پولشادا ءتورت جىلدا ءبىر رەت وتەتىن ەۋروپا اقىندارىنىڭ فەستيۆالىنە بيىل ەستونيا، بەلگيا، حورۆاتيا، شۆەيتساريا، اۆستريا، گرەكيا، قازاقستان اقىندارى قاتىستى. جەتى اقىننىڭ جەكە-جەكە جىر جيناقتارى جارىق كورىپ، وقىرماندارمەن ارنايى كەزدەسۋلەرى ءوتتى. وسى شاراعا ەۋروپا اقىندارىنىڭ فەستيۆالى ۇيىمداستىرۋشىلاردى تاراپىنان ۇسىنىس ءتۇسىپ، سولاردىڭ شاقىرۋىمەن اقىن توقتارالى تاڭجارىق قاتىسىپ ەدى.

گدانسك قالاسىنداعى حالىقارالىق مادەنيەت ينستيتۋتىنىڭ شاعىن زالىندا وتكەن وقىرماندارمەن كەزدەسۋدى پولشاعا بەلگىلى تەلەجۇرگىزۋشى جۇرگىزدى.

توقتارالى تاڭجارىقتىڭ كىتابىن پولياك تىلىنە اۋدارعان بەلگىلى عالىم، تۇركولوگ حەنريك يانكوۆسكي مىرزا كەزدەسۋدى وقىرماندارعا اۋدارىپ بەردى ءارى ءوزى دە تۇركى ادەبيەتى تۋرالى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ وتىردى.

باس-اياعى ءبىر ساعاتقا سوزىلعان اڭگىمەنىڭ نەگىزگى ءتۇيىنىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

Abai.kz

جۇرگىزۋشى:

– توقتارالى تاڭجارىق مىرزا، ەلىمىزگە، ەۋروپا اقىندارىنىڭ فەستيۆالىنە قوش كەلدىڭىز. ء«تۇن پاراقتارى» جىر جيناعىڭىزدى تۇگەلدەي وقىپ شىقتىم. بايقاعانىم، بۇل كىتابىڭىزعا العاشقى ولەڭدەرىڭىزدى ەنگىزىپسىز.

15 جاسىڭىزدا جازعان «قوشتاسۋ» دەگەن بالاڭ جىرىڭىز دا بار ەكەن. العاش ولەڭگە قالاي كەلدىڭىز؟

توقتارالى تاڭجارىق

– قازاقتىڭ ايگىلى اقىنى مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ: «پوەزيا ماحابباتپەن باستالىپ، پاراساتپەن اياقتالادى» دەگەن ايدىك ءسوزى بار. بۇل ولەڭ بالالىق شاقتاعى ىڭكارلىكتەن تۋعان. سول شاقتىڭ رياسىز بوياۋى. كىتاپقا ەنگەن ولەڭدەر حرونولوگيالىق تارتىپپەن توپتاستىرىلعاندىقتان، ءار جىلدارى جازىلعان جىرلاردى دا ەنگىزۋدى قۇپ كوردىم. ءتىپتى، كەيبىر جىرلاردان تەزىرەك قۇتىلعىم دا كەلدى...

جۇرگىزۋشى:

– ولەڭدەگى ەركىندىك پەن ومىردەگى ەركىندىكتىڭ بايلانىسى بار ما؟ ءسىزدىڭ «تىرنالار»، «تۇسىمە ىلعي ەنەدى» دەگەن جىرلارىڭىزدا الىس ارمانعا ۇمتىلۋمەن قاتار، بۇيىعىڭقىلىق، شاراسىزدىق تا قاتار جۇرەدى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟

– ولەڭنىڭ تۋمىسى ەركىندىكتەن تۇرۋى كەرەك. ولەڭدە بوستاندىق بولمايىنشا، ول شىنايىلىعىنان ايىرىلادى. بىراق ومىردەگى، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەگى كوپتەگەن تۇيتكىلدەردىڭ ولەڭگە دە اسەرى بار. سىزدەر ءۇشىن سونشالىقتى ماڭىزدى ەمەس، ءتىپتى الدەقاشان شەشىلگەن تۇيتكىلدەر بىزدە ءالى دە وزەكتى. ءتىل، ءدىن، رۋح تۋرالى جىرلاپ جاتساق، دەمەك ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە ول ماسەلەلەردەن اتتاپ وتە مۇمكىن ەمەس. ءبىزدىڭ وقىرمانداردىڭ كوپ بولىگى اقىندارعا سونداي تالاپتار قويادى. بۇل كەيدە شىن پوەزياعا كولەڭكە ءتۇسىرۋى دە مۇمكىن. بىلەسىزدەر، ءبىز 300 جىلعا جۋىق وزگەنىڭ بودانى بولدىق. قازىر تاۋەلسىز ەلمىز. بىراق تاۋەلسىزدىك ەكونوميكامەن، جەكە مەملەكەت بولۋىڭمەن، شەكاراڭنىڭ شەگەندەلۋىمەن عانا ولشەنبەيدى عوي. شىن رۋحاني تاۋەلسىزدىكتى قازاق حالقى ءالى دە ىزدەۋدە. سول جولدا تالاي كۇرەستەر جۇرۋدە. مۇنداي تالاستىڭ بەل ورتاسىندا قازاق ادەبيەتى دە بار. قازىر جاس ادەبيەتشىلەر رۋحاني دەگدارلىقتى ىزدەپ، شارق ۇرۋدا. ءسىز بايقاعان بۇيىعىلىق ياكي شاراسىزدىقتى سونىڭ اسەرى دەپ ويلاعان ءجون شىعار.

– ودان قالاي ارىلاسىز؟

– مەن سوڭعى بىرنەشە جىل بويى كوپ جىر جازعام جوق، جازعانىمدى جاريالاۋعا دا قۇلىقسىزبىن. اۋەلى ولەڭنىڭ ەركىندىگىن، ەستەتيكالىق تانىمدى لايلاۋدان ساقتانسام، سوسىن نەنى جازۋ كەرەكتىگىنە كوپ ويلاندىم. مەن جىردى قيال كەڭىستىگىمدە قالىقتاپ جۇرگەن الدەبىر ساۋلە سياقتى ەلەستەتەم. ال قاعاز بەتىنە تۇسكەندە اۋەلگى ەلەستىڭ قانشالىقتى شىنايى تۋعانىنا ءمان بەرەمىن. وكىنىشكە قاراي، بارلىق ۋاقىتتا دىتتەگەنىڭە جەتە بەرمەيسىڭ. قازىر سول تىعىرىقتان شىقتىم دەسەم دە بولادى. ەڭ باستىسى نەنى جازۋىم كەرەكتىگىن ابدەن ءپىسىرىپ الدىم.

جۇرگىزۋشى:

– سوندا قوعامداعى كوپتەگەن تۇيتكىلدەرگە كوڭىلىڭىز تولمايدى عوي. بۇگىنگى قازاقستاننىڭ ساياسي باعىت-باعدارىنا قانداي باعا بەرەسىز؟

توقتارالى تاڭجارىق:

– ءبىزدىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋىمىز، سان عاسىرلىق ۇرىس-شايقاس قازاققا وڭاي تيگەن جوق. جەرىمىزدىڭ كەڭدىگى، حالقىمىزدىڭ ازدىعى جانە شيكىزاتتىڭ مولدىعى باعىمىز بولماي تۇر... شاراسىزدىق ەلدىڭ باسىندا دا بار.

حح عاسىردىڭ باسىندا الاشوردا زيالىلارى كەڭەستىك ۇكىمەتكە كىرمەي، جەكە مەملەكەت – ۇلتتىق مەملەكەت قۇرعىسى كەلدى. ولار ءداستۇر-سالتتى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاي وتىرىپ، ەۋروپالىق ۇلگىدەگى مەملەكەت قۇرۋدى ارماندادى. وكىنىشتىسى، ول ارماندارىنا جەتە المادى. قازىرگى قازاق تا سولار جەتپەگەن بيىككە تالپىنۋدا. كوپتەگەن كەدەرگىلەر بار. ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقستان مەن ءبىزدىڭ ءومىر سۇرگىمىز كەلەتىن قازاقستاندا ايىرماشىلىق كوپ... كەراعارلىق وسىدان تۋدا. يا، كوپتەگەن قيىن تۇيىندەردىڭ شەشىلگەنى راس، بىراق بۇدان گورى باسقا جولدى – ساۋاتتى ءھام ىزگىرەك جولدى تاڭداعانىمىزدا، بۇگىنگىدەن گورى مىقتى ەل بولۋعا شامامىز جەتەر ەدى.

جۇرگىزۋشى:

 – ارمانىڭىز ۇرلاندى عوي سوندا؟

توقتارالى تاڭجارىق:

– جوق. قازاق ارمانشىل حالىق. ارمانىنا جەتۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەنىن ىستەيدى. وتانىمىزدى سۇيگەن جۇرتپىز. ونىڭ قيىندىعىن دا، ازابىن دا ارقالاۋعا ءتيىسپىز. 20 جىلدا ءبارى بىردەن بولمادى دەپ، وكپەلەسەك، ەل بولعانىمىز قايسى؟! ادام ارتىنا قاراپ ءومىر سۇرمەۋى كەرەك. الدىنا، جاقسى كۇندەردىڭ بولارىنا سەنۋى جانە سوعان ساي جۇمىس اتقارۋى ءتيىس. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، قازاقتىڭ ءسوزى باي، كەيبىر تاقىرىپتاردى ىممەن، تۇسپالمەن، استارمەن ايتادى. ءدال وسىنى ايتىپ وتىر دەۋگە بولمايدى. 

جۇرگىزۋشى:

– «جازۋ» دەگەن جىرىڭىزدى وقىرمانعا وقىپ بەرسەم. وسى ولەڭىڭىز ماعان ۇنادى.

جازۋ

...جازۋ كورەم مەن ىلعي نۇر بالقىتقان پىشىندە،
ايانى ما اللانىڭ جەر بەتىنە تۇسىرگەن؟!
قاراپ كەيدە ايناعا جانارىمنىڭ ىشىنەن،
سول جازۋدى كورەمىن ۇلكەيگەن ءھام كىشىرگەن.

جازۋى ەمەس ءتاۋراتتىڭ، ەمەس مۇلدە ىنجىلدە...
وتىرامىن وڭاشا قيالىمدا مۇڭ بۇرلەپ.
جاپىراعىنا جانىمنىڭ سالعان شاقتا جۇلدىز دەم،
بەلگىسىز ءبىر اۋەندە سويلەيدى ولار كۇمبىرلەپ.

بىراق ونى ۇعۋعا رۋحى جەتپەي ءدىلىمنىڭ،
كۇرمەلەدى ءتىلىم ءدۇر.
ورتاسىنان بەزىنىپ كۇبىر مەنەن سىبىردىڭ،
كوككە جايىپ قولىمدى كوكجيەكپەن جۇگىردىم...
سوندا بالقىپ اي تۋدى ءۇرپىن ءسۇيىپ ءىڭىردىڭ.

قۇستارىنداي بەيىشتىڭ قاناتتارى جاپ - جاسىل،
ولار سامعاپ...
نۇر وپكەن قاۋىرسىنىن مازداتىپ.
شىمىر-شىمىر قايناعان قاسىرەتىمدى قوزداتىپ،
قارا ءتۇندى ءسىمىرىپ قاراشىعىما كوز جاسىم،–
كەبىسىمدى سۇيرەتىپ كەتتىم كەلمەس جاققا ءبىر،
اياعىما، سونان سوڭ وزىمە سور – ءوز باسىم...

ماڭدايىمدى سۇيگىزىپ قاراڭعى مەن جارىققا،
ەزۋ تارتام سابيدەي ءوز وزىمنەن شالىقتاپ.
ايعاي مەنەن ۇراننان ساتتەرىمدە تالىققان،
ءۇن جەتەدى ءبىر مۇڭلى، ءۇن جەتەدى تامۇقتان.
سونسوڭ ماڭگى باز كەشىپ ماراپات پەن داڭقتان،
سانامداعى ساۋلەنىڭ نۇرىن مۇڭلى اي ۇرتتاپ...

سۇلىق ءتۇسىپ جاتامىن سۇپ-سۋىق ءبىر تابىتتا،
سول جازۋلار جۇرەدى كوكىرەگىمدە قالىقتاپ...

توقتارالى تاڭجارىق:

– جوعارىدا «پوەزيا – پاراساتپەن اياقتالادى» دەگەن پىكىردى ايتقانىم سول ءۇشىن. وسى جىردى ءوزىم دە ۇناتامىن.

جۇرگىزۋشى:

– ءسىزدىڭ بىرنەشە جىرىڭىزدان بايقادىم، يسلامعا ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايسىز. سونىڭ اياسىندا ءومىر ءسۇرۋدى قۇپ كورەسىز. سويتە تۇرا جانىڭىز تاعى ءبىر ەركىندىكتى، ودان شىعۋدى دا اڭسايتىنداي...

توقتارالى تاڭجارىق:

– ءبىز مۇسىلمان حالىقپىز. ءوز ءدىنىن سىيلاماعان حالىقتىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر. يسلام دىنىنە بۇگىن جاعىلعان قارا كۇيە كوپ. سونىڭ كوبى داقپىرت. شىن يسلامنىڭ جولى – قازىرگىدەي، سىزدەر ويلاعانداي ەمەس. مەنىڭشە، ءدىندى ساياسيلاندىرۋعا بولمايدى.

ءبىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز يسلام قاعيداتتارىمەن بەرىك جىمداسقان. ءبىر-بىرىنەن اجىرامايدى. دەمەك، مەنىڭ ولەڭدەرىمدە ءدىني رەڭك بولۋى زاڭدى قۇبىلىس. ال ەكىنشى تۇرعىدان العاندا، مەن اقىن رەتىندە ولەڭدى ۋاعىز رەتىندە پايدالانۋعا قۇلىقتى ەمەسپىن. ودان گورى يسلامنىڭ قۇندىلىعىن، تەرەڭ ماعىناسىن استار ەتىپ، سودان رۋحاني ءلاززات الاتىنداي دەڭگەيدە ولەڭ جازۋ دۇرىس.

قازاق كوشپەندى حالىق بولدى. كوشپەندىلىك – ەركىندىك. ءدىني قاعيداتتاردى بەرىك ۇستانا وتىرىپ، ءوزىنىڭ اۋەل باستاعى ەركىندىگىن جوعالتپاعان. بۇگىن سول ءۇردىس بۇزىلۋدا. مۇنداي شىتىرمان جاعداياتتار دا پوەزياعا ءوز ىقپالىن جاساۋى زاڭدى.

جۇرگىزۋشى:

– ەندىگى سۇراقتى حەنريك مىرزاعا قويسام. ءوزىڭىز تۇركولوگ رەتىندە، بۇگىنگى تۇركى الەمىندەگى، ونىڭ ىشىندە قازاق پوەزياسىندا يسلام قۇندىلىقتارى قالاي كورىنىس تابۋدا؟

حەنريك يانكوۆسكي:

– قازاقتىڭ ادەبيەتىندە سوپىلىق مادەنيەتتىڭ ىقپالى كۇشتى بولعان. كاسپي تەڭىزى ارقىلى الىس-بەرىس كۇشەيگەن ءبىر مەزەتتەردە، ءدىني داستاندار، ەرتەگىلەر، اڭىزدار دالاعا دا جەتكەن. ال سوپىلىق پوەزيانىڭ گۇلدەنگەن شاعى تۇركىستان قالاسىندا، قازاق جەرىندە باستالدى. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ جىرلارى بۇعان دالەل. كەيىن وزگە تۇركى دۇنيەسىنە، ءتىپتى كۇللى يسلام ەلدەرىنە سوپىلىق پوەزيانىڭ ياساۋيلىك جولى دامىدى. ول ءۇردىس ءالى دە بار. جاڭا قىرىنان قازاق پوەزياسىنان دا بايقالىپ ءجۇر.

وقىرمان:

– قازاقستاندا وقىرمان بار ما؟ سىزدەر وقىرماندارىڭىزبەن كەزىگىپ تۇراسىزدار ما؟

توقتارالى تاڭجارىق:

– كەڭەس وداعى كەزىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ وقىرمانى كوپ بولدى. گازەت-جۋرنالداردىڭ تارالىمى دا مول ەدى. قازىر ول جۇيە جوق. بىراق شىنايى وقىرمان ءالى دە بار. تالعامدى، ءورىسى كەڭ ادەبيەتشىل قاۋىم اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق كەشتەرىنە كەلەدى. ينتەرنەتتىك جەلىدە پىكىر الماسۋ جۇرەدى. 100 تومدىق «بابالار ءسوزى» بار ەل رەتىندە ايتارىم، قازاق پوەزياعا جاقىن حالىق. مەنىڭ دە ازدى-كوپتى وقىرمانىم بار دەپ ويلايمىن.

وقىرمان:

– سىزدەردە باتىس ادەبيەتى وقىلا ما؟

توقتارالى تاڭجارىق:

– مەن جاستايىمنان سىزدەردى، باتىس الەمىن ادەبيەتى، تاريحى ارقىلى تانىپ كەلدىم. بۇگىن ءوز ارالارىڭىزدا وتىرعانىما قۋانىشتىمىن. نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى ۆيسلاۆا شيمبورسكايانىڭ ەلىنە تابانىم تيگەنىنە رازىمىن. ورايى كەلگەندە، مەنىڭ جىرلارىمدى اۋدارعان حەنريك يانكوۆسكي مىرزاعا زور العىس بىلدىرگىم كەلەدى. بۇل كىسىنىڭ مەنىڭ جىرلارىمدى عالامتوردان تاۋىپ، ۇناتقانى مەنى قۋاندىرعانى راس. قازاقتار پولياكتاردى قاتتى قۇرمەتتەيدى. 19 عاسىردا ءومىر سۇرگەن ادولف يانۋشكەۆيچ قازاق دالاسىنا ساپار شەگىپ، تاماشا جولساپار جازعان. قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي تۋرالى جازعان ساپارناماسى ءبىزدىڭ قۇندىلىعىمىز.

ال سۇراققا كەلسەك، قازاق ادەبيەتشىلەرى باتىس جازۋشىلارىن جاقسى بىلەدى ءارى وقيدى دا. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن اقىن، اۋدارماشى، ءوزىم قاتتى قۇرمەتتەيتىن ازامات ارداق نۇرعازىۇلى «شەتەل ادەبيەتى» اتتى گازەت شىعاردى. مەن دە ازداپ قولعابىس ەتتىم. سول گازەتتە بۇگىنگى باتىس ادەبيەتى، ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ ماقالالارى، شىعارماشىلىعى جۇيەلى تانىستىرىلدى. وكىنىشكە قاراي، قارجىلىق ماسەلەلەرگە بايلانىستى توقتاپ قالدى. دەيتۇرعانمەن، ءبىر نارسەنى مويىنداۋىم كەرەك. قازىر مەكتەپتەردە «ورىس ادەبيەتى» ءپانى تەرەڭدەپ وقىتىلادى. ادەبيەتتانۋدا دا سول ءۇردىس باسىم. ءوز باسىم بۇعان كەلىسپەيمىن. مەنىڭ كوپتەگەن زامانداستارىم دا سولاي ويلايدى عوي دەپ ويلايمىن. «ورىس ادەبيەتىنىڭ» ورنىنا «شەتەل ادەبيەتى» ءپانى ءجۇرۋىن، وندا دا بۇگىنگى الەم ادەبيەتىنىڭ ۇزدىكتەرىن بەرۋدى ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىز.

قازاق جازۋشىلارى دا رەسەي جازۋشىلارىمەن جاقسى ارالاسادى. ءبىز وسى توسقاۋىلدى بۇزۋعا ءتيىسپىز. ەگەر اۋدارما ءىسى ناقتى قولعا الىنسا، قازاقتىڭ ادەبي جاۋھارلارى سىزدەرگە دە جەتەر ەدى.

جۇرگىزۋشى:

– كەشىمىزدى قورتىندىلايتىن دا ۋاقىت جەتتى. «جىلقىلار» اتتى ولەڭىڭىزدى وقىپ بەرسەڭىز.

جىلقىلار

ولار شۇرقىراپ سۇپ-سۇرى تۇماننان شىعاتىن،
قايتادان كىرەتىن سۇپ-سۇرى تۇمانعا.
دۇبىردەن دۇنيەنىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ تۇراتىن،
جاڭعىرىپ بەيۋاق كىل اڭعار...

قولىمىزعا قۇرىق اپ قۇلا دۇزدەن ىزدەيمىز،
ىزدەيمىز ولاردى –
كوشپەندى جىلقىسىن.
قۇلا ما، قوڭىر ما، قىلاڭ با... بىلمەيمىز،
ءبىز ءۇشىن بەيمالىم ءتۇر-ءتۇسى.

ءبىزدى دە سولارداي بارادى جەمىرىپ،
ۋاقىت پەن قارا جول -
يرەلەڭدەگەن قوس جىلان!
جالى مەن قۇيرىعى سۋسىلداپ، توگىلىپ،
بۇل كۇندە ولار تەك تۇسىمدە وسقىرار.

...ىڭىردە جاتقان ءبىر جاندايىن ەسىنەپ،
تاريحىم ۇمىتقان ولاردىڭ تۇياعىن.
مەن ونى مىنەمىن دالالار توسىندە،
ءيا، بۇل كادىمگى اقىننىڭ قيالى.

...ەندى ءۇنسىز وتىرمىن
ساعىنىش سارعالداقتارىن بۇرلەتىپ سانادا،
جۋسانى بۇرقىراپ
كوكتەم عوي بۇل مەزگىل قۇلپىرار.
قۇلازۋ كەيپىندەگى
مەندىك بۇل قاسىرەتتى بىلمەيدى تاعى ولار،
كىسىنەگىم كەلەدى بەيۋاق...
شۇرقىراپ...

...قايدا سول ءۇيىرلى جىلقىلار؟!

بارشاڭىزعا راحمەت!