كەزەڭدەردى زەرتتەگەننەن گورى
كەشەندى ماسەلەلەردى
زەرتتەگەن الدەقايدا ءتيىمدى.
لورد اكتون،
كەمبريدج پروفەسسورى،
1895 جىل.

كەزەڭدەردى زەرتتەگەننەن گورى
كەشەندى ماسەلەلەردى
زەرتتەگەن الدەقايدا ءتيىمدى.
لورد اكتون،
كەمبريدج پروفەسسورى،
1895 جىل.

انا ءتىلىمىزدىڭ جاي-كۇيى كەيىنگى جىلدارى جۇرتشىلىعىمىزدى قاتتى الاڭداتىپ، ءتىپتى ابىرجىتىپ جۇرگەنى بەلگىلى. وسىعان وراي ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ "انا ءتىلى" (2006, №17) گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جايى تۋرالى ويلارىمەن ءبولىسىپتى. ونى وقىعاندا مەنىڭ جادىما ءبىر وقيعا ورالدى. افريكانىڭ XIV عاسىرداعى ەڭ قۋاتتى ەلدەرىنىڭ ءبىرى ءماليدىڭ يمپەراتورى كونكۋ مۋسا، كورشىلەسى يانتەگي پاتشاعا ەلشى جىبەرىپ، مۇسىلمان دىنىنە وتۋگە اقىل بەرەدى. سوندا پاتشا: "بۇل ءۇشىن اۋەلى اتا-بابالارىمنىڭ الدارىنان ءوتۋىم كەرەك قوي", - دەگەن ەكەن.
راسىندا دا، ول ەلدە مۇندايدا اۋەلى ارۋاقتارعا ارناپ قۇرباندىق شالىناتىن كورىنەدى. سودان كەيىن: "ارۋاقتار نە دەر ەكەن؟" - دەپ جاپپاي اڭىس اڭداپتى. كورگەن ءتۇس پەن بەرىلگەن ايان ساۋەگەيلەرگە جورىتتىرىلىپتى. ول جورۋ اقىلداستاردىڭ القاسىنا سالىنىپتى. ونداعى قورىتىندى قالىڭ الەۋمەتتىڭ نازارىنا ۇسىنىلىپتى. اتا-بابالاردىڭ دا ءدال مۇنداي جاعدايدا ءدال وسىلاي ەتكەندەرىنە كوزدەرىن ابدەن جەتكىزگەن شەشىم عانا كوپتىڭ كوڭىلىنە قونىپتى. تەك سونداي جولمەن قابىلدانعان توقتام، قازىرگىشە ايتقاندا، لەگيتيمدى دەپ تابىلىپتى.
ول جورانى ءبىزدىڭ بابالارىمىز دا مىقتاپ ۇستانعان سىڭايلارى بار. "اتا جولىن اتتاما", "كورگەنى كوپپەن مۇڭداس، ەستىگەنى كوپپەن سىرلاس", "بىرەۋدى كورىپ - پىكىر ەت، بىرەۋدى كورىپ - شۇكىر ەت", "كەڭەسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايدى" دەپ جاتاتىندارى دا تەگىننەن-تەگىن ەمەس شىعار.
سول ايتقانداي، اتالمىش سۇحباتتاعى تۇجىرىمدار بىزدەن بۇرىنعىلار ارمانداپ وتكەن وسيەتتەرمەن دە، قازىرگىلەردىڭ كوكەيىن تەسىپ جۇرگەن ومىرلىك مۇددەلەرمەن دە تەرەڭنەن تابىسىپ تۇرعانداي. سولاردان تۋىنداعان ناقتى ۇسىنىستاردى كوپشىلىك پايىمداۋىنا ۇسىنۋ قوعامدى الاڭداتقان ماسەلەلەردى الەۋمەتتىڭ وزىمەن اقىلداسىپ شەشۋ لازىم ەكەندىگىن ۇعىندىرعانداي.
ايتىلعان سەگىز ۇسىنىستىڭ ارقايسىسى جەكە ساراپتاۋ مەن جەكە سالماقتاۋعا ابدەن لايىق. ءبىز سونىڭ ءبارىن ءبىر ارناعا توعىستىرىپ تۇرعان كىندىك پىكىر - "قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە" دەگەن قاعيدانىڭ ۇلتتىق تاجىريبەنىڭ دە، الەمدىك تاجىريبەنىڭ دە تۇرعىسىنان قانشالىقتى دايەكتى ەكەندىگىنە توقتالعاندى ءجون كوردىك.
ءتول تاجىريبەگە جۇگىنسەك، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا الاش بالاسىن قايتكەندە ازامات، قازاق قاۋىمىن قايتكەندە مەملەكەت ەتەمىز دەگەن وي ءبىر توپ اتپال ارىستارىمىزدىڭ اۋزىنان تۇسپەپتى. "قازاق ىسىندەگى (تىرشىلىگىندەگى دەپ ۇعىڭىز - ءا.ك.) نەشە ءتۇرلى كەمشىلىكتىڭ كوبى تۇزەلگەندە وقۋمەن تۇزەلەدى... ەلدى تۇزەتۋدى ءبىز اۋەلى بالا وقىتۋدى تۇزەۋدەن باستاۋىمىز كەرەك", - (ا.بايتۇرسىنوۆ. اق جول. الماتى،1991 جىل، 252-بەت) دەپ ويلاعان ولار، وزدەرىنشە ايتساق، "وقۋ جايىنا", "وقىتۋ جايىنا", اسىرەسە "قازاقشا وقۋ" جايىنا باسا كوڭىل ءبولىپتى.
مونتەسكەنىڭ: "باعىنىشتى حالىق قاشان ءوز ءتىلىن ءبىرجولاتا ۇمىتقانشا ەل بولۋدان ءۇمىتىن ۇزبەيدى", - دەيتىن ايگىلى سوزىنەن شىعارىپ، ء"سوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى" دەپ كۇيزەلە دابىل قاعىپ وتكەن سابازدار، ەڭ الدىمەن، ءتول تىلىمىزدە وقىتۋعا، ونى ۇزدىكسىز دامىتۋعا باسا نازار اۋدارتۋعا قاجەتتى بار امالداردىڭ ءبارىن دە ىستەپ باعىپتى. وتارشىلىق اكىمشىلىكپەن الىسىپتى. وزگەلەردىڭ تاجىريبەسىمەن تانىسىپتى. جۇرتتان "جىلۋ" جيناپ، مەكتەپ اشتىرىپتى. وزدەرى جازىپ، وزگەلەردەن اۋدارىپ، كىتاپ باستىرىپتى. ساۋاتتىلاردىڭ ءبارىن بىلايعى ەلدىڭ ساۋات اشۋىنا جۇمىلدىرىپتى. ارماندارىنا تۇگەل جەتپەسە دە، ارتتارىندا ايتا جۇرەرلىكتەي ونەگە قالدىرىپتى. ولاردىڭ كوزدەرىن كورمەسەك تە، الگىندەي ونەگەلەرىنەن كەشەگى كەسىر توتاليتاريزم تۇسىندا تۋىپ، داۋرەن كەشكەن ءبىزدىڭ ۇرپاق تا ءدام تاتتى.
مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە، ورىسشا "رۋسسكي يازىك", "رودنايا رەچ", "چيستوپيسانيە" پاندەرىنە جارىستىرىپ، "قازاق ءتىلى", "انا ءتىلى", "كوركەم جازۋ", ء"تىل دامىتۋ" دەيتىن ساباقتار وقىپ، قارالاي كوڭىلىڭدى ۇزدىكتىرەر بىرىنەن ءبىرى وتكەن اسەم اتاۋلارىنا تاڭعالۋشى ەدىك. ول كەزدەگى ءتىل مەن ادەبيەتىمىزدىڭ وقۋلىقتارىن بىلاي قويعاندا، ماتەماتيكا، فيزيكا، گەوگرافيا، تابيعاتتانۋ وقۋلىقتارى قازاقشا قالاي-قالاي سايراۋشى ەدى؟! باستاۋىش، بايانداۋىش، انىقتاۋىش، پىسىقتاۋىش، ءتۇبىر، جالعاۋ، جۇرناق، ۇستەۋ، زات ەسىم، سان ەسىم، سىن ەسىم، ەتىستىك، كوسەمشە، ەسىمشە، شىلاۋ، وداعاي، نۇكتە، دايەكشە، ءۇتىر، تىرناقشا، كەڭىستىك، بيىكتىك، جازىقتىق، كولبەۋ، تىك بۇرىش، ءسۇيىر بۇرىش، دوعال بۇرىش، تەجەلىس، قوزعالىس، ۇيكەلىس، ۇدەۋ، وتتەگى، سۋتەگى، كومىرتەگى، قىشقىل، سىركە سۋ، ەتقورەكتى، سۇتقورەكتى، قوسمەكەندى، تىكەنجاپىراقتى، قىلقانجاپىراقتى، ت.ت. شىركىندەردىڭ ءسوز ساپتاستارى قانداي ەدى؟! ساناڭدى كىدىرتەر، ءتىلىڭدى مۇدىرتەر كەدىر-بۇدىردان اتىمەن ادا ەدى عوي! وقىعانىڭدا، ويىڭدى ەلپىلدەتىپ، ىلگەرى جەتەلەپ، قارالاي قىزىقتىرىپ، قۇنىقتىرىپ، تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي قايناپ شىعىپ، مولدىرەي تۇنىپ، ءوز-وزىنەن لاقىلداي توگىلىپ، اسىپ-تاسىپ جاتۋشى ەدى-اۋ...
سويتسەك، ەندى ءتۇسىنىپ وتىرمىز، ولاردى جازعاندار مەن قازاقشالاعاندار، نەگىزىنەن، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، مۇحامەتجان تىنىشباەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، سانجار اسپاندياروۆ، جاقىپ اقباەۆ سىندى ۇلت كوسەمدەرىنىڭ الدىن كورىپ، ءدارىسىن تىڭداپ وسكەن ونەگەلى ۇرپاقتىڭ وكىلدەرى ەكەن عوي! بىراق، ولار ىشتەرىنەن يمانداي سەنگەن ەلدى دامىتۋ ءۇشىن وقۋدى، ونى دامىتۋ ءۇشىن ءتىلدى دامىتۋ كەرەك دەيتىن تۇزىك قاعيدانى ء"تىلىن قۇرتۋ ارقىلى ەلىن دە قۇرتۋعا بولادى" دەيتىن قاسكوي بۇزىق قاعيدا ءبىرجولاتا بەلدەن باسىپ، تيپىلداپ تاپتاپ كەتە جازداعانى ءمالىم. سونداي كەسەپاتتىڭ بەتى ءبىر قايتارىلسا، ەندى قايتارىلا ما دەپ وتىرعان قازىرگىدەي كەزەڭدە: "قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە!" - دەگەن ۇرىمتال دا ۇعىمتال ۇران تاستالۋى، ەستىر قۇلاققا دا، ايتار اۋىزعا دا اسا قونىمدى، اسا ءسۇيىنىشتى.
ۇلكەن ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە بۇل كەسكىندەمە، ءتول تاريحىمىزدىڭ تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا، جوعارىدا ايتىلعان ۇلتتىق-ازاتتىق قوزعالىسى ساردارلارىنىڭ وي-ارماندارىمەن تىكەلەي ۇندەسىپ جاتقان ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن، ادامزات تاريحى تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا، بۇگىنگى كەزەڭدە بۇكىل الەمدىك ايادا وتكىر قويىلىپ وتىرعان ەڭ وزەكتى ماسەلەنى جان-جاقتى قوزعاپ وتىرعان بايىپتىلىعى مەن ءجىتى ومىرشەڭدىگىمەن تارتىمدى. نە دە بولسا، بودان كەزىمىزدە كوكەيىمىزدى تەسكەن ءۇمىتتىڭ بوستان كەزىمىزدەگى ءىس-قيمىلىمىزدىڭ وزەگىن ايقىندايتىن باستى مۇراتقا اينالىپ جاتسا تىپتەن عانيبەت.
ەڭ باستىسى - ءتىلدىڭ بولاشاعى ۇلتتىڭ بولاشاعىمەن، ءتىلدىڭ دامۋى ۇلتتىڭ دامۋىمەن وزەكتەستىرىلە قارالىپتى. بۇل وزەكتەستىك، شىن مانىندە، ءبىر ۇلتتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ رۋحاني تاجىريبەسىنىڭ ءتۇپ باستاۋ قاينارىنا بارىپ تىرەلەتىنى بەلگىلى. ويتكەنى، كەز كەلگەن ءتىلدىڭ تەك ۇلتتىق تاريحپەن شەكتەلمەي، ءاۋ باستا ەكى اياقتى ءناسىلدىڭ سويلەي باستاۋىمەن تامىرلاسىپ جاتقانى ايان. ال دامۋ دەگەنىمىزدىڭ ءوزى دە باعزى بابالارىمىزدىڭ سويلەۋ ارقىلى كالعان تىرشىلىك يەلەرىنەن ىرگە اجىراتىپ، كوش بويى ىلگەرى وزىپ كەتكەندىگىنەن وربىگەن عوي. ەندەشە، ءتىل تۋرالى ويلانۋ - ءبارى تۋرالى ويلانۋ. ءتىل كەلەشەگىن ەسكەرۋ - ارتىمىزدا قالعان مەن الدىمىزدا تۇرعاننىڭ ءبارىن دە ەسكە الۋ دەگەن ءسوز.

1. اڭگىمەنى الىمساقتان باستاساق

العا قاراي وزەك ۇزە وڭمەڭدەپ كەلە جاتقان ادامزاتتىڭ جارالۋى مەن تارالۋىنىڭ ۇزىن-ىرعاسىن جايىپ سالار ناقتى دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى. سودان دا بولار، دۇنيەنىڭ جاراتىلۋى مەن ادامزاتتىڭ شىعۋى جايىندا ءار سارىندى اڭگىمە كوپ. ولاردىڭ ءبىر پاراسى - ابىزدىق قاۋىمداعى اۋەلدە كوكتەن ايان رەتىندە بەرىلىپ، كەيىن سونداي تىلسىم سىرلاردى بىلۋگە لايىق بولىپ، تۋمىسىنان ايرىقشا جاراتىلعاندارعا قۇپيا جولمەن ارنايى دارىتىلعان ەزوتەريستىك قيسىندارعا سايادى. ەكىنشى پاراسى - زايىرلى عىلىمنىڭ جاريا تۇردە مالىمدەپ جۇرگەن ناقتى دەرەكتەرىنە كەلىپ تىرەلدىك. ەزوتەريستەر جالپى عالامدىق سانا مەن ادام ساناسىنىڭ اراسىندا ۇندەستىك كۇشتى، ءتىپتى ەكەۋى ءبىر-بىرىنەن جاراتىلعان دەپ تۇسىندىرەدى.
ولار ادامزاتتىڭ العاشقى ءناسىلى اي بەتىندە جاراتىلعان، سوندىقتان ولار نۇر-شۇعىلا ىسپەتتەنىپ تۇرادى دەپ بىلەدى. ولار ءۇش ءجۇز ميلليون جىل جاساپ، وزدەرىنەن گورى قويمالجىڭداۋ ەكىنشى ناسىلگە الماسىپ كەتكەن كورىنەدى-ءمىس. ەكىنشى ءناسىلدىڭ سوڭعى وكىلدەرى وسىمدىك سياقتى ءبۇر جارۋ جولىمەن ەمەس، "جۇمىرتقادان شىققان ۇرىق" ارقىلى ءوسىپ-ءوربىپتى. ءۇشىنشى ناسىلگە گەولوگيالىق مەزوزوي، كاينوزوي داۋىرىندەگى لەمۋرلار جاتادى-مىس. ولاردىڭ بويى 6-9 مەتر بولىپتى. بۇدان 18 ميلليون جىل بۇرىن پايدا بولىپ، 700 مىڭ جىل بۇرىن قىرىلىپ قالىپتى. ال ءتورتىنشى ناسىلگە وسىدان 4-5 ميلليون جىل بۇرىن ءوز وركەنيەتىن جاساقتاپ، 100 مىڭ جىل بۇرىندارى ءوزىن-وزدەرى قۇرتقان اتلانتتار كىرىپتى. ايگىلى فيلوسوف پلاتون ولار جايىندا "كريتي", "تيمەي" دەگەن ديالوگتار جازعانى ءمالىم. ونىڭ ايتۋىنشا، اتلانتتار ءوز قۇدىرەتتەرىنە وزدەرى ماستانىپ، جاراتۋشىنىڭ سىيلاعان اقىل-ويىنان اتىمەن الجاسىپ، استامسىپ كەتكەننەن ءوز تۇپتەرىنە وزدەرى جەتىپتى. ولاردان كەيىنگى بەسىنشى ناسىلگە، ەزوتەريستەردىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامزات جاتادى دەيدى. بۇل ءناسىل اۋەلدە مىسىردان (ەگيپەتتەن) تاراپ، كەيىن جەر بەتىنە تۇگەل جايىلىپتى. كوپ ۇزاماي ولاردىڭ ورنىن التىنشى ءناسىل كەلىپ يەمدەنەتىن كورىنەدى-ءمىس.
زايىرلى عىلىمنىڭ دا كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستايتىنداي ناقتى دەرەكتەرى از. الايدا، ول بۇرىننان كەلە جاتقان قۇپيا، جاريا ادەبي مۇرالار مەن اڭىزدارعا عانا ەمەس، عارىشتانۋ، عالامتانۋ، ادامتانۋ، تابيعاتتانۋ، قوعامتانۋ زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، اقىلعا سىيىمدى تۇجىرىمدار جاساۋعا جەتكىلىكتى مۇمكىندىكتەرگە يە بولعان سياقتى. ونىڭ پايىمداۋىنشا، ادام - عالامدىق ەۆوليۋتسيالىق دامۋدىڭ تۇلەگى. ال ول ەۆوليۋتسيا عارىشتىق، بيولوگيالىق، مادەني دەپ اتالاتىن ءۇش كەزەڭدى قامتيدى. تىرشىلىكتىڭ ءتۇپ نەگىزىن تۇلەتكەن عارىشتىق ەۆوليۋتسيا باستالعانىنا 10-15 ميلليون جىل وتكەندەي.
وعان كۇن جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋى، پلانەتالاردىڭ ورنالاسۋى مەن ءبىرىن-ءبىرى اينالۋى سياقتى الەمدىك قۋات الماسۋعا تىكەلەي قاتىستى ۇدەرىستەر مۇرىندىق بولعانداي. سولاردىڭ ناتيجەسىندە 5 ميللياردتاي جىل بۇرىن كۇننەن 150 ميلليون كيلومەتردەگى قاشىقتىقتا ءبىزدىڭ پلانەتامىز - جەر ورنىعىپتى. وندا ءولى عارىشتىق ەۆوليۋتسيانىڭ جالعاسى رەتىندە بۇدان 4-5 ميلليارد جىل بۇرىن تىرشىلىك پايدا بولىپ، 2 ميللياردتاي بيولوگيالىق تۇرلەر ءوربىپتى. ءتىرى ماقۇلىقتاردىڭ ءبارى، ل.وكەنەمنىڭ ايتۋىنشا، "ازەلگى شىرىش جالقاياقتان" ("پەرۆيچنايا سليز") تاراپتى. ج.لەماركتىڭ پايىمداۋىنشا، ولاردىڭ ودان ارعى دامۋى قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلۋ بارىسىندا جۇزەگە اسىپتى.

<!--pagebreak-->
ءسويتىپ، ەۆوليۋتسيانىڭ بيولوگيالىق كەزەڭى باستالىپتى. الايدا، بۇل عارىشتىق ۇدەرىستەردىڭ تىرشىلىك دامۋىنا تىكەلەي ىقپالى وسىمەن توقتالىپ قالدى دەگەن ءسوز ەمەس ەدى. فرانتسۋز عالىمى جورج كيۋۆە بيولوگيالىق وزگەرىستەردىڭ كوبى تىكەلەي عارىش ىقپالىنان بولىپ جاتقانىن انىقتادى. ول جەردىڭ كىندىگىنە (پوليۋس) اسەر ەتىپ، سونىڭ اسەرىنەن كوكتەمگى كۇن مەن ءتۇن تەڭەسۋى جىل سايىن 16 مينۋت ەرتە كەلەدى ەكەن. سودان 105 عاسىر وتكەن سايىن تەرىسكەي جارتى شار مەن كۇنگەي جارتى شارداعى كليمات تۇبىرىمەن وزگەرىپ، بۇرىنعى ىستىق جەر سۋىق جەرگە، بۇرىنعى سۋىق جەر ىستىق جەرگە اينالادى ەكەن. بەلگىلى بولعانداي، جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى 9252 جىلى تەرىسكەي جارتى شار ەڭ قاتتى سۋىققا ۇشىراپتى. سودان قايتا جىلىنا باستاپ، 1248 جىلى ەڭ شىڭىنا جەتىپ، ودان ءارى اۋا رايى قايتادان سالقىنداي تۇسكەن. الدىمىزداعى 11747 جىل تاعى دا ەڭ قاتتى سۋىق جىل بولماقشى.
ارينە، مۇنىڭ ءبارى تىرشىلىكتى ايتا قالارلىق وزگەرتۋلەرگە ۇشىراتارى ءسوزسىز. پالەوماگنيتولوگيانىڭ دەرەكتەۋىنشە، اراسىنا 5 نەمەسە 10 مىڭ جىل سالىپ، جەر كىندىكتەرى ءوزارا ورىن الماسىپ تۇرىپتى. سوڭعى 76 ميلليون جىل ىشىندە 171 رەت سولاي بولىپتى. سولاردىڭ ءبىرىنىڭ تۇسىندا، بۇدان 70 ميلليون جىل بۇرىن سۇتقورەكتىلەردىڭ جوعارعى توبىنا جاتاتىن ادام تاقىلەتتەس جان يەلەرى جاراتىلىپتى. ولار وسىدان 4-5 ميلليون جىل بۇرىن جوعارىدا ايتىلعان گەوماگنيتتىك ينۆەرسيانىڭ اسەرىنەن بىلايعى جانۋارلار دۇنيەسىمەن ىرگە اجىراتىپ، ءبولىنىپ كەتىپتى. بۇدان 350-150 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن اقىل-ەسى بار بابالاردىڭ قاڭقاسىنىڭ جۇرناعى پالەستينا اۋماعىنان تابىلدى.
ال بۇگىنگى بىزگە ۇقسايتىن ەكى اياقتىلار بۇدان 50 مىڭ جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلىپتى. جالپى، العاشقى ادامعا ۇقساستار اعاش باسىنان تۇسپەگەندىكتەن دريوپيتەكتەر اتالىپتى. "اعاش باسىنىڭ حايۋانى" دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. ودان جەرگە ءتۇسىپ، ەكى اياقپەن جۇرگەن اۆسترالوپيتەكتەر ("وڭتۇستىك ادامدارى") ءوربىپتى. ولاردىڭ ميىنىڭ كولەمى 600 تەكشە سانتيمەتر ەكەن. قۇرال پايدالانا قويماپتى. سودان كەيىن، بۇدان 700 مىڭ جىل بۇرىن شىققان پيتەكانتروپتاردىڭ ميى 900 تەكشە سانتيمەترگە جەتىپ، 20 ءتۇرلى تاس قۇرالىن قولدانىپتى. بۇدان 250-40 مىڭ جىل بۇرىن داۋرەندەگەن نەاندەرتالداردىڭ ميىنىڭ كولەمى 1400 تەكشە سانتيمەترگە دەيىن ۇلعايىپ، 60 ءتۇرلى تاس قۇرالىن پايدالانىپتى. ال وسىدان بار بولعانى 40-30 مىڭ جىل بۇرىن كورىنگەن اقىلدى ادامدار (homo sapiens) ميى 1500 تەكشە سانتيمەترگە جەتىپ، 90 ءتۇرلى تاس قۇرال يەمدەنىپتى.
ءتىل مەن سانانىڭ دامۋىنا سارا جول سوسىن اشىلعانداي. ويتكەنى، جارتاستارداعى سۋرەتتەر سونى اڭعارتادى. تاس قۇرالداردىڭ دامۋ ساپاسىنا قاراپ، ولاردى وسىدان 100 مىڭ جىل بۇرىن اياقتالعان تومەنگى پالەوليت، 45-50 مىڭ جىل بۇرىن اياقتالعان ورتاڭعى پالەوليت، 12-10 مىڭ جىل بۇرىن اياقتالعان جوعارعى پالەوليت، 8 مىڭ جىل بۇرىن اياقتالعان مەزوليت، 5 مىڭ جىل بۇرىن اياقتالعان نەوليت كەزەڭدەرىنە بولۋگە بولادى. وڭ وزگەرىستەر مەزوليت زامانىنان باستاپ جەدەلدەي باستاعان ءتارىزدى. ساداق، بۋمەرانگ، شانىشقى، قارماق، ۇرعى، توماردان ويىپ جاسالعان قايىق، ورمەك اعاش سول كەزدە شىعىپتى.
تالاي ۋاقىت ادامدار جەر شارىنىڭ ءار قيىرىندا پايدا بولعان دەگەن پوليتسەنتريزم قيسىنى باسىم ءتۇسىپ كەلدى. الەمدىك دىندەردىڭ شىعۋىنا بايلانىستى، ادامدار اۋەلدە ءبىر جەردەن تارالعان دەيتىن مونوتسەنتريزم قاعيداسى ۇستەم تۇسە باستادى. نەمىس فيلوسوفى گەگەل ادامزات وتانىن ازيا دەپ سانادى. الايدا، وتكەن عاسىردا باستان-اياق جۇرگىزىلگەن كەشەندى زەرتتەۋلەر افريكانىڭ اۆسترالوپيتەك، پيتەكانتروپ، نەاندەرتال، حومو ساپيەنستەردىڭ جاراتىلۋلارى مەن ورىن الماسۋلارىن ناقتى دالەلدەيتىن دەرەكتەر تۇگەل تابىلعان بىردەن ءبىر قۇرلىق ەكەنىن انىقتادى.
ولدۋۆەي اڭعارلارىنان ۇشىراسقان ەڭ ەجەلگى ادام تۇراعى مەن قاڭقاسى باسقا قۇرلىقتاردىڭ ەشقايسىسىنان كەزىككەن ەمەس. ولدۋۆەي جەراستى دۇمپۋىنەن جەر قاباتىنىڭ قاق جارىلىپ، قارس ايىرىلۋىنان پايدا بولعان سەكىلدى. وندا كەزىككەن تاس قۇرالدار بۇدان 2,5 ميلليون جىل بۇرىن جاسالىپتى. سوندا ادام دا الگىندەي الاپات اسا قۋاتتى راديواكتيۆتى ءدۇمپۋدىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان بوپ شىعادى. گەنەتيكالىق زەرتتەۋلەر جەر بەتىندەگى ادامداردىڭ، تۇپتەپ كەلگەندە، ءبىر تەكتەس، ءبىر قانداس ەكەنىن انىقتادى. اۋەلدە ءبارى دە ءبىر ايەلدەن نەمەسە اپالى-ءسىڭلىلى ءۇش ايەلدەن تارالۋى مۇمكىن سەكىلدى.
مونوتسەنتريزم تەورياسىنىڭ ايتۋىنشا - تىرشىلىكتىڭ جاراتىلۋىنا كۇن ساۋلەسىنىڭ مۇحيت سۋىنا تۇسۋىنەن ورىستەگەن فوتوسينتەز ۇدەرىسى سەبەپ بولعان. ودان بالدىر سياقتى انايى وسىمدىكتەر وربىسە كەرەك. سولاي باستاۋ العان تىرشىلىك كلەتكالارى بىرتە-بىرتە دامىپ، جاندى ماقۇلىقتارعا اينالىپتى. ولار ودان ءارى جەتىلىپ، قۇرلىقتارعا اياق باسىپتى. ونداعى وركەندەۋدىڭ ناتيجەسىندە اقىل يەلەرى جارىققا كەلىپتى. قايتكەن كۇندە دە، تىرشىلىكتىڭ ساقتالۋى ءۇشىن وسىمدىك بيوماسساسى جوعالىپ كەتپەي، ۇدايى قايتادان قالپىنا كەلىپ وتىرۋى شارت ەكەن. ول ءۇشىن وسىمدىكتەر قۇرايتىن بيوماسسا ءشوپ قورەكتىلەر قۇرايتىن بيوماسسادان 10 ەسە، ال ءشوپ قورەكتىلەر قۇرايتىن بيوماسسا ەت جەيتىندەر قۇرايتىن بيوماسسادان 10 ەسە كوپ بولۋى ءتيىس ەكەن.
مۇنداي اراسالماق بىردەن بارلىق جەردە بىردەي بولىپ قالىپتاسپاپتى. اۋەلى كۇن كوزى كوپ تۇسكەن ەكۆاتور ماڭىندا عانا سولاي بولىپتى. ونىڭ ۇستىنە ادام - كوپ قورەكتى ماقۇلىق قوي. ءبارىن دە جەي بەرەدى. قورەك تابۋعا قالعاندا ول كەڭىستىككە تىپتەن تەز تاراپ ۇلگەرە الادى. ونى ازەلگى جارالعان ايماعىنان جان-جاققا شاشىراتپاي، جيناقى ۇستاعان سەبەپ باسقا. ول سالقىنقاندى (ماسەلەن، بالىقتار سياقتى) جانۋارلار توبىنا ەمەس، ىستىققاندى ماقۇلىقتار توبىنا جاتادى. دەنە قىزۋى 36,6 گرادۋس. ودان نە تومەن، نە جوعارى اۋىتقىسا، بىردەن مەرت بولادى. سوندىقتان دا، ەڭ تۇپكى بابالارىمىز كوپكە دەيىن ەكۆاتوردىڭ ەكى جاعىنداعى ەندىكتەردەن الىسقا ۇزاپ كەتپەپتى. سويلەيتىن قابىلەتكە دە سول ارادا ءجۇرىپ جەتىلسە كەرەك. ءبىر دەرەكتەر بويىنشا ول بۇدان 700 مىڭ، ەكىنشى دەرەكتەر بويىنشا 400 مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولسا كەرەك.
مۇنىڭ انىق-قانىعىن ەشكىم بىلمەيدى. الايدا، ارحەولوگيا ەكى اياقتىلاردىڭ العاشقى باسپانالارى - كەۋەكتەر مەن ۇڭگىرلەر ەكەندىگىنە ەش كۇمان كەلتىرمەيدى. ەندەشە، ولار كۇن باتىپ، اي تۋماي تۇرىپ، قاراڭعىلىق قۇشاعىنا ەنبەكشى. سوندا جان-جاقتارىنان قانداي قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن بىلە الماي، ۇرەيلەنىسەرى ءسوزسىز. ودان قۇتىلار امال ىزدەۋدەن سانا قالىپتاسادى. وت جاعۋ دا اۋەلى سونداي ۇرەيدى سەرپىلتەر ءادىس رەتىندە پايدا بولعان ءتۇرى بار. ال ءتىل ودان كوپ بۇرىن جاراتىلعان سەكىلدى. وعان، اعىلشىن انتروپولوگى، دۇرىسىندا، كراكوۆتە تۋعان پولياك مالينوۆسكيدىڭ تۇسپالداۋىنشا، باعزىداعىلاردىڭ فاتوستىق قاتىناستارى تۇرتكى بولسا كەرەك.
فاتوس - گرەكشە ء"ۇن قاتىسۋ" دەگەن ءسوز. تاس قاراڭعىداعىلار ماڭايىندا باسقا ماقۇلىقتاردىڭ بار-جوعىن بىلمەك بولىپ، داۋىستارىن شىعارىپ، ءۇن قاتىسقان. سوندا تانىس داۋىستار جاۋاپ بەرسە، جاندارى جاي تاپقان. قازاقتاردىڭ "ات كىسىنەسكەنشە، ادام سويلەسكەنشە" دەۋىنىڭ توركىنىندە دە وسى تاقىلەتتەس ەجەلگى داعدى جاتسا كەرەك. وسىلاي ۇزبەي ءۇن قاتىسىپ تۇرعانداردىڭ اقپارات الماسۋىنىڭ تۇراقتى جۇيەسى قالىپتاسۋىنان ازەلگى تىلدەر پايدا بولعان ءتارىزدى.
ناوم حومسكيدىڭ پايىمداۋىنشا، بارلىق تىلدەردىڭ ىشكى قۇرىلىمى، نەگىزىندە، بىردەي. ءاربىر ادامنىڭ گەنەتيكالىق مۇراسى بۇكىل ادامزاتتىڭ ءوز تاريحىنىڭ ەڭ ەرتە كەزەڭىندە، سويلەۋ قابىلەتى قالىپتاسار تۇستا جيناقتاعان تاجىريبەسىنەن تۇراتىن سىڭايلى.
باعزى بابالار ۇڭگىردەن شىققان سوڭ دا ۇرەيدەن قۇتىلا قويماعانداي. ولار وزەندەر مەن كولدەر بويىنا توپتاسىپتى. جەر بەتىنە دە سولاردى بويلاپ تارالىپتى. بىراق، قايدا بارسا دا، توسىن اياعا تاپ بولىپ، سىرىن بىلمەيتىن تاڭسىق نارسەلەر قورشاۋىندا قالىپ وتىرىپتى. ءۇيىر-ءۇيىر بولىپ جۇرمەسە، قاتەرگە ۇشىراپتى. وتكەن عاسىر ەتنوگرافتارى جولىقتىرعان "جابايى" ۇيىرلەر 25-30 ادامنان اسپاپتى. سوعان قاراعاندا، باعزىداعىلارى دا سول شامادا بولسا كەرەك. اعاش باسىنان ميۋا، ءشوپ باسىنان ءدان، جەرگە ءۇڭىلىپ جەيتىن ساباق پەن تامىر، ءتۇيىن مەن تۇبىرشىك تەرىپ، اڭ قاماپ، كۇن كورىپتى. ايەلدەرى ۇيدە قالىپ، بالا باعىپ، وشاق جايعاپتى. ەركەكتەر ءتۇز كەزىپ، ازىق ىزدەپتى.
بۇل ازەلگى ءۇردىس تىم ۇزاققا سوزىلعانداي. وسى زامانعى عىلىم وسىدان 10 ۇرپاق بۇرىن ونەركاسىپتىڭ، 20 ۇرپاق بۇرىن جازۋدىڭ، 400 ۇرپاق بۇرىن ەگىنشىلىكتىڭ بولماعانىن، ال 100 مىڭ ۇرپاق بۇرىنعى ادامنىڭ باس سۇيەگى قازىرگىدەن ەكى ەسە كىشى بولعانىن انىقتاپ وتىر. ول كەزدەگى ەكى اياقتىلاردىڭ باس باعىپ، بالا تابۋدان باسقا مۇراتى جوق بىلايعى جانۋارلاردان وزگەشەلىگى كوپ بولا قويماعان. سوعان قاراعاندا، اقپارات الماسۋ دامىعان مادەني دامۋ كەزەڭىندە عانا ەۆوليۋتسيا شىنداپ قارقىن العان سەكىلدى.
"شوشقانى قولعا ۇيرەتۋدىڭ ماڭىزى ناپولەوننىڭ "جەڭىستەرىنەن" ءبىر دە كەم ەمەس", - دەيدى پ.كۋسي. اتالمىش ءداۋىردى اڭشى-تەرىمشىلىك، اگرارلىق، عىلىمي-تەحنيكالىق دەپ ءۇش كەزەڭگە بولەدى. اگرارلىق كەزەڭنىڭ ءوزى دايىن ىرزىق ايىرۋ جانە وندىرمەلى شارۋاشىلىق كەزەڭى دەپ ەكىگە جىكتەلەدى. العاشقىسىنىڭ تۇسىندا ادامدار اڭشىلىقپەن، تەرىمشىلىكپەن كۇن كورىپ، ءوز-وزىنەن ءونىپ-ءوسىپ جاتقان تابيعي ىرزىقتاردى يەمدەنگەن. سوندىقتان دا ونى يەمدەنۋ كەزەڭى دەپ اتايدى. ەكىنشى كەزەڭدە جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتىپ، مالشىلىقپەن، داقىلدار مەن ميۋالاردى ەگىپ ءوسىرىپ، ديقاندىقپەن جانە باعباندىقپەن ىرزىق ايىرعان. سول سەبەپتى دە، ونى وندىرمەلى شارۋاشىلىق كەزەڭى دەپ ساناعان.

<!--pagebreak-->
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ءبىز جانۋارلار دۇنيەسىنەن ءبىر ميلليون جىل بۇرىن ىرگە اجىراتىپپىز. سودان بەرگى ۋاقىتتىڭ 99 پايىزى تەرىمشىلىك پەن اڭشىلىققا كەتىپتى. سونشاما ۇزاققا سوزىلعان بۇل كەزەڭدە ايتا قالارلىقتاي ەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەر ورىن الا قويماپتى. ويتكەنى، قالعان جان يەلەرىنەن ىرگە اجىراتۋ كەزەڭىنەن بەرگى ءبىر ميلليون جىل ۋاقىتتىڭ تەك ءبىر پايىزىن قۇرايتىن سوڭعى بولىگىندە عانا وركەندەي باستاپپىز.
نەگە بۇلاي بولدى؟ بۇل تاريحقا ودان ارمەن ۇڭىلتەدى. جەر بەتىندەگى ادام سانىنىڭ جەر بەتىندەگى دايىن ىرزىقتار مولشەرىنەن ايتا قالارلىقتاي اسىپ ءتۇسىپ، وندىرمەلى شارۋاشىلىققا امالسىز كوشەتىندەي كەزەڭى بۇدان بەس مىڭ جىلداي بۇرىن تۋىپتى. ال العاشقى ادامداردىڭ العاشقى مەكەنى بولعان شىعىس افريكا مەن كۇنگەي افريكانىڭ دايىن ىرزىقتارى بۇدان 7 مىڭ جىل بۇرىن سارقىلىپتى. ويتكەنى، ءار اڭشى مەن تەرىمشى ءوز قورەگىن تابۋى ءۇشىن كۇن سايىن 2-2,5 شارشى كيلومەتر اۋماقتى كەزىپ شىعىپتى. سوندا بۇگىنگى فرانتسيا اۋماعى 20 مىڭ اڭشى مەن تەرىمشىگە عانا ازىق تاۋىپ بەرە الىپتى. الايدا، ادامزات ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن قۇرلىقتىڭ 30 پايىزىن قۇرايتىن، 40 مىڭ شارشى كيلومەتر اۋقىمنان اسا الماعان. ونىڭ دا سەبەبى بار ەدى.
وسىدان 17 مىڭ جىل بۇرىن جەر بەتىن سوڭعى رەت مۇز باستى. ادامزات كارپات، بالقان، كاۆكاز، كوپەتداگ، پامير، تيان-شان، گيمالاي، جوڭعار الاتاۋى، التاي، سايان، الدان، سۋحوتە-الين بولىپ، كەرۋەننىڭ تۇيەسىندەي ءبىر-بىرىنە تۇمسىق تىرەپ، ءتىزىلىپ جاتقان سەڭگىر تاۋلار بەلدەۋىنىڭ تەرىسكەي بەتىنە اتتاپ باسا المادى. ويتكەنى، ول جاقتاعى ۇلان-عايىر كەڭىستىك سىرەسكەن مۇز استىندا جاتتى. ەندەشە، جەلەڭ كيىنىپ، جەڭىل باسپانامەن جەر كەزىپ، قورەك ايىرىپ جۇرگەن اڭشى مەن تەرىمشىلەر، ەكۆاتورمەن ىرگەلەس ەندىكتەردەن الىستاپ كەتەر وركەنيەتتىك الەۋەتكە ءالى جەتىلە قويماعان-دى. ءسويتىپ ءجۇرىپ تە، ولاردىڭ سانى اتالمىش كەزەڭدە 4-5 نەمەسە 5-6 ميلليونعا جەتىپتى. ول كەزدەگى ويكۋمەنا ول كەزدەگى حالىقتىڭ سانىنا كوزاپارا تارلىق ەتتى. قاتىپ جاتقان مۇزدىڭ ۇستىمەن باتىستا برەتاننان انگلياعا، شىعىستا ازيادان امەريكاعا اۋا كوشۋگە تاۋەكەل ەتكەندەر تابىلىپتى. بىراق، مۇنداي جانكەشتىلىككە جاپپاي بارا بەرمەپتى.
پالەوستاتيك ج.ن.بيروباننىڭ ەسەپتەۋىنشە، وسىدان ون مىڭ جىل بۇرىن جەر بەتىندەگى ادامدار سانى تەڭ جارتىسىنا قىسقارىپتى. سويتسە، ىرزىق ايىرۋ اياسىنىڭ تارىلىپ كەتۋىنە بايلانىستى اشتىق جايلاپ، ىندەت كوبەيىپ، بالا كوتەرۋ شەكتەلىپتى. ورتا جاس وتىزدان اسپاپتى. ازىقتىڭ جەتپەۋىنەن اۋەلى كارى ادامدارعا، سوسىن قىزدارعا، ەڭ سوڭىندا سابيلەرگە تاماق بەرۋ دوعارىلىپتى. مىگىرسىز كوشى-قون ۇستىندەگى ايەلدەر ءسابيىن 7-8 مىڭ كيلومەترگە دەيىن جاياۋ ارقالاپتى. سوندىقتان، ەمىزۋلى نارەستەلەرى ءتورت جاسقا شىققانشا قۇرساق كوتەرمەپتى. تۇسىك تاستاۋ كوبەيگەن. ءسويتىپ، كوز اشپاي جاتىپ شەتىنەگەندەردىڭ سانى جارىققا كەلگەن سابيلەر سانىنىڭ جارتىسىنا جۋىقتاعان. بۇل - ادامزات كورگەن العاشقى ەكونوميكالىق داعدارىس ەدى.
ودان تەك قالىپتاسقان ءومىر سالتىن تۇبەگەيلى وزگەرتىپ قانا قۇتىلۋعا بولاتىن ەدى. ءسويتىپ، دايىن ىرزىق ايىرۋ وندىرىلمەلى شارۋاشىلىقپەن الماستى. بۇعان، اسىرەسە، اشتىق قاۋپى كوبىرەك تونگەن ايماقتار الدىمەن كوشتى. ماسەلەن، امەريكا اۋىپ بارعاندار مۇز كەتكەن سوڭ ەلدەرىنە قايتا المادى. مۇز داۋىرىندە امەريكادا دا اڭ-قۇس ازايعان-دى. كۇندەرى وسىمدىككە قارادى. سونداي تىعىرىققا تاياۋ شىعىستاعىلار دا تىرەلگەن-ءدى. ەكەۋى دە ءدال ءبىر ۋاقىتتا ەگىنشىلىككە كوشتى. وعان قولايلىسى - جابايى داقىلدار وسكەن ايماقتار ەدى. ونداي ەڭ ەجەلگى (بۇدان 10-9 مىڭ جىل بۇرىنعى) ەگىندىك تايلاندتان تابىلدى. وتكەن عاسىرداعى اكادەميك ن.ۆاۆيلوۆتىڭ زەرتتەۋىنشە، جەر بەتىندە وسىنداي 8 ورتالىق بار بولىپ شىقتى. ولاردىڭ قاتارىنا سولتۇستىك افريكا، وڭتۇستىك-شىعىس ەۋروپا، كۇنگەي ازيا، ءۇندىستان، ورتالىق ازيا، شىعىس گيمالاي، ورتالىق امەريكا، ۇندىقىتاي جاتقىزىلدى. تاياۋ شىعىستا ءداندى داقىلدار ەگىلدى. ءۇي مالى ءوسىرىلدى. ءمۇيىزدى ءىرى قارا، جىلقى قولعا ۇيرەتىلدى. دوڭعالاق ويلاپ تابىلدى. ادامدار تەرىسكەي ەۋروپاعا اياق باستى.
مۇنىڭ ءبارى دەموگرافيالىق قارقىنداۋعا اكەلدى. تاس ءداۋىرى تولىعىمەن اياقتالىپ، ەڭبەك قۇرالدارى تۇبەگەيلى وزگەرگەن كەزەڭدە، بۇدان 5-4 ميلليون جىل بۇرىن ادامزات 250-280 ميلليونعا دەيىن كوبەيگەن. ال جاڭا جىل ساناۋىمىزدىڭ 1000 جىلى 300 ميلليونعا جەتكەن. 1500 جىلى جەر بەتىندەگى ادامدار سانى جارتى ميللياردتى ءالى تولتىرمايتىن. 1820 جىلى، تۇڭعىش رەت ادامزات 1 ميللياردقا جەتكەن. سودان كەيىن كوز ىلەستىرمەي شارىقتاپ وسە باستاعان. اراعا ءجۇز جىل سالىپ، 1927 جىلى 2 ميللياردقا، ودان 33 جىل سالىپ، 1960 جىلى 3 ميللياردقا، ودان بار بولعانى 15 جىل وتپەي جاتىپ، 1975 جىلى 4 ميللياردقا ۇلعايدى. مۇنداي الاپات قارقىننىڭ شامالىدا باسەڭدەي قويار ءتۇرى كورىنبەيدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ساراپشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، 2030 جىلعا دەيىن 14,4 ميللياردقا جەتەمىز. 2100 جىلى 36 ميللياردقا يەك ارتاتىن كورىنەدى. ادامزات پايدالاناتىن قۋات كوزدەرىنىڭ قازىردىڭ وزىندە تورتتەن ءۇشى قايتادان قالپىنا كەلمەيتىنىن ەسكەرسەك، مۇنداي دەموگرافيالىق اسقىنداۋدىڭ قانشالىقتى كۇردەلى ماسەلەلەردى تۋىنداتاتىنىن ايتپاي-اق بىلە بەرۋگە بولادى.
ودان ءارى نە بولاتىنىمىزدى كوزگە ەلەستەتۋ ءۇشىن بۇدان بۇرىن قالاي بولعانىمىزدى قايتا-قايتا ەسكە الۋعا تۋرا كەلەدى. ادامزاتتىڭ سانى كوبەيە باستاعان سوڭ، ىرزىق ايىرار ءورىسى دە كەڭەيە باستادى. سوعان وراي الەۋمەتتەسۋ ۇدەرىسى دە ۇدەي ءتۇستى. ەجەلگى ەكى اياقتى ۇيىرلەردىڭ اۋەلى رۋلارعا، سوسىن تايپالارعا بىرىگۋى، نەگىزىنەن، قانداستىق جولىمەن جۇزەگە استى. قورشاعان تابيعي ورتا مەن شارۋاشىلىق جۇرگىزەر كەڭىستىكتى بىرىگىپ ۇلعايتۋ مەن بىرىگىپ قورعاۋدىڭ قامى ىقپالداستىقتىڭ بۇل اۋقىمىن دا مىسە تۇتپاي، بىرنەشە تايپا بىرىگەتىن تايپالار وداعىن قۇرۋدى تالاپ ەتتى. سودان باستاپ، بۇرىنعى قانداستىق جولمەن ىنتىماقتاسۋ ەندى ىرزىق ايىرار ورىستەردىڭ كورشىلەستىگىنە وراي اۋماقتاستىق جولىمەن ىنتىماقتاسۋعا اۋىستى. ءسويتىپ، باتىستا حالىق (ورىسشا - نارودنوست - ءا.ك.), ال بىزدە ۇلىس دەلىنىپ جۇرگەن جاڭا ەتنوستىق بىرلىك پايدا بولدى.
ەجەلگى ەللادا مەن مىسىردا سوناۋ قۇل يەلەنۋشىلىك داۋىردە باستالعان بۇل ۇدەرىس ەۋروپادا فەوداليزم داۋىرىندە ەتەك جايدى. ورىس، پولياك، نەمىس حالىقتارىنىڭ قالىپتاسۋى - سوعان كۋا. الدىمەن بۇلاردى اۋىزعا الىپ وتىرعانىمىز - ولاردىڭ قالاي ۇجىمداسقانى جايىندا جەتكىلىكتى دەرەكتەر بار. سولارعا جۇگىنسەك، اتالمىش ەتنوستىق بىرلىك كەيدە ءبىر تىلدە سويلەيتىن، كەيدە ءار تەكتى تايپالاردان جينالعان. ماسەلەن، ورىستار پوليان، درەۆليان، ۆياتيچ، ت.ب.، پولياكتار پوموريان، ۆيسليان، موزاۆشان، ت.ب. قانداس سلاۆيان تايپالارىنان، نەمىستەردىڭ ءدال سونداي ساكس، الەمان، ت.ب. گەرمان تايپالارىنان تۇراتىنى ءمالىم. ال فرانتسۋزدار مەن پروۆانسالدار ءار تەكتەن تاراعان، ءار تىلدە سويلەيتىن بۇرىنعى گاللداردان، ريم كولونيستەرىنەن، سونداي-اق ءتۇبى گەرمانداردان شىققان فرانك، ۆەستگوت، بۋرگۋند سىندى تايپالاردان ءتۇزىلىپتى.
مۇنداي ۇدەرىستىڭ بارىسىندا ەڭ كۇشتى، سانى كوپ ءبىر تايپانىڭ ءتىلى ورتاق تىلگە، ال قالعاندارىنىڭ ءتىلى ديالەكتىلەرگە اينالىپتى. ءتىپتى ءبىرجولاتا جوعالىپتى دا. ماسەلەن، فرانتسيادا ء"تىل الاۋىزدىعىن" جويۋ ءۇشىن جۇرتتى يلدە فرانس ايماعىنداعىلاردىڭ تىلىندە سويلەۋگە ماجبۇرلەپ، ودان كەم ەمەس دامىعان پيكارديا، پروۆانس، برەتان تىلدەرى كوزاپارا قۇلدىراپتى. ءدال سونداي جاعداي يسپانيادا دا بولىپتى. بۇرىنعى كاستيل كورولدىگىندە تۇراتىنداردىڭ ءتىلى ورتاق ءتىل سانالىپ، اراگون، كاتالون، ۆالەنسيا، گرەنادا، باسك ايماقتارىنىڭ تىلدەرىنىڭ تاعدىرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تالاس تۋعىزىپ كەلەدى.
بۇلاي ەتۋ، كوپتەگەن تابيعي دامىپ كەلە جاتقان تىلدەردىڭ وبالىنا قالدىرادى. بىراق ونىڭ ەسەسىنە الگىندەي بىرىگۋلەر اۋماقتىق، مادەني، شارۋاشىلىق تۇتاستىعىنا، جاسامپازدىق پەن اسكەري ايبىندىلىققا جەتكىزىپتى. كۇشەيە كەلە، بەلگىلى ءبىر اۋماقتى تۇراقتى مەكەندەپ، سونداعى جەر استى، جەر ءۇستى يگىلىكتەردى تولىقتاي يەمدەنىپ، سەنىمدى قورعايتىن، ءوزارا جىگى اجىرامايتىن، ۇيىتقىلى ۇلتتار قالىپتاسىپتى.
مۇنداي ۇدەرىستىڭ تۇسىندا بۇرىنعى ۇلىستاردىڭ كەيبىرى سول قالپىندا، كەيبىرى بىرنەشەگە ىدىراپ (ماسەلەن، ورىستار ۇلى ورىس، اق ورىس، از ورىس بولىپ ءبولىنىپ), كەيبىرى بىرنەشە ۇلىستان بىرىگىپ، دەربەس ۇلتتارعا اينالىپتى. سوڭعىسىنا تاگال، ۆيسايا، يلوكتاردان تۇراتىن فيليپيندەر، ياۆا، سۋند، مادۋر جانە باسقالارىنان تۇراتىن يندونەزيالىقتار جاتادى. ال كەيبىر ۇلىستار سانىنىڭ ازدىعىنان، مادەنيەتىنىڭ كەندەلىگىنەن، كەمەلدەنۋگە تىرىسپاعان ەنجارلىعىنان، ءوزارا الاۋىزدىقتان دەربەس ۇلتقا اينالا الماي، باسقالارعا ءسىڭىپ، ءبىرجولاتا جوعالىپتى. بۇرىنعى ۇلىستار، كەيىنگى ۇلتتار اراسىنداعى مۇنداي ەتنوستىق قاتىناستار، نەگىزىنەن، ۇجىمداسۋ، ءسىڭىسۋ، ىقپالداسۋ دەپ ۇشكە جىكتەلىپتى.
تاريح كورسەتىپ وتىرعانداي، تىلدەرى، مادەنيەتى ۇقساس، قونىستارى شەكتەس تايپالاردىڭ ۇجىمداسۋى ۇلىستى، ولاردىڭ ودان ءارى بىرىگۋى ۇلتتى تۋعىزىپتى. ال ءبىر ەتنوستىق توپتىڭ وكىلدەرى ەكىنشى سونداي توپتىڭ ورتاسىنا تاپ بولىپ، بىرتە-بىرتە ءوز سيپاتىن وزگەرتىپ، وزگەلەردىڭ سيپاتىنا كوشۋى ءسىڭىسۋ دەپ اتالادى. ورىسشاسى - اسسيميلياتسيا. ول كەيدە ەتنوستىڭ الگىندەي ءوز ەركىمەن، كەيدە ۇستەم ەتنوستىڭ تىكەلەي نە جاناما تۇردە تىزەگە باسۋىمەن جۇزەگە اسىپتى. ال مۇنداي تۇبەگەيلى قۇبىلۋعا ۇشىراماي، دەربەستىكتەرىن جوعالتپاي، بىرنەشە ەتنوستىق توپتىڭ كۇش بىرىكتىرىپ دامۋ جولىنداعى ارەكەتتەرى ىقپالداسۋ (ينتەگراتسيا) دەپ ەسەپتەلەدى. ادامزاتتىڭ تىرشىلىك اياسىن ۇلعايتۋى بارىسىندا قالىپتاسقان بۇل ۇردىستەرى الىگە دەيىن بار. ولار جەر شارى تۇگەل ويكۋمەناعا اينالىپ، تىرشىلىك رەسۋرستارىن ادىلەتتى ءبولىسۋدى كوزدەيتىن بولاشاق الەمدىك ءتارتىپتى قالىپتاستىرۋعا قانشالىقتى اتسالىسا الماقشى؟
بۇل - بۇگىنگى ادامزاتتىڭ شاقشاداي باسىن شاراداي قىلىپ وتىرعان شىرعالاڭ ماسەلە. ونىڭ بۇگىندە بۇكىل الەمدە قىزۋ تالقىلانىپ جاتقان ۇلت پەن ءتىل بولاشاعى ماسەلەلەرىن اينالىپ وتە المايتىنى تۇسىنىكتى. وعان تاريحقا ءۇڭىلىپ تە، بۇگىنگى دۇنيەگە بايىپتىراق كوز سالىپ تا قاپىسىز قانىعامىز. ەڭ الدىمەن ەسكەرەتىن جاعداي: ادامزات ءالى ءبىر ميللياردقا جەتپەي تۇرىپ، جەر شارى تۇتاسىمەن ويكۋمەناعا اينالدى. وعان دەيىن دەموگرافيالىق كوبەيۋدەن تۋىندايتىن كۇنكورىس ايىرۋ، نەگىزىنەن، بوس جاتقان كەڭىستىكتەردى يگەرۋ نەمەسە وزگەلەر يەمدەنىپ قويعان كەڭىستىكتەرگە باسىپ كىرۋ جولىمەن شەشىلگەنى بەلگىلى. وسىنىڭ وزىنەن-اق ءبىز جوعارىدا ءسوز بولعان جەر شارىنىڭ ويكۋمەنالانۋى بارىسىندا تۋىنداعان الەۋمەتتەسۋ قۇبىلىسى ناتيجەسىندە قارابايىر كۇنكورىستىڭ ەكونوميكاعا اينالعانىن بايقايمىز.
وعان وندىرمەلى شارۋاشىلىقتىڭ ورىستەۋى سەبەپ بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە كۇندەلىكتى ىرزىق ايىرۋدان ارتىلىپ قالاتىن قوسىمشا ءونىمدى كوبەيتە تۇسۋگە مۇددەلى كۇشتەر كوبەيدى. تايپالاردىڭ وداققا بىرىگۋىنەن باستاپ، ءوزارا يگىلىك ءبولىسۋ ايتا قالارلىقتاي اۋقىمدانا ءتۇستى. باسقارۋشى بيلىك، اسكەر، ابىزدار قاۋىمى الدى الدارىنا جىكتەلىپ، ارقايسىسى دەربەس سىباعا دامەلى. بىتپەيتىن دە قويمايتىن الىس-جۇلىستار مولايدى. تاريحى تىركەلگەن بەس جارىم مىڭ جىل ىشىندە بار بولعانى ءۇش ءجۇز-اق جىل بەيبىت ءوتىپتى. اتالمىش كەزەڭدە 14,5 مىڭ اسكەري جانجالدار تۋىپ، 3,6 ميلليارد ادامنىڭ باستارىن جالماتىپتى.
قوسىمشا ءونىمنىڭ شىعۋى قورەك ىزدەپ تاباندارىنان تاۋسىلعان اڭشىلار مەن تەرىمشىلەردى قۇنارلى جەرلەرگە شوعىرلاندىرىپ، وتىرىقشىلارعا اينالدىردى. ونداي القاپتارعا سىيماعاندار بۇرىنعىسىنشا بوس جاتقان كەڭىستىكتەردى ىزدەدى. وتىرىقشىلار توپىراعى قۇنارلى، اۋا رايى قولايلى، ءشوبى شۇرايلى جەرلەرگە تۇراقتادى. بىراق، جەر شارىندا ونداي ولكەلەر از ەدى. كوپ ايماق - شولدەر مەن شولەيتتەر، تايگالار مەن تۋندرالار-تۇعىن. ميلليونداپ كوبەيگەن ەكى اياقتىلار ونداي كەڭىستىكتەردە دە ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلىپ، ارقيلى شارۋاشىلىق ۇردىستەرىن قالىپتاستىردى. ارقايسىسى ارقيلى تابيعي ايادا ءومىر سۇرۋگە ماشىقتاندى. سودان ارقيلى شارۋاشىلىق ءوربىپ، ارقيلى تەحنولوگيالىق تاسىلدەر ۇردىسكە ەندى. بۇدان تەك ءارتۇرلى ەتنوستىق بىرلىكتەر عانا ەمەس، ءارتۇرلى وركەنيەتتىك بىرلىكتەر قالىپتاستى.
مۇنداي كوپ ۇردىستىلىك ادامزات قاۋىمىن ەتنوستىق جاعىنان دا، وركەنيەتتىك جاعىنان دا، الا-قۇلالاندىرىپ، ءبىر-بىرىمەن جارىسۋدان گورى ءبىرى-بىرىمەن الىسۋعا كوبىرەك ماجبۇرلەپتى. فيلوسوف ۆ.حەسلە: "بارلىق ەكولوگيالىق داعدارىستاردىڭ العىشارتى - ءوزىڭدى وزگەلەرگە قارسى قويىپ، وقشاۋ كوزگە تۇسۋگە تىرىسۋشىلىق بولىپ تابىلادى", - دەيدى. سوعان قاراعاندا، جان تۇگىل مال، مال تۇگىلى وسىمدىك جەر بەتىندەگى قۇنار مەن نارگە تالاساتىن بولىپ شىقتى.

(جالاعاسى بار)

25 ماۋسىم - 20 شىلدە، 2006 جىل.
الماتى - استانا.