ازاماتتىق الۋ ازاپقا اينالسا، پرەزيدەنتتىڭ «كوش توقتامايدى» دەگەن سوزىنە سەنە الامىز با؟

وتكەن اپتادا نۇرسۇلتان نازارباەۆ شىعارماشىلىق زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن كەزدەسۋىندە جازۋشى، بەلگىلى جازۋشى اعامىز دۋلات يسابەكوۆكە «كوش توقتامايدى» دەپ ايتقانى سول-اق ەكەن، رەداكتسياعا كوشى-قوننىڭ قالىڭ كەدەرگىسىنە تاپ بولعان ايدىن نۇرتولقىن دەگەن ازامات كەلگەن ەدى.

ء«وزىم اتا جۇرتقا كەلگەنىمە ون جىلداي ۋاقىت بولدى، ەندى اكە-شەشەمدى، ءىنى-قارىنداستارىمدى دا كوشىرىپ السام دەگەن نيەتىم بار ەدى. ەندى سول ويىم سۋ سەپكەندەي باسىلدى، وزەگىمدى وكىنىش ورتەگەن سوڭ، ەكى وكپەمدى قولىما الىپ، سىزدەرگە جۇگىرىپ جەتتىم»، – دەيدى ايدىن باۋىرىمىز.

سونداعى ايدىننىڭ كوزىنە جاس الا وتىرىپ ايتقانى، ءبىزدىڭ دە جانىمىزدى جىلاتقان جاعداي مىناۋ ەدى:

«الماتى وبلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنا قىتايداعى تۋىستارىمنىڭ كەلگەنىنە بەس ايدىڭ ءجۇزى بولدى. العاش كەلگەن كەزدە ۋاقىتشا ءۇش ايعا تىركەگەن ەدى، ودان كەيىنگى تىركەلۋدى تاعى ەكى ايعا سوزدى، ول مەرزىم دە تەز وتە شىقتى. بۇدان بىلايعى ۋاقىتتا قازاقستاندا تۇرۋى ءۇشىن ىحتيارحات الىپ، تۇراقتى تىركەۋگە وتىرۋلارى كەرەك دەگەن سوڭ، جەرگىلىكتى جەردەگى قۇزىرلى مەكەمەگە بارعان ەدىك. ول جەردەگى تىركەۋ ءبولىمى «ىحتيارحات حات الىپ، تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋ ءۇشىن، قىتايدىڭ كونسۋلىنان انىقتاما الىپ كەلىڭدەر» دەدى.

تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋعا ءوتىنىش بەرگەن سوڭ، «كەلگەن ەلىنىڭ رۇقسات قاعازى نەمەسە تۇرعىلىقتى كەلۋ تۋرالى رۇقسات قاعاز» جانە «سوتتالعان-سوتتالماعانى جايلى جانە اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعاندىعى جايلى» ەكى انىقتاما تالاپ ەتىلەدى.

ال مۇنداي ءبىر جاپىراق قاعازدى قىتاي ءدال سول جەردە ءولىپ قالساڭىز دا بەرمەيدى. ولار ونداي قۇجاتتى قىتايدان الاسىڭدار دەپ شىعارىپ سالدى. سوندىقتان اتا-انام ەرىكسىز قىتايعا كەرى قايتىپ كەتتى.

بۇگىنگى تاڭدا قىتايداعى قازاقتاردىڭ تۇرمىس جاعدايى جاقسارۋدا، ەسكى ۇيلەرىن بۇزىپ، ورنىنا جاڭا ءۇي تۇرعىزىپ بەرىپ جاتىر. ديپلومى بار جاستاردى قىزمەتكە الىپ، ەگىن ەگىپ، مال باققان شارۋاعا سۋبسيديا بەرەدى. قىتايدىڭ ساياساتى سول – قازاقتاردىڭ قازاقستانعا كەتپەۋىن الدىن الا ويلاستىرۋدا. ەلگە كەلگەنىمە ون جىل بولدى، جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتەتىن اگەنتتىكتەرگە تەلەفون سوعىپ حابارلاسسام، ورىسشا جاۋاپ بەرىپ، ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ، جۇمىسقا المايمىز دەپ، مەسەلىمدى قايتاردى. قالانىڭ شەتىندە تۇرامىن، ەكى بالام بار، جەر تەلىمىن ساتىپ الىپ، ءۇي تۇرعىزعانمىن. ايەلىم «سالەم» بازارىندا (باراحولكاداعى) شاشتارازدا جۇمىس ىستەگەن، مەن دە سونىڭ قاسىنان ەتىك جوندەيتىن اياداي جەردى جالعا الىپ، كۇنكورىس كوزىن تاپقانداي بولىپ ەدىم، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ونى دا جاپقىزىپ تاستادى.

وسىدان ءۇش جىل بۇرىنعى قىتايداعى ۇيعىرلاردىڭ كوتەرىلىسىنەن كەيىن، دەنساۋلىقتارىڭدى تەكسەرەمىز دەپ، جەرگىلىكتى قازاق-ۇيعىرعا تۇتىك جۇتقىزعان ەكەن. سودان كوبىنىڭ اسقازاندارى تىتىركەنىپ، بەلگىسىز ءبىر ناۋقاسقا شالدىققان، سونىڭ كەسىرى اكەمە دە ءتيدى. قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن الىپ، وسى جەردە ەمدەتسەم دەگەن ويىم ارمانعا اينالعان ءتۇرى بار»، – دەپ، ايدىن باۋىرىمىز كوزىنىڭ جاسىن توقتاتا المادى.

امالى تاۋسىلعان ازامات بارار جەرى، باسار تاۋى قالماعانىن ايتىپ نالىدى. ءوزى جىگەرى قۇم بولىپ وتىرا بەرەتىن جىگىتكە ۇقسامايدى، ەرىك-جىگەرىن ەشكىمگە تاپتاتقىسى كەلمەيتىنىن بايقادىق. بالاسىن اكەسىنەن بولگەن، اكەسىن بالاسىنان ايىرعان ساياسات ادامي قالىپقا سىيمايتىن ۇعىم بولسا كەرەك. سىرتتان كوشىپ كەلەتىن ءار قازاقتى وسى ەلدە تۇراقتى تىركەۋگە تۇرعىزۋ-تۇرعىزباۋ مۇمكىندىگىن وزگە مەملەكەتتىڭ ەنشىسىنە بەرىپ قويۋ – تاۋەلسىز ەل دەگەن اتى بار قازاقستان ءۇشىن ماسقارا جاعداي دەمەسكە لاج جوق.

ءيا، جاسىراتىنى جوق، سول تاۋەلسىز ەلدىڭ پرەزيدەنتى نازارباەۆ قول قويعان كوشى-قون زاڭىنا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ كەلۋىنە كەدەرگى جاساپ جاتقانى جونىندە نارازىلىقتار ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جاتىر. ايدىن نۇرتولقىننىڭ باسىنداعى جاعداي ءبىزدىڭ ەندى عانا اشىپ وتىرعان جاڭالىعىمىز ەمەس.

تاۋەلسىزدىك العان 22 جىلدا قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمىنىڭ باسىم بولىگى ورالماندار ەسەبىنەن ارتقانى بەلگىلى. الايدا ورالمانداردىڭ ەلگە كەلۋىنە، ازاماتتىق الۋىنا شەكتەۋ قويعان زاڭ قازاقتىڭ ەندىگى ءوسىمىن دە ازايتاتىنى انىق. ەندەشە ۇلان-عايىر جەردەگى 17 ميلليونداي عانا حالقى بار تاۋەلسىز مەملەكەت ءۇشىن دەموگرافيالىق پروتسەسس مەملەكەتتىك ماسەلە دەسەك، كوشى-قوندى قازاققا قاراي رەتتەيتىن بيلىكتىڭ كەيپى ازىرگە بايقالمايدى.

سوندا دۋلات اعانىڭ ەل پرەزيدەنتىنىڭ اۋزىنان ەستىگەن حابارىنا سەنەمىز بە، جوق الدە بۇل ونىڭ ادەتتەگى الدارقاتۋىنىڭ ءبىرى مە؟ «كوش توقتامايدى!» دەسە، قازاقتاردىڭ اتا مەكەنگە ورالۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن ول زاڭعا نەگە قول قويدى؟

ايتپاقشى، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ىشكى ساياسات بولىمىندە ىستەيتىن ءبىر قىزمەتكەر: «سوڭعى ەكى-ءۇش جىل كولەمىندە ورالماندارعا قارسى ناسيحات جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلۋدە» دەپ، رەداكتسيامىزعا حابارلاسقانى بار ەدى. سول ازاماتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وتكەن 2013 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا وبلىس اكىمدەرى، وبلىستىق ىشكى ساياسات باسقارمالارى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن قۇپيا اقپاراتتىق حات الىپتى. ول قۇپيا قۇجاتتا ەلدەگى ساياسي احۋال تۋرالى اقپاراتتى كۇندە كەشكى ساعات 19.00-دە پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە حابارلاپ وتىرۋ مىندەتتەلگەن. «جەرگىلىكتى جەردە وتكەن ميتينگ، باس قوسۋ، جينالىستارمەن قاتار، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار، ساياسي پارتيالار، سونىڭ ىشىندە وپپوزيتسيالىق پارتيالارمەن بىرگە ورالماندار جونىندە اقپارات بەرىلىپ وتىرسىن» دەپ جازىلعان ەكەن. دەمەك، بيلىك ورالمانداردان قاۋىپتەنىپ، ورالمان مارتەبەسىن قازاقستان ازاماتى مەن شەتەلدىك ازامات مارتەبەسىنىڭ اراسىنا قىستىرىپ قويعان.

كوشى-قون باسقارماسىنىڭ بوساعاسىندا ايلاپ-جىلداپ ازاماتتىق الا الماي جۇرگەن قازاقتاردىڭ سانى جونىندە اقپارات جوق. بەيرەسمي ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، ەلىمىزگە كەلەتىن قانداستارىمىزدىڭ جارتىسىنا جۋىعىنىڭ ازاماتتىق الۋى ءبىر جىلعا دەيىن سوزىلادى ەكەن. ول مەرزىمگە جاڭا زاڭداعى وزگەرىسكە بايلانىستى ءتورت جىلدى قوسساق – ەلگە كەلەمىن دەگەن قازاق بەس جىل بوس ساندالادى دەگەن ءسوز. ەندەشە ازاماتتىق الۋدىڭ ازاپ جولىن كىم جەڭىلدەتەر ەكەن دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن ازىرگە تابا قويماسىمىز انىق. سوندىقتان دۋلات اعانىڭ حابارىن مالدانىپ، بۇل ماسەلەنى جىلى جاۋىپ قويۋعا بولمايدى.

شىنىندا دا، ءوز قازاعىنىڭ ءوز ەلىنە قونىس اۋدارۋى كورشى ەلدىڭ ىشكى ساياساتىنا نۇقسان كەلتىرەدى دەگەن ءۋاجدىڭ قيسىنى جوق. گەرمانيا ءوز نەمىستەرىن جيناپ الدى، يزرايل بۇل ءىستى سوڭعى وتىز جىلدان بەرى ۇزدىكسىز جۇرگىزىپ كەلەدى، رەسەي دە ءوز ورىستارىن وتانىنا جيناۋ جونىندە مەملەكەتتىك ساياسات جۇرگىزۋدە. سوندا ءبىزدىڭ بيلىك نەگە ءوز قازاعىن ءوز وتانىنا جيناۋدان قورقىپ وتىر؟ شاماسى، استارىندا باسقا ماسەلە جاتقان بۇل ساۋال بولەك اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى بولسا كەرەك...

باقىتگۇل ماكىمباي،

«D»

وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 13 (237) وت 03 اپرەليا 2014 گ.