىلاۋ الاڭدارىن جانە وعان قاجەتتى ين¬فرا¬قۇرىلىم جۇيەلەرىن قۇرۋ كوزدەلگەن. وسى ماق¬ساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن 2008 جىلى رەسپۋبلي¬قا¬لىق بيۋدجەتتەن ەلىمىزدە 30 ءسۇت جانە ەت وندىرەتىن تاۋارلى ءىرى فەرمالاردى قۇرۋعا قاجەت نەگىزگى قۇرال-جابدىقتاردى ساتىپ الۋعا 5,0 ملرد. تەڭگە جانە ولاردىڭ اينالىم كاپيتالىن تولتىرۋعا مەملەكەت تاراپىنان 5,3 ملرد.تەڭگە قاراجات بولىنگەن. تاۋارلى ءسۇت ءوندىرۋ فەرما¬لارىن اسىل تۇقىمدى ءمۇيىزدى ءىرى قارامەن، ال مال بور¬دا¬قىلاۋ الاڭدارىن جانە ەت كومبيناتتارى وزىق ۇلگىدەگى تەحنيكالىق جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتىلىپ، حالىق¬ارا¬لىق ستاندارتتارعا ساي كە¬لەتىن مال ونىمدەرىن ەكس¬پورتقا شىعارۋىن ۇلعايتۋدى جولعا قويۋ كوزدەلىپ وتىر.
ايتا كەتەتىن جاعداي، سوڭعى جىلدارى اۋىلشا¬رۋا¬شىلىق ونىمدەرىن تەرەڭدەتىپ وڭدەۋ ۇدەرىسىن مەملەكەت تا¬راپىنان قولداۋ ناتيجەسىندە ىلگەرىلەۋ بار. مىسالى، 2007 جىلى 2002 جىلمەن سالىس¬تىرعاندا اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن وندىرىستىك وڭدەۋ¬دىڭ ۇلەس سالماعى بويىنشا ولاردى ەلىمىزدە شيكىزات رەتىندە وندىرىلگەن جالپى كولەمىنە شاققاندا ءوسۋ تەندەنتسياسى بايقالادى. مى¬سالى، ءسۇتتى وڭدەۋ 10,8%-دان 33,0%-دەيىن وسكەن، ال سايكەسىنشە ەت – 13,6 جانە 24,0%، مايلى داقىلدار – 50,4 جانە 98,0%.
دەگەنمەن كەيبىر اۋىلشارۋاشىلىق ءونىمىن شەتەلدەن ساتىپ الۋ، ياعني يمپورتتىڭ ۇلەسى ءالى دە جوعارى بولىپ وتىر. ول شۇجىق ونىمدەرى بوي¬ىنشا – 45,0%، كونسەرۆىلەنگەن كوكونىس، جەمىس-جيدەك – 80%، قۇس ەتى – 70%، وسىمدىك مايى – 35%. جوعارىدا اتالعان ونىمدەردى وزىمىزدە وندىرۋگە تولىق مۇمكىندىك بولسا دا شەتەلدەن اكەلۋگە ءماجبۇرمىز. سوندىقتان دا ازىق-تۇلىك يمپورتى 2007 جىلى 2,3 ملرد. اقش دوللارىن قۇرعان.
ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى قازىرگى ورىن العان ەكونوميكالىق داعدارىس كەزىندە ودان ءارى شيەلەنىسە ءتۇسۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا الدا شەشۋىن كۇتىپ تۇرعان ەڭ كۇردەلى ماسەلە – بۇل اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ بۇگىنگى دامۋ دەڭگەيىن تومەندەتپەي، ودان ءارى تۇراقتى دامۋ ۇدەرىسىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان قولداۋدى كۇشەيتۋ.
الەمدىك ەكونوميكالىق داعدارىس كەزىندە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن ودان ءارى دامىتۋ ءۇشىن 2009-2011 جىلدارى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 350 ملرد. تەڭگە بولۋ كوزدەلگەن. وعان قوسىمشا اگروونەركاسىپ كەشەنىن قولداۋعا جانە ودان ءارى دامىتۋعا “قازاگرو” حولدينگىنەن 1,0 ملرد. دوللار (150 ملرد تەڭگە) كولەمىندە قاراجات قاراستىرىلعان. بۇل ءىس-شارالاردى الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك كورپوراتسيالارمەن بىرىگە وتىرىپ جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلگەن. مەملەكەت تاراپىنان بولىنەتىن ينۆەس¬تي¬تسيانى ءبىرىنشى كەزەكتە جۇمىس ىستەپ تۇرعان جانە ءونىمى ەكسپورتقا باعىتتالعان كاسىپورىن¬دار مەن سالالارعا جۇمساۋ قاراستىرىلعان.
ەلىمىزدە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن تولىق قام¬تاماسىز ەتۋ پروبلەماسىن شەشۋدىڭ ما¬ڭىزدى بولىگى – ول رىنوكتاعى تۇتىنۋ باعاسىن تۇراقتاندىرىپ، ونى حالىقتىڭ باسىم كوپ¬شى¬لىگىنىڭ¬ قولى جەتەتىندەي دەڭگەيدەن اسىرماۋدى قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى. ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى دەگەندە، ءبىز كوبىنەسە وتاندىق ونىمدەر كولەمىنىڭ حالىقتىڭ تۇتىنۋ سۇرا¬نىسىن قاناعاتتاندىرۋى تۇرعىسىنان قارايمىز دا، ونىڭ شەشۋشى كورسەتكىشى – حالىقتىڭ سول ونىمدەرگە ەكونوميكالىق تۇرعىدان قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگىن، ياعني ولاردىڭ باعاسىنىڭ حالىق¬تىڭ تابىسىنا سايكەس بولۋىن ەسكەرە بەرمەي¬مىز. دەمەك، اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن ءون¬دىرۋ¬دى ۇلعايتۋمەن قاتار، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاق¬سارتۋدا دا ەكونوميكالىق دامۋ تەتىكتەرىن جۇيەلى ۇيلەستىرە جۇرگىزۋ قاجەت.
بۇل ماسەلەنى جۇزەگە اسىرۋدا تومەندەگىدەي جاعدايلاردى ەسكەرۋ قاجەت سياقتى. ەركىن رىنوك جاعدايىندا كەز كەلگەن تاۋارعا باعا سۇرانىس پەن ۇسىنىستىڭ اراقاتىناسى نەگىزىندە رەتتەلەدى دەگەن تۇسىنىك بار ەكەنى بەلگىلى. الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي، نارىقتىق ەكونوميكا جولىمەن دامىعان ەلدەردە ەكو¬نوميكالىق جۇيەنىڭ تولىققاندى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن تەك قانا ەرىكتى باعا ساياساتى جۇرگىزىلمەيدى. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماڭىزى زور، سونىڭ ىشىندە حالىققا اسا قاجەت ازىق-تۇلىك تۇرلەرىنىڭ باعالارى مەملەكەت تاراپىنان تىكەلەي دە جانە جاناما جولدارمەن دە ۇنەمى رەتتەلىپ وتىرادى. نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايىندا تاۋار ۇسىنىسىنىڭ كولەمى مەن ونىڭ سۇرانىس دەڭگەيىنىڭ اراقاتىناسى باعانى ءوزى رەتتەيدى دەگەن قاعيدانىڭ عالامدىق ينتەگراتسيا مەن باسەكەلەستىكتىڭ كۇشەيۋى جاعدايىندا ۇنەمى جۇزەگە اسا بەرمەيتىن سوڭعى جىلدارداعى كۇردەلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وزگەرىستەر كورسەتىپ وتىر. سونىمەن بىرگە ونىڭ ىشكى رىنوكقا، جالپى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا دا كەرى اسەرىن تيگىزەتىنى انىق. وسى ورايدا ايتا كەتەتىن ءبىر ءجايت – ول حالىق اراسىندا تۇتىنۋ با¬عاسىنىڭ وسكەنى اۋىلداعى تاۋار ءوندىرۋشى¬لەر¬دىڭ تولىق پايداسىنا شەشىلەدى دەگەن ءۇستىرت پىكىر قالىپتاسقاندىعى. ناقتى مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك، ءونىمدى ساتۋ باعاسى جىلدان-جىلعا ءوسىپ كەلەدى، بىراق ونىڭ قارقىنى بازارداعى، ءدۇ¬كەندەردەگى تۇتىنۋ باعاسىنىڭ ءوسۋ قارقى¬نىنان اجەپتەۋىر كەم. مىسالى، 2008 جىلى اۋىلداعى مال ونىمدەرىنىڭ باعاسى الدىنداعى جىل¬مەن سالىستىرعاندا 17-18 % وسسە، بازار¬داعى ءسۇت باعاسى – 41% ، ەتتىڭ باعاسى – 30-33%، قۇس ەتى – 42%، جۇمىرتقا 35 % وسكەن. بۇنىڭ سەبەبى، ءونىم وندىرۋشىلەر مەن ونى تۇ¬تى¬نۋشىلار اراسىندا جۇرگەن دەلدالداردىڭ، الىپ¬ساتارلاردىڭ كوپتىگى، اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن ورتالىقتاندىرىلعان جۇيەمەن شا¬رۋالاردان كەپىلدى باعامەن ساتىپ الۋدىڭ جانە كوتەرمە ساۋدا بازارلارىندا، بولشەك ساۋدا ورىندارىندا ۇتىمدى جۇيەنىڭ قالىپتاسپاۋى. قازىرگى جاعدايدا ازىق-تۇلىك بازارلارىنا ءونىم وندىرۋشىلەر تىكەلەي وزدەرى شىعا المايدى. سوندىقتان مەملەكەت اۋىل شارۋاشىلىعىن قارجىلاي قولداۋدى كۇشەيتە وتىرىپ، دامىعان شەتەلدەردەگىدەي اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرى مەن ازىق-تۇلىك باعاسىن تىكەلەي جانە جاناما تۇردە رەتتەۋ مەحانيزمدەرىن قولدانۋى كەرەك.
دامىعان مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىنە قا¬را¬ساق، ولارداعى باعا رەتتەۋ تەتىكتەرى تەك تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ عانا مۇددەسىن ەمەس، سونىمەن بىرگە تۇتىنۋشىلاردىڭ دا مۇددەسىن قورعاۋعا جانە يمپورتتى شەكتەۋگە باعىتتالعان. مىسالى جاپونيا اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزگى ونىمدەرىنىڭ ءبىرى كۇرىشتى ەل ىشىندە ءوز تاۋار وندىرۋشىلەرىنەن ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا الەمدىك باعالاردان 6-8 ەسە جوعارى باعامەن سا¬تىپ الادى. سونىمەن قاتار بۇل ءونىمنىڭ يمپور¬تى¬نا شەكتەۋ دە قويىلعان. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكادا دا ازىق-تۇلىكتىڭ باعاسىن رەتتەۋ مەن ونىڭ تۇراقتى قورىن جاساۋ ءۇشىن اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ ءبىراز كولەمىن (الەۋمەتتىك ماڭىزدى تۇرلەرىن) مەملەكەت كەپىلدى باعامەن، ءونىم وندىرۋشىلەردەن (شارۋالاردان) ساتىپ الۋ مەحانيزمىن ەنگىزۋ قاجەت دەپ ويلايمىز.
ايتا كەتەتىن جاعداي، مەملەكەت قورىنا اس¬تىق ساتىپ الۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدە ازىق-تۇلىك كورپوراتسياسى سوڭعى جىلدارى ءتيىمدى ناتيجەگە جەتىپ ءجۇر. بىراق ونىڭ ساتىپ الۋ كولەمى جىلى¬نا 1,0 -1,2 ملن. تونناداي عانا بولعان سوڭ، استىق رىنوگىنداعى باعانىڭ دەڭگەيىنە ۇلكەن اسەر ەتە المايدى. سوندىقتان، بۇل مەملەكەتتىك كاسىپورىن استىقتى ساتىپ الۋ كولەمىن 3 ملن. تونناعا جەتكىزسە (ونىڭ 2,5 ملن. تونناسى ازىق ءۇشىن، 500 مىڭ تونناسى – استىق قورى), ىشكى رىنوكتاعى استىق پەن استىق ونىمدەرىنىڭ تۇتى¬نۋ باعاسىن تۇراقتى ءبىر دەڭگەيدە ۇستاۋعا ءمۇم¬كىندىك تۋار ەدى.
وسى ورايدا، ەلىمىزدىڭ نەگىزگى اۋىلشارۋا¬شى¬لىق ونىمدەرىنىڭ ءبىرى، استىقتىڭ مەملەكەتتىك تۇراقتى قورىن جاساۋدىڭ ماڭىزى زور. ويتكەنى استىققا ەلىمىزگە قاجەتتى ىشكى سۇرانىس قانا ەمەس، سىرتقى رىنوكتاعى سۇرانىستىڭ دا وتە جو¬عا¬رى ەكەنى بەلگىلى. مىسالى، 2007 جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ شەتەلدەردە استىققا دەگەن سۇرا¬نىس¬تىڭ كوبەيۋىنەن، ونىڭ باعاسى 3-4 ەسە كۇرت ءوسىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان ەلىمىزدەگى جي¬نال¬عان استىقتىڭ ەكسپورتقا شىعارىلۋى شەك¬تەن تىس بەلەڭ الىپ، ىشكى سۇرانىسقا قاجەتتى اس¬تىقتىڭ تاپشىلىعى بايقالا باستادى. اتال¬عان جاعدايدى رەتتەۋدە سول كەزدە ىشكى استىق رى¬نوگىن مەملەكەت تاراپىنان تۇراقتان¬دى¬رۋ¬دىڭ ءتيىمدى تەتىكتەرى جەتكىلىكسىز بولىپ شىقتى. سونىڭ سالدارىنان نان ونىمدەرىنىڭ باعاسى ەكى-ءۇش ايدىڭ ىشىندە 2 ەسەگە ءوسىپ، مال ونىمدەرىنىڭ وزىندىك قۇنى مەن باعاسى 20-30% ءوستى.
جوعارىدا اتالعان كۇردەلى جاعدايلاردى رەت¬تەۋ، شەتەلدەردە مەملەكەتتىك قورعا استىقتى جەت¬كىلىكتى مولشەردە ساتىپ الىپ، قاجەت كەزىندە تاۋارلىق (استىق) ينتەرۆەنتسيا جۇرگىزۋ ارقىلى ۇتىمدى تۇردە شەشىمىن تاباتىنى بەلگىلى. تاۋار¬لىق ينتەرۆەنتسيا – ۇسىنىس ازايىپ نە¬مە¬سە سىرتقى سۇرانىس كوبەيىپ، الەمدىك باعا كۇرت ءوسىپ، ەكسپورت كولەمى ۇلعايۋ سالدارىنان ىشكى رىنوكتا جەتىسپەۋشىلىك بايقالىپ، تۇتىنۋ باعاسى شامادان تىس وسكەن جاعدايدا ءجۇر¬گى¬زى¬لە¬دى. وسىعان وراي، بىرىنشىدەن، استىقتىڭ تۇراق¬تى قورىن جاساۋ، ەكىنشىدەن، اۋىلشارۋاشىلىق ءونىمىن وندىرۋشىلەردەن تىكەلەي مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە (ارناۋلى تۇتىنۋشىلار، جابىق مەكەمەلەر) قاجەت ونىمدەردى (كارتوپ، كوكونىس، ءسۇت، ت.ب.) تۇتىنۋ كولەمىنە سايكەس ساتىپ الىپ، بيۋدجەتتەن قارجىلاندىراتىن مەكەمەلەردى (اسكەري بولىمدەر، جابىق مەكەمەلەر، اۋرۋحانا، بالا-باقشا ت.ب) تولىق قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. بۇگىندە ولار ازىق-تۇلىكتى اشىق تەندەر ارقىلى نەمەسە دەلدالداردان تىم جوعارى باعامەن ساتىپ الۋدا. بۇل جاعدايدا جەمقورلىققا توسقاۋىل قويۋ قيىنداي تۇسەتىنى دە انىق.
ەگەر مەملەكەت بۇل ماسەلەنى ءوز قۇزىرەتىنە السا، بىرىنشىدەن، كوپتەگەن مەملەكەت قارجىسى ۇنەمدەلەر ەدى، ەكىنشىدەن، اۋىلشارۋاشىلىق تاۋارلارىن وندىرۋشىلەر ءۇشىن بۇل ونىمدەردىڭ كەپىلدى، تۇراقتى ساتۋ كوزى بولىپ تابىلار ەدى. قو¬رىتا ايتقاندا، بولاشاقتا اۋىل شارۋا¬شى¬لى¬عىن قولداۋعا مەملەكەت تاراپىنان بولىنەتىن قارجىنىڭ كولەمىن كوبەيتۋمەن قاتار، سۋب¬سي¬ديا ءبولۋ مەن باعانى رەتتەۋ تەتىكتەرىن جەتىل¬دىرۋ – ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ¬دىڭ ماڭىزدى فاكتورلارى بولىپ قالا بەرمەك.
اۆتورى: الپىسباي سەيداحمەتوۆ، ت.رىسقۇلوۆ اتىنداعى قازاق ەكونوميكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ "ەكونوميكا" كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور.

“ەگەمەن قازاقستان” گازەتى №184-187 (25584) 27 مامىر 2009 جىل