كەشە ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا “جزل” (“جيزن زامەچاتەل¬نىح ليۋدەي”)سەرياسى بويىنشا “مولودايا گۆارديا” (ماسكەۋ) مەن “فوليانت” (استانا) باسپالارىنىڭ اتسالىسۋىمەن جارىق كورگەن “اباي” كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. وعان مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد، سونىمەن قاتار ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ تانىمال وكىلدەرى قاتىستى. 
“اباي” كىتابىنىڭ اۆتورى رەسەي¬لىك نيكولاي اناستاسەۆ اقىن تۋرالى عىلىمي ەڭبەككە قالاي تەر توككەنىن اسەرلى اڭگىمەلەسە،  كىتاپتىڭ جازى¬لۋىنا تىكەلەي ءوزى اتسالىسىپ، ۇيىتقى بولعان مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد بۇل ەڭبەك ءبارىمىزدىڭ كوپتەن بەرى اڭساعان ۇلى مۇراتتارىمىزدىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتتى. 

اۋەلى قازاق قوعامى ءۇشىن بۇل كىتاپتىڭ قۇندىلىعى نەدە دەگەن سۇراققا توقتالىپ كورەيىك. “جزل” سەرياسى بويىنشا كوركەم-ومىرباياندىق كىتاپتاردىڭ نەگىزىن العاش 1890 جىلى ورىس اعارتۋشىسى ف.پاۆلەنكوۆ قالاعانىن ەسكەرسەك، سول داۋىردەن بەرمەن قاراي ادامزات اقىل-ويىنىڭ كەمەڭگەر تۇلعالارىمەن ۇزدىكسىز تولىققان سەريا ەندىگى كە¬زە¬كتە ءححى عاسىر كوكىرەگىنە جا¬رىق قۇياتىن قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاۋدى قۇنتتاپ وتىر.

كەشە ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا “جزل” (“جيزن زامەچاتەل¬نىح ليۋدەي”)سەرياسى بويىنشا “مولودايا گۆارديا” (ماسكەۋ) مەن “فوليانت” (استانا) باسپالارىنىڭ اتسالىسۋىمەن جارىق كورگەن “اباي” كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. وعان مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد، سونىمەن قاتار ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ تانىمال وكىلدەرى قاتىستى. 
“اباي” كىتابىنىڭ اۆتورى رەسەي¬لىك نيكولاي اناستاسەۆ اقىن تۋرالى عىلىمي ەڭبەككە قالاي تەر توككەنىن اسەرلى اڭگىمەلەسە،  كىتاپتىڭ جازى¬لۋىنا تىكەلەي ءوزى اتسالىسىپ، ۇيىتقى بولعان مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد بۇل ەڭبەك ءبارىمىزدىڭ كوپتەن بەرى اڭساعان ۇلى مۇراتتارىمىزدىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتتى. 

اۋەلى قازاق قوعامى ءۇشىن بۇل كىتاپتىڭ قۇندىلىعى نەدە دەگەن سۇراققا توقتالىپ كورەيىك. “جزل” سەرياسى بويىنشا كوركەم-ومىرباياندىق كىتاپتاردىڭ نەگىزىن العاش 1890 جىلى ورىس اعارتۋشىسى ف.پاۆلەنكوۆ قالاعانىن ەسكەرسەك، سول داۋىردەن بەرمەن قاراي ادامزات اقىل-ويىنىڭ كەمەڭگەر تۇلعالارىمەن ۇزدىكسىز تولىققان سەريا ەندىگى كە¬زە¬كتە ءححى عاسىر كوكىرەگىنە جا¬رىق قۇياتىن قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاۋدى قۇنتتاپ وتىر.
تاريحتىڭ تاعى ءبىر شىندىعى – كەزىندە ادەبي جوبانىڭ دامۋىنا م.گوركي دە قولۇشىن بەرىپ، 1933 جىلدان باستاپ سەريالى كىتاپتاردىڭ جۇيەلى باسىلىپ شىعۋىنا اتسالىسقان كورىنەدى. ودان ءتىپتى رەسەيدىڭ سول كەزدەگى بىردە-ءبىر زيالى قاۋىم وكىلى تىس قالماعانىن، ايگىلى ادامدار الە¬مى¬نەن ورىن تەبۋ تالايلارعا ار¬مان بولىپ قالا بەرگەنىن سەزىنۋ قيىن ەمەس-ءتىن. ول 1938 جىلى “مولودايا گۆارديا” باسىلىمىنىڭ يەلىگىنە بەرىلگەن سوڭ، ءوز ءورىسىن تاپقانداي مۇدىرمەي جىل¬جىپ جۇرە بەردى. ونى كەشەگى وتان سوعىسىنىڭ جاراقاتتارى دا جابا المادى. تاريحي تۇلعالارعا ارنالعان سەريا بويىنشا جىل سايىن 20-30 ومىرباياندىق كىتاپ شىعارىلادى ەكەن. زامان ءوزىنىڭ نەبىر عاجاپ تاعدىرلارىن دۇنيەگە اكەلىپ جاتسا دا ءوزىنىڭ باستاپقى مازمۇنىن وزگەرتپەگەن سەريانىڭ قاشاندا ۇستاناتىن ءۇش قاعيداسى بار. ول: عىلىمي دالدىك، جوعارى ادەبي دەڭگەي جانە قىزىقتى جاق¬تارى¬نىڭ كوپ بولۋى. وسى تالاپتارعا قوسا وقىرمان جۇرەگىنە تىكە جول تاپقان كىتاپتاردىڭ جالپى تارالى¬مى 100 ميلليوننان اسىپ جىعى¬لىپ، بۇگىندە ادەبيەت بيىگىندەگى تەڭ¬دەسسىز قۇبىلىس ەكەنىن مويىنداتۋدا. سول شەكسىز عۇمىردى شەبىنە شەگەلەگەن ماسكەۋلىك جوبا نازارىن تاۋەلسىز قازاق دالاسىنا دا سالۋى تەگىن ەمەس. ال بۇل تاڭداۋ قازاقتىڭ باس اقىنىنا ءتۇسىپ جاتسا، ول جالپى قازاق ەلىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىنە، قا¬سيەتتى دالاسىنا اۋا باستاعان وزىق وركەنيەتتىڭ نازارى دەپ وي تۇيۋگە ءتيىستىمىز. جاسىراتىن نەسى بار، بۇل داڭققا ءبىر حالىقتىڭ قولى ەرتەلەۋ جەتىپ، ەندى ءبىرىنىڭ ءتىپتى كەش بولە¬نىپ جاتۋى ءبىر ەلدىڭ ادەبيەتى مەن ءما¬دەنيەتىنەن ەكىنشى ءبىر ەلدىكى ارتىق نە كەم بولۋدان ەمەس، ارينە. بىراق قاشاندا حالىق ايتاتىن “التىندى توت باسپايدى”، دەگەن قاناتتى ۇعىم وسىندايدا تاعى دا ەسكە ورالادى. ادامزاتتىڭ اقىل-ويى مەن پاراسات-پارىعىنا تەڭدەسسىز ۇلەس قوسقان جاننىڭ ىشكى الەمىنە ۇڭىلگەن زەرتتەۋشى ەڭبەگىن ءبىر پاراقتاپ قاراعاندا، سول اسىلدىڭ بۇگىن جارقىراپ كورىنەتىن شاعى تۋعانىن، الەم وركەنيەتىندەگى قول¬تاڭباسى الدەقاشان تاريح بەتىنە قاشالىپ ءتۇسىپ قويعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
سونىمەن، اباي اقىندى ايتۋلى سەرياعا ەنگىزگەن ادام كىم؟ ول – “كۋلتۋرا” باسپاسىنىڭ باس رە¬داك¬تورى، م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋني¬ۆەر¬سي¬تە¬تى¬نىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عى¬لىمدارىنىڭ دوكتورى نيكولاي اناستاسەۆ. حح عاسىرداعى امەريكا ادەبيەتىنىڭ مامانى 20-دان استام مونوگرافيالىق ەڭبەك، مىڭنان اسا ماقالالار جازعان. قالامگەر ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعىندا الەم ادەبيەتىندەگى ايگىلى تۇلعالارعا، قايتالانباس قۇبىلىس يەلەرىنە كوپ كوڭىل ءبولىپ، مۇنداي تاعدىرلار مەن تاعى¬لىم¬داردى ۇدايى وي-وشاعىنا تامىزىق ەتىپ وتىرعان. قالامگەر تۋىن¬دىلارىنىڭ قاي كەزدە دە ءوزىنىڭ ءمان-مازمۇنىن جوعالتپاۋى مىنە، وسىنداي قوعامنىڭ ءۇنى مەن سارىنىن ءدوپ باسىپ تابا بىلۋىندە بولسا كەرەك. ونىڭ رەسەيدە، اقش-تا، سونداي-اق ەۋروپانىڭ ءبىرتالاي ەلدەرىندە ەڭبەكتەرى باسىلىپ شىققان. “فەنومەن نابوكوۆا” ، “تۆورچەستۆو ەرنەستا حەمينگۋەيا”، “ۆلادەلەتس يوكناپاتوفى”، “نەبو ۆ چاشەچكە تسۆەتكا: ابديجاميل نۋرپەيسوۆ ي ەگو كنيگي ۆ ميروۆوم ليتەراتۋرنوم پەيزاجە” سياقتى شوقتىعى بيىك شىعارمالارىن اتاساق تا بۇل ەسىمنىڭ قانشالىق كەڭ جايىلىپ كەتكەنىن اڭعارۋ قيىنعا سوقپايدى.
نيكولاي اناستاسەۆتى قازاق حالقىنا جاقىنداتا تۇسەتىن تاعى ءبىر ەڭبەگى – مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى جازعان ومىرباياندىق كىتابى. تۇساۋكەسەردە وسى جيىنعا قا¬تىسۋشىلاردىڭ ءبىرى: “قازاق قالامگەرلەرىنەن ەندى كىمدى جازباق ويىڭىز بار؟” دەپ سۇرادى. ء“دال مىنا جازۋشى تۋرالى دەپ بىرەۋدىڭ اتىن اتاپ كورسەتۋگە ءسال ەرتەلەۋ. بىراق مەنى ءابىش كەكىل¬باەۆتىڭ شىعارماشىلىعى قاتتى قىزىقتىرادى” دەگەن ماسكەۋلىك قوناقتىڭ وي استارىنان تاعى ءبىر ءۇمىت وتى جىلت ەتىپ قالدى.

اۆتورى: قاراشاش توقسانباي، سۋرەتتەردى تۇسىرگەندەر س.ماعزۇموۆ پەن ا.اياپبەرگەنوۆ.
“ەگەمەن قازاقستان” گازەتى №184-187 (25584) 26 مامىر 2009 جىل