قازاقتىڭ جاۋى، ارىعا بارمايىق، بەرگى ءبىر زامانداردا، قالماق بولعان. ودان بۇرىن جانە كەيىن - وزبەك. سوڭى - قىرعىز، ءشۇرشىت. اقىرى ەڭ مىقتىسى ورىس بولىپ شىقتى. سوۆەتتىك ادەبيەت تىلىمەن ميپازداساق، حالىقتاردىڭ ءوزى ەمەس، بيلەۋشى تابى، باسقىنشى مەملەكەتتىك قۇرىلىمى، ت.ت. بىراق ەشبىر بيلەۋشى باسقا جاقتان اسكەر اكەلمەگەن، سول، وكىمىندەگى حالقىنان جاساقتاعان. قىرىلسا، سول حالقى قىرىلىپ، جەڭىسكە جەتسە، سول حالقى يگىلىگىن كورگەن. بار تاريحتا، بارلىق ۋاقىتتا سولاي. اعىلشىندار مەن فرانتسۋزدار ءوزىنىڭ ۇزاق عۇمىرىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىندە عانا ءجۇز جىلدان استام سوعىستى. ارابتار مەن رومەيلەر - بەس ءجۇز، الدە جەتى ءجۇز جىل... سوڭعى، حح عاسىردا - جاپپاي قىرقىسقان دۇنيە جۇزىلىك سوعىستار. ەڭ ۇلكەن جاۋ - نەمىس بولىپتى-مىس. ويلاپ تۇرساڭىز، وسىنىڭ ءبارى، ءتىپتى، جاۋلىق ءجۇز جىلعا سوزىلسا دا، وتكىنشى قۇبىلىس ەكەن. اعىلشىننىڭ ىلكىدەگى ءبىر ۇلى قايراتكەرى ايتتى دەگەن لەپەس: «ۇلى بريتانيانىڭ ماڭگىلىك جاۋى دا جوق، ماڭگىلىك دوسى دا جوق، ماڭگىلىك مۇددەسى عانا بار!». بۇل - دەربەس تۋ كوتەرىپ بەكىگەن بارلىق ەلگە، قانداي جاعدايدا وتىرسا دا، ۇلكەندى-كىشىلى بارلىق ۇلتقا قاتىستى ءسوز. انە، ەۋروپا جۇرتشىلىعى كۇنى كەشە عانا ەكىگە ءبولىنىپ جاۋلاسىپ، وت پەن تۇتىنگە ورانىپ، ءبىرىنىڭ قانىن ءبىرى داريا قىلىپ اعىزدى، ال بۇگىن ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق قانا ەمەس، ەشقانداي شەكاراسىز، تۋىستاس، ىقپالداس، تىلەۋلەس تاتۋلىقتا كۇن كەشىپ جاتىر.

قازاقتىڭ جاۋى، ارىعا بارمايىق، بەرگى ءبىر زامانداردا، قالماق بولعان. ودان بۇرىن جانە كەيىن - وزبەك. سوڭى - قىرعىز، ءشۇرشىت. اقىرى ەڭ مىقتىسى ورىس بولىپ شىقتى. سوۆەتتىك ادەبيەت تىلىمەن ميپازداساق، حالىقتاردىڭ ءوزى ەمەس، بيلەۋشى تابى، باسقىنشى مەملەكەتتىك قۇرىلىمى، ت.ت. بىراق ەشبىر بيلەۋشى باسقا جاقتان اسكەر اكەلمەگەن، سول، وكىمىندەگى حالقىنان جاساقتاعان. قىرىلسا، سول حالقى قىرىلىپ، جەڭىسكە جەتسە، سول حالقى يگىلىگىن كورگەن. بار تاريحتا، بارلىق ۋاقىتتا سولاي. اعىلشىندار مەن فرانتسۋزدار ءوزىنىڭ ۇزاق عۇمىرىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىندە عانا ءجۇز جىلدان استام سوعىستى. ارابتار مەن رومەيلەر - بەس ءجۇز، الدە جەتى ءجۇز جىل... سوڭعى، حح عاسىردا - جاپپاي قىرقىسقان دۇنيە جۇزىلىك سوعىستار. ەڭ ۇلكەن جاۋ - نەمىس بولىپتى-مىس. ويلاپ تۇرساڭىز، وسىنىڭ ءبارى، ءتىپتى، جاۋلىق ءجۇز جىلعا سوزىلسا دا، وتكىنشى قۇبىلىس ەكەن. اعىلشىننىڭ ىلكىدەگى ءبىر ۇلى قايراتكەرى ايتتى دەگەن لەپەس: «ۇلى بريتانيانىڭ ماڭگىلىك جاۋى دا جوق، ماڭگىلىك دوسى دا جوق، ماڭگىلىك مۇددەسى عانا بار!». بۇل - دەربەس تۋ كوتەرىپ بەكىگەن بارلىق ەلگە، قانداي جاعدايدا وتىرسا دا، ۇلكەندى-كىشىلى بارلىق ۇلتقا قاتىستى ءسوز. انە، ەۋروپا جۇرتشىلىعى كۇنى كەشە عانا ەكىگە ءبولىنىپ جاۋلاسىپ، وت پەن تۇتىنگە ورانىپ، ءبىرىنىڭ قانىن ءبىرى داريا قىلىپ اعىزدى، ال بۇگىن ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق قانا ەمەس، ەشقانداي شەكاراسىز، تۋىستاس، ىقپالداس، تىلەۋلەس تاتۋلىقتا كۇن كەشىپ جاتىر. سىرتتان تون ءپىشىپ قالاي ايتساڭىز دا، وتكەندەگى الالىق تا، بۇگىنگى بىرلىك تە اينىماس ۇلتتىق مۇددەدەن تۋىنداعان. وسى تۇرعىدان العاندا، بۇگىنگى بىزگە ورىس جاۋ ما، وزبەك جات پا؟ جاۋ ەمەس، جات ەمەس. ۇلتتىق مۇراتتان تۋىنداعان ايىرىم ماقساتتار بولۋى مۇمكىن. مۇمكىن ەمەس، انىق بار. قايتكەندە دە، پالەن جۇرت - جاۋ دەپ ۇران كوتەرە المايسىز. بىراق رەسەيدەگى، قىزىلدان قوڭىرعا اينالعان يمپەريالىق شوۆينيزم تۋىن كوتەرۋشىلەر كەشە عانا سوۆەتتىك بولعان قاپقاز تۇرپاتتى كىسىلەردى، سىرتتان وقۋعا، جۇمىسقا كەلگەن قارا وڭدىلەردى، جالپى ازيات، قوڭىر حالىقتى تۇگەل جپۋ دەپ جاريالادى. اياق استىنان پايدا بولعان قۇبىلىس ەمەس، بۇرىن جاسىرىن عانا جۇرگىزىلگەن، ەندى سىرتقا جارىپ شىققان باياعى سوۆەتتىك ءفاشيزمنىڭ ادەپكى كورىنىسى عانا. زاڭ دا، زامان دا وزىمدىكى، كۇش تە مەندە دەگەن سەنىم. ال سورلى قازاقتا قانداي سەنىم، قانداي كۇش بار؟ سوۆەتتەن قالعان، قايبىر ىستەن دە الدەكىمنىڭ استىرتىن جاۋلىعىن ىزدەيتىن سوقىر سانا عانا. سوندا ەندىگى جاۋىڭ كىم بولماق؟ رەسەيدەگى مىقتىلار سياقتى، بىزدەگى بار پالە - اناۋ جۇرتتىڭ، مىناۋ جۇرتتىڭ كەسىرى دەپ بەلسەنىپ شىعۋعا شاما جوق. ال الدەنەنىڭ قيىسپاي، الدەنەنىڭ ءبۇلىنىپ جاتقانى راس. ەندەشە... بارىنە جازىقتى - قازاقتىڭ ءوزى. جاي عانا جازىقتى ەمەس، جاۋ! ءسويتىپ، كوكتەن تۇسكەن تاۋەلسىزدىككە ءبىر جىل تولماي جاتىپ، جالىندى ۇران كوتەرىلدى: «قازاقتىڭ جاۋى - قازاق!»

مەن ۇلتتىڭ تامىرىنا بالتا شاباتىن، ۇرپاقتى ازدىراتىن بۇل جادىگوي ۇراندى سىرتتاعى بىرەۋ قالىپتادى، مۇنىڭ استارىندا اناۋ بار، مىناۋ بار دەپ باس اۋىرتپايمىن. ەشقايدان كەلگەن جوق، ءوز ىشىمىزدەن، قازاقتان شىقتى جانە ەشقانداي ماقساتتى زۇلىمدىعى جوق. پارىقسىز ەسالاڭدىق قانا بار. ميسىز، ىرىگەن اۋىزدان الدەقالاي شىققان شىرىگەن، ساسىق ءسوز. ۇلتسىزدىق كورىنىسى عانا. وسىعان وراي، از-ماز ۇلتتىق ساناسى بار قازاق تۇگەل جيرەنسە كەرەك ەدى. ولاي بولمادى. پارمەندى، جاپپاي ۇرانعا اينالدى.

بۇل تاراپتا ۇلتتىق ءتىلىن عانا ەمەس، رۋحاني قازىناسىن دا قورعاۋعا ءتيىس، ەلدىك سانا ءۇشىن كۇرەسپەك «انا ءتىلى» گازەتى (باس رەداكتورى جارىلقاپ بەيسەنباەۆ، ورىنباسار رەداكتورى باقىت ساربالاەۆ، كەيىنىرەك مارات قابانباەۆ) ايرىقشا بەلسەندىلىك تانىتتى. جاڭا ۇرپاقتى جاڭا قالىپتاۋعا ءتيىس «جاس الاش» (باس رەداكتورلارى ءۋاليحان قاليجان، نۇرتورە ءجۇسىپ) ون مىڭداعان تارالىمىمەن بۇكىل دالانى دابىلداتتى. ساحناعا شىققان ءارتىس جاتتاندى رولىنەن تىس ءسوز اراسىندا «قازاقتىڭ جاۋى - قازاق!» دەپ ۇراندايتىن بولدى. ەڭ اياعى، مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە ارنالعان تاربيە-ادىستەمەلىك «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» جۋرنالى (باس رەداكتورى زەينەبەك شىلدەباەۆ) «قازاقتىڭ جاۋى - قازاق» دەگەن ارنايى تاقىرىپتا ساباق وتكىزۋگە باعدار بەردى. اقىرى، «قازاقتىڭ  جاۋى - قازاق!» دەگەن كەسەلدى ۇران كۇندەلىكتى گازەت، ايلىق جۋرنال بەتىنەن، اپتالىق تەاتر ساحناسىنان وزىپ، حالىق اراسى كەڭىنەن تارادى. تالاسسىز اكسيوما رەتىندە قابىلدانىپ، اۋىزەكى ماتەلگە، ادەپكى قاعيداعا اينالدى. الدەنەگە كەيىگەن قازاق اتاۋلى «قازاقتىڭ  جاۋى - قازاق!» دەپ سويلەيتىن بولدى. ۇلتىمىزدى ءبىرجولا ازىپ-توزۋعا باستايتىن بۇل جۇقپالى لەپەس اسىرەسە،  90-جىلداردىڭ ورتا شەنىندە ايرىقشا پارمەندى ەستىلدى.قازىر بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا ءسال-ءپال باسەڭ. بىراق بۇل - الدامشى عانا كورىنىس. سۇيەككە ءسىڭىپ، تالاسسىز شىندىق رەتىندە قابىلدانعان ناقىل، سوندىقتان، قالاي جانە قانشا ايتىلسا دا، قۇلاققا بۇرىنعىداي توساڭ ەستىلمەيدى. مىنە، جەتكەن جەرىمىز!

باياعىدا، زاماننىڭ تار كەزىندە، ومىردەن قاجىعان، دۇنيەدەن تۇڭىلگەن كولحوزشى قازاق ارباعا جەككەن وگىزى جۇرمەسە دە، بۇزاۋى اشتان ولگەن جالعىز سيىرىنان ءسۇت شىقپاسا دا، ەڭ اياعى، وشاقتاعى وتى بىقسىسا دا قۇدايدى قارعايتىن: سەنىم عانا ەمەس، قارسىلىقتان تۋعان شاراسىز بەيپىلدىك. قازىر، ءدال وسى كىنالى دەپ بىلەتىندەي، ەشكىم دە قۇدايعا سەنبەيدى. سوندىقتان ءار قازاقتىڭ، باقىتسىز دەمەيىك، ءساتسىز دەمەيىك، ورگە باسپاي جاتقان (مەن نەگە كەشەگى انە ءبىر ارام پارتوكرات سياقتى اكىم ەمەسپىن نەمەسە تانىس، بەيتانىس الدەبىر جەبىر، الاياق سياقتى ميلليونەر بولماي قالدىم دەگەن ءتارىزدى) سىرقات وي، كۇيكى ىسىنە بار قازاق كىنالى ەكەن. سول قازاقتىڭ ءوز تىلىمەن سىرلاپ ايتساق، ءوزىنىڭ سورىن، ءوزىنىڭ زورىن، كورشىنىڭ بايلىعىن، كوشەنىڭ لايلىعىن، بازاردىڭ نارقىن، زاماننىڭ قالپىن - ءبىر سوزبەن قايىرعاندا، جالعاننىڭ بار تاۋقىمەتىن قازاقتان كورەدى. «قازاقتىڭ  جاۋى - قازاق!» -

دەيدى قۇنسىز سورلى!..

«قازاقتىڭ  جاۋى - قازاق!» جەر-دۇنيە جاراتىلىپ، رۋ، تايپا، ۇلىس دەگەن ارقيلى سىپاتتاعى دەربەس قاۋىمدار قالىپتاسقاننان بەرى ەشبىر حالىقتىڭ ويىنا كىرىپ، تۇسىنەن شىقپاعان عالامات جاڭالىق. راس، باتىستا «ادام - ادامعا قاسقىر» دەگەن كەپ بار ەكەن، «بۋرجۋازيالىق مورالبدىڭ كورىنىسى» دەپ ۇعىندىرعان بىزگە سوۆەتتەر زامانىندا. مۇمكىن، باتىستا عانا ەمەس، بارلىق جەردە ءالى كۇنگە ايتىلىپ جاتۋى. ادام - ادامعا قاسقىر... «اعىلشىن - اعىلشىنعا قاسقىر»، «فرانتسۋز - فرانتسۋزعا قاسقىر»، «يسپان - يسپانعا قاسقىر...» دەپ ايتىلماسا كەرەك. بۇل جەردە ءسوز - ۇلتتىق سىپات ەمەس، جالپى ادامزات بويىنداعى ءوزىمشىل، جارامسىز مىنەز تۋرالى. ءبىزدىڭ الگى، «شىنايى ءارى ناقتى » مىسالىمىزعا كەلسەك، «اعىلشىننىڭ جاۋى - اعىلشىن!» دەپ كىم وڭمەڭدەپتى؟ «فرانتسۋزدىڭ جاۋى - فرانتسۋز!» دەپ كىم اتتاڭداپتى؟ كۇنى كەشە عانا نەمىس ەكى ءبولىنىپ وتىردى، سول زامان تىلىمەن ايتساق، كاپيتالدى فەدەرالدى گەرمانيا جانە سوتسياليستىك دەموكراتيالىق گەرمانيا. ءبىرى ناتو قۇرامىندا، ءبىرى ۆارشاۆا پاكتىسى جاعىندا. تەمىر تورلى شەكارا، ءبىر بەرليننىڭ ءوزى ەكىگە ءبولىنىپ، ەكى تاراپتاعى اسكەردىڭ سانسىز تانكتەرى زەڭبىرەكتەرىن ءتۇيىستىرىپ، قاراما-قارسى ارباسقان كەزدەرى بولعان. سوعىس ءورتى تۇتانا قالسا، ەكى جاقتىڭ دا وتتىعىنىڭ ۇشىندا تۇرعان ەكى نەمىس ءبىرىن-ءبىرى ولتىرەتىن ەدى. مىنە، سول كەزدە قاي نەمىس: «نەمىستىڭ جاۋى - نەمىس!» دەپ ۇران كوتەرىپتى. ۆەتنام جۇرتى ەكىگە ءبولىندى: سولتۇستىك - سوتسياليستىك، وڭتۇستىك - كاپيتاليستىك (نەمەسە سول باعدارداعى). نەشە جىل بويى قىرعىن بولدى. ەكى جاقتىڭ ەسەبىندە تۋ سىرتىنداعى امەريكاندار مەن قىتايلار عانا سوعىسقان جوق، ۆەتنامعا ۆەتنام وق اتتى، ءبىرىن-ءبىرى اياۋسىز توپەلەدى. سوندا «ۆەتنامنىڭ جاۋى - ۆەتنام!» دەگەن ۇران كوتەرىلدى دەپ ەستىگەن بار ما؟ ەندى قيىر شىعىستاعى كورەي حالقىن الساق، ولار دا وڭتۇستىك، سولتۇستىك; 50-جىلداردىڭ باس كەزىندە قالاي قىرقىستى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ىرگەسى اۋلاق، بىراق «كورەيدىڭ جاۋى - كورەي!» دەگەن ۇراندى تاۋىپ بەرىڭدەر ماعان. جوق! قوعامدىق قۇرىلىس دەستى، وكىمەت دەستى، بيلەۋشى پارتيا دەستى، بىراق ءوزارا سوعىسىپ جاتقان كەزدىڭ وزىندە حالىق اتىن بىلعامادى. ويتكەنى، قانداي جاعدايدا تۇرسا دا، ولاردىڭ ۇلتتىق ساناسى جوعارى ەدى، قانداي قيىن كەپكە تۇسسە دە، بولاشاعىنان ءۇمىتى زور ەدى.

ال ءبىز... سانا دا، بولاشاق تا جوق بولعانى ما؟

ەل امان، جۇرت تىنىشتا  «قازاقتىڭ  جاۋى - قازاق!» دەگەن بىلعانىش لەپەستى ۇلتتىق ۇرانعا اينالدىردىق.

مەن اۋەل باستان-اق تىكسىنىپ، ءارى تاڭىرقاپ، وسى ءبىر كەسەلدى ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنىن، قايدان شىققانىن اڭداۋعا تىرىستىم. پارىقسىز قۇلدىق سانادان باسقا ەشبىر سەبەپ تاپپاپ ەدىم. اقىرى...الدەبىر ماقالادان ناقتى سىلتەمە ۇشىراستى. اباي ايتىپتى! قازىر اباي دا، مۇحتار دا كوپ، بىلگىرى دە، بۇرالقىسى دا بار، سونىڭ بىرەۋى شىعار دەيىن دەسەڭ، اتاپ كورسەتكەن: اباي، كادىمگى اقىن اباي، باياعى قۇنانبايدىڭ، كەيىنگى مۇحاڭنىڭ ابايى.  استاپىراللا! ابايدى ءتاپ-ءتاۋىر بىلەتىن سياقتى ەدىك، مۇنداي لەپەس تۇسىمىزگە كىرمەگەن. جاڭساق ايتتى دەپ ويلادىق. ءبىر كۇنى تاعى ءبىر بىلگىردىڭ ماقالاسىنان تاعى دا سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلگەنى، «اباي ءبىلىپ ايتقان عوي ، «قازاقتىڭ  جاۋى - قازاق!» - دەپ . شىنىندا دا، قازاقتىڭ جاۋى - قازاق!» بۇل قۇداي اتقاندا ابايعا، ۇلى ابايعا سىلتەمە جاساپتى. اپىر-اي، ءا، اتام الجاستى ما، مەن اداستىم با، ايتكەنمەن، ەكى تومدى ءارى توڭكەرىپ، بەرى توڭكەرىپ، مۇنداي سۇرىقسىز ءسوز ۇشىراتا المادىق. ەندى ءبىر كۇنى، وسى تاقاۋدا عانا تاعى دا، وسىمەن ءجۇز مىڭىنشى مارتە: «قازاقتىڭ  جاۋى - قازاق! قازاقتىڭ  جاۋى - قازاق!! قازاقتىڭ  جاۋى - قازاق!!! اباي ءبىلىپ ايتقان عوي، شىنىندا دا، «قازاقتىڭ  جاۋى - قازاق!!!» ۋا، قۇداي اتسىن! كىم ايتسا دا، وسى ءسوزدى قايتالاعان سىلىمتىكتى! بىراق امال جوق، قانشا كوپ بىلسەك تە، جۇرتتان سۇراۋ سالماسقا بولمادى. قاي اباي؟ قاي جەردە، قاشان ايتىپتى؟ شىنىندا دا، كوپتىڭ ءبىلىمى - كول ەكەن. گازەت وقىعىش الدەبىر اقساقال تۋىسقانىم ايتتى: «ءبىر ماقالادان كوردىم، «ەكىنشى ءسوز» دەپتى، بىراق وندا مۇنداي لەپەس جوق» - دەدى. سۋعا كەتكەن تال قارمايدى، ۇيگە كەلە سالا قولىما الدىم: اباي، ەكىنشى توم، عاقيليالار، ەكىنشى ءسوز...» بىراق باسقا سوزدەر. ارينە، باسقاشا لەپەس. قارا سوزدە عانا ەمەس، ولەڭ، تولعاۋدا دا. ياعني، ءبىرىنشى توم.

كەمەڭگەر اتامىز قازاقتىڭ وتكەنىن بايىپتاپ، بۇگىنىن باعامداي كەلە، تۋعان حالقىنىڭ «وكىمەت، زورلىق» استىندا «جۇرتتىقتان كەتىپ بارا جاتقانىنا» قامىعادى. «بۇرىنعى اتا-بابالارىمىزدىڭ... بۇل زامانداعىدان ارتىق مىنەزى»، ۇلىستىق ۇيىتقىسى - اعايىن اراسىنداعى بىرلىك، تاتۋلىق، جۇرتتىڭ ءوز ورتاسىنان شىققان «ەل باسى، توپ باسى» كىسىلەردىڭ اقىل، بيلىگىمەن ءجۇرۋ جانە ورتاق ىسكە جاپپاي «جان سالىساتىن نامىسقورلىق»، بۇگىنگى ءبىزدىڭ تىلگە كوشىرسەك، ۇيىمشىلدىق، ۇلتتىق نامىس سياقتى قاسيەتتەر بولعاندىعىن ايتا كەلە، زامانداستارىنىڭ كۇيكى تىرلىگىنە قىنجىلادى. كوپشىلىك قاۋىم جامانشىلىققا ءۇيىر بولىپ بارا جاتىر دەيدى. مۇنىڭ ەڭ باستى سەبەبى - جۇرتتىق، ياعني ۇلىستىق سانادان ايىرىلۋ. مال جيناۋدان باسقا قام-قارەكەتتىڭ جوقتىعى، عىلىمنان، ونەردەن كەندەلىك، تالاپسىزدىق، وزىمەن-ءوزى عانا قالعان تۇيىقسىزدىق. وسى جامان ادەت، مىنەزدىڭ بارلىعى قازاقتىڭ ءوز اراسىندا كورىنىس تاۋىپ جاتىر. ءاربىر مال ىزدەگەن - مالىم بۇدان دا كوپ بولسا دەيدى، ءاربىر كەدەي - مەن سياقتى اناۋ دا كەدەي بولسا ەكەن دەيدى، بىرىنە-ءبىرى دوستىق ويلامايدى، ءبىرىنىڭ تىلەۋىن ءبىرى تىلەمەيدى، اقىرى، ىشتەگى تەرىس پيعىل سىرتقا شىعىپ، بىرىنە-ءبىرى قاستىق ويلايتىن بولدى، «ءبارى دە قازاق قارىنداستىڭ ورتاسىندا» بولعاندىقتان، قازاق - قازاقتى جاۋ ساناي باستادى دەيدى. ء(ۇشىنشى، جيىرما التىنشى، وتىز توعىزىنشى، قىرىق ەكىنشى جانە باسقا سوزدەر، ولەڭدەر). سوندىقتان دا «مالىڭدى جاۋعا، باسىڭدى داۋعا، قور قىلما، قورعا، تاتۋلاس»، - دەيدى. «ءبىرىڭدى قازاق، ءبىرىڭدى دوس - كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس!»، «تالاسىپ بوسقا، جاۋ بولىپ دوسقا، قور بولىپ قۇرىپ باراسىڭ... وكىرەن ۋاقىتىڭ بولدى عوي!» - دەپ  ناسيحات ايتادى. تەرىس جولدان تىيىل. «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ...» ويتكەنى: «ادام بالاسىنا ادام بالاسىنىڭ ءبارى - دوس. نە ءۇشىن دەسەڭ، دۇنيەدە جۇرگەندە - تۋىسىڭ، ءوسۋىڭ، تويۋىڭ، اشىعۋىڭ، قايعىڭ، قازاڭ، دەنە ءبىتىمىڭ، شىققان جەرىڭ، بارماق جەرىڭ - ءبارى بىردەي، احيرەتكە قاراي - ءولۋىڭ، كورگە كىرۋىڭ، ءشىرۋىڭ، ماحشاردا سۇرالۋىڭ - ءبارى بىردەي، ەكى دۇنيەنىڭ قايعىسىنا، پالەسىنە قاۋپىڭ، ەكى دۇنيەنىڭ جاقسىلىعىنا راحاتىڭ - ءبارى بىردەي ەكەن». تەك قازاق قانا ەمەس، تەك مۇسىلمان قاۋىمى عانا ەمەس، جالپى ادام-اتا ۇلىنا قاتىستى ۇلاعاتتى ءسوز.

ابايدىڭ: «ءوزى شوشقا وزگەنى يت دەپ ويلار» دەگەنى بار. ءوزىنىڭ سىرقات سانادان شىققان كەسەلدى پىكىرىن كەمەڭگەرگە تەلىمەك بولعان ماقۇلىقتارعا باسقا نە ايتۋعا بولادى!

ءجا، كەرەك دەسەڭىز، ءسوزىن بۇرمالاۋ تۇرىپتى، ءوزىن دە سان ساققا جۇگىرتىپ، ورىنسىزدان ءىلىپ-شالىپ، قيسىنسىزدان كەمسىتۋگە تىرىساتىن نەكەستەر دە بار ەكەن... قازاق حالقىنىڭ اقىل-ويى، يمان-پاراساتى، ۇلتتىق بەينەسىنىڭ ەڭ جارقىن ءارى تولىمدى كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن، الەمدىك دەڭگەيدەگى كەمەڭگەر اباي تۋراسىندا جەڭىلتەك لەپەس، جالالى وسەك ايتۋدىڭ ءوزى جانە ونىڭ جالپاق جۇرت تاراپىنان ەشقانداي رەنىش، كەيىس تۋدىرماۋى - قازىرگى قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسى، ادامدىق نامىسى قانشالىق قۇلدىراپ كەتكەندىگىن كورسەتەتىناسا قاۋىپتى سيپات.

دەسە دە، ءسوز باسىنداعى ساۋالعا قايتىپ ورالايىق. قازاقتا جاۋ بار ما، بولسا كىم؟ سۇراقتىڭ قويىلىسىنىڭ ءوزى قاتە. ميعۇلا سورلىلاردىڭ «قازاقتىڭ  جاۋى - قازاق!» دەگەن كەسەلدى قاعيداسىنان شىقتى عوي. قازاق ەمەس ەكەن. ەندەشە... قالماقتىڭ دا، قالعانىنىڭ دا ءداۋىرى وتكەن. قازىر باسقا زامان دەدىك. قازاقتىڭ  جاۋى - وتكەندە زورلىق جاساعان، بۇگىندە يەكتەپ وتىرعان ورىن ەمەس. قىرجيىپ جۇرگەن قىرعىز، قوجاڭداپ تۇرعان وزبەك تە ەمەس. ىشتەگى جۇرتتار دا، سىرتتاعى كورشىلەر دە جاۋلىقتان تىس. ارينە، ەل بولعان سوڭ قاۋىپ، قاتەر بولادى. ول - جالپىعا ورتاق قۇبىلىس. ول قاۋىپتىڭ دە سيپاتى ارقيلى. تۇپتەپ كەلگەندە، ەشبىر حالىق ەشبىر حالىققا جاۋ ەمەس. دوس بولۋ، ىنتىماقتاس بولۋ - سول ەكى جۇرتتىڭ، الىس-جاقىن باسقا جۇرتتاردىڭ پاراسات، ساياساتىنا بايلانىستى.

ايتكەنمەن، بۇگىنگى الەمدە بولىپ جاتقان سان قيلى وقيعالاردى اڭداپ قاراساڭىز، اتاۋلى جاۋى (جاۋلارى) جوق مەملەكەت كەمدە-كەم سياقتى. ماسەلەن، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ايتۋىنشا - مۇسىلمان تەرروريزمى. مۇسىلمان جۇرتتارىنىڭ ايتۋىنشا - سول امەريكانىڭ ءوزى باستاعان مەملەكەتتىك تەرروريزم. رەسەيدىڭ، رەسەيدىڭ ەمەس، ءپۋتيننىڭ ايتۋىنشا، ەلدىڭ جاۋى - چەشەن بانديتتەرى، ال چەشەندەردىڭ، ياعني ماسحادوۆ پەن باساەۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇكىل يچكەريانىڭ شىن جاۋى - بۇگىنگى رەسەي وكىمەتى.وسىلاي كەتە بەرەدى. ءار ەلدىڭ اشىق ايتاتىن نەمەسە ويدا تۇرعان ءبىر، ءيا بىرنەشە جاۋى بار سياقتى. دەمەك، قازاقتا دا جاۋ بار.

قازاقتا جاۋ بار. قۋاتتى، قاتەرلى داۋ. كۇن وزعان سايىن كۇش الىپ، تامىرىن تەرەڭگە جايىپ بارادى. اقىرى تۇپكە جەتسە، سول عانا جەتەدى.

ول قانداي جاۋ؟ كىم؟ كىم ەمەس، نە؟ بۇگىنگى قازاقتىڭ جالعىز-اق جاۋى بار. ول - ۇلتتىق سانانىڭ كەمدىگى. ءوزىن-ءوزى قور تۇتۋ، ءوزىن-ءوزى كەمسىتۋ، وزىنە تيەسىلى سىباعاعا ۇمتىلماۋ. ءبىر سوزبەن ايتقاندا - ۇلتسىزدىق!

ايتتىق، ەل بولعان سوڭ ارنەدەن قاۋىپ بار، ارنەدەن قاتەر بار. ونىڭ ءبارى - ادەپكى، تابيعي جاعداي. مۇنداي كىلتيپان تاۋەلسىزدىك تۋىن جاڭا كوتەرگەن ءبىزدىڭ عانا ەمەس، كەز كەلگەن ورنىقتى، قۋاتتى ەلدىڭ باسىندا بولۋى ىقتيمال . ال بىزدەگى جاعداي - مۇلدە شەتىن قۇبىلىس. ىرگەلى ورىس پەن ەجەلگى اعىلشىن تۇگىلى، كۇنى كەشەگە دەيىن تاعدىرلاس بولعان كورشى، قانداس اعايىن وزبەك پەن قىرعىز، تۇركمەن مەن ءازىربايجاننىڭ ءوزى ۇلتسىزدىق دەرتىنەن اۋلاق. ءالى كۇنگە كىرىپتار احۋالدان كەتە الماي وتىرعان تاتاردىڭ كەۋدەسى قانداي!  تەك ءبىز عانا... وزىمىزگە-ءوزىمىز جاۋ تاۋىپ وتىرمىز. ۇلتسىزدىق دەگەن.

قايتالاپ ايتايىق، قازاقتىڭ جاۋى - ۇلتسىزدىق! بۇگىندە باسىمىزدا تۇرعان بار كەسەل، ەرتەڭگى تۇمان مەن كۇمان - ءتۇپ-تۇگەل وسى ۇلتسىزدىق دەرتىنىڭ زاردابى.

(جالعاسى بار)