تۇرسىن جۇرتباي. قازاق - ولار ءۇشىن تىلسىم ۇلت
اباي.kz پورتالى جازۋشى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «امەريكا كۇندەلىكتەرى» اتتى جولجازبا كىتابىنىڭ سوڭعى تاراۋلارىن جاريالاۋعا كوشتى. كىتاپتىڭ العى بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەر ارقىلى تابا الاسىز:
http://abai.kz/post/view?id=2606
http://abai.kz/post/view?id=2587
http://abai.kz/post/view?id=2564
http://abai.kz/post/view?id=2551
http://abai.kz/post/view?id=2533
http://abai.kz/post/view?id=2505
http://abai.kz/post/view?id=2489
http://abai.kz/post/view?id=2464
http://abai.kz/post/view?id=2450
http://abai.kz/post/view?id=2410
http://abai.kz/post/view?id=2392
http://abai.kz/post/view?id=2365
http://abai.kz/post/view?id=2341
http://abai.kz/post/view?id=2328
http://abai.kz/post/view?id=2298
http://abai.kz/post/view?id=2264
http://abai.kz/post/view?id=2251
http://abai.kz/post/view?id=2238
20.01.2014.نيۋ-يورك.
بۇگىن قايتۋدىڭ قامىنا كىرىسكەن كۇن بولدى. ەل ەسكە ءتۇستى. ەلدەگى اعايىن-تۋىس، جەڭگە قارىنداس، نەمەرەلەر كوز الدىعا كەلدى. وسىندا كەلەردە ەسكە العان جەرلەر ەسكە ورالدى. سونىمەن، جاياۋلاتا سەرۋەندەپ، ءبىزدى وسىندا كەلۋگە مۇرىندىق بولعان، امەريكا تاريحىنداعى ەكىنشى جوعارى وقۋ ورنى – كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتى قالاشىعىنا كەلدىك. نيۋ-يوركتىڭ ماقتانىشى – مانحەتتەن باعىنىڭ ەتەگىن باسا ورنالاسقان قالاشىق جالپاق جانە بىتەۋ جارتاستى بيىك تەكشەگە سالىنىپتى. ەرتەگىدەگى كەيىپكەرلەر شاعىن كولشىككە ءتونىپ تۇرعان جارتاستارعا ەسكەرتكىش بوپ بەدەرلەنىپتى. ءار تۇستان كوك تاس باسپالداقتار شوقىعا شاقىرادى. اسپالى كوپىر ارقىلى قالامەن جالعاسىپ جاتىر. تاس داۋالدار، تاس قابىرعالار، تومەنگى جەرتولەلەرى تاسپەن ورىلگەن.
ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ماڭى ەجەلگى ساۋلەت مانەرىندەگى 5-7 قاباتتى سالماقتى ۇيلەر. باس عيماراتى جۋان دىنگەكتەرگە شىنتاعىن تىرەگەن كۇمبەزدى، باسپالداقتى. الدى كەڭ. بىتىرۋشىلەر سول الاڭقايدا ديپلومدارىن الۋ ءراسىمىن وتەيدى. كىتاپحاناسى دا ەجەلگى تاس عيمارات. قارسى الدىنداعى قارنەزدىڭ ماڭدايىنا – گومەر، گەرودوت باستاتقان تاريحشىلاردىڭ، ال شىعىس قابىرعاسىنىڭ كارنەزىنە شەكسپير باستاتقان جازۋشىلاردىڭ اتى ويىلىپ جازىلعان. ارينە، كىتاپحانا بۇگىنگى تەحنيكالىق جابدىقتارمەن جاراقتالعان.
نازىمنىڭ دوكتورلىق عىلىمي جۇمىسى وسى كىتاپحانامەن تىكەلەي بايلانىستى. بىزبەن الاڭ بوپ ديسسەرتاتسياسىنا ورنىعىپ وتىرا الماي ءجۇر. ءبىز حاميلتوننىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان وقۋ كورپۋسىن ارالادىق. مۋزىكا، مادەنيەت، ادەبيەت، ەتنوگرافيا دارىستەرى وسىندا وتەتىن سياقتى. قابىرعاداعى ءبىر كەستەدەن انتون پاۆلوۆيچ چەحوۆتىڭ سۋرەتى مەن ونىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانىنا بەرىلگەن تۇسىنىكتەمەنى كوردىم. اۋديتوريالارى شاعىن، ارقاسى بار ورىندىق، شىنتاقسۇيەۋگە عانا جارايتىن ستول. زادى، بىزدەگى سياقتى قاناتىن جايىپ جىبەرىپ، قالقالانىپ، ۇيقىعا باسۋعا نە وزگە ءبىر نارسەمەن اينالىسۋعا ەش مۇمكىندىك بەرمەۋ ءۇشىن جاسالعان سياقتى. بارىندە دە ەكران مەن قوندىرعى بار. ستۋدەنتتەر سانى از با، الدە، ماگيسترانت پەن دوكتورانتتارعا ارنالعان با، شاعىن.
جاتاقحانالارى – كامپۋستارى دا ىرگەلى، سالماقتى ۇيلەر ەكەن. دارىسكە قاتىساتىن ەمەس، مۇندا وندايعا رۇقسات بەرىلمەيدى، اينالاعا تاڭىرقاي قاراپ، بالامىزعا ورنىقتى ءبىلىم بەرسە ەكەن – دەپ مەتروعا بەتتەدىك. ەندىگى بەت الىس – قىتاي قورجاسى. قىتايدىڭ ورداسى مەن قورداسىن كورىپ، اسەرى ۇمىتىلا قويماعاندىقتان با، الدە، امەريكانىڭ «China town» تۋرالى قىلمىس حيكايالارىن كوپ كورگەندىكتەن بە، سونداي ءبىر الىپ بارا جاتقان «قاربالاستى» بايقامادىم. ءبىزدىڭ «قارا بازارلاردىڭ» بۇدان كورى قارا-قۇراسى كوپ سياقتى. بيىك ۇيلەر، اشىق جايمالار، ۇساق دۇكەندەر. كوشەدە زاڭگىلەر مەن وڭتۇستىك امەريكالىقتاردىڭ دا قاراسى مولاڭ. ارينە، وزدەرىنىڭ قارالارى ءتىپتى مول. مۇندا ساياحاتشىلار باسىم. كوپ قىدىرماي كەرى بۇرىلدىق.
مەتروعا تاقاي بەرگەندە سول جاق بۇرىشتان كورگەن كورىنىسىم ءالى ەسىمدە. تۋرا ەكى ءۇيدىڭ قوسپاسىندا، بىزگە دە تانىس، قوقىس وراپ سالاتىن ۇلكەن قارا تسەللوفاندار ساتىلانىپ ءۇيىلىپ تۇرعان. ءبىر نارسە اراسىنان جىلت ەتكەندەي بولدى. سەلت ەتە قالدىم. سويتسەم... استىنا دا، ەكى قولتىعىنا دا، كەۋدەسىنە دە، باسىنا دا الگى قوقىر-سوقىر سالىنعان اۋزى بۋلى قارا تسەللوفاندى وراپ العان، بەتى مەن كوزى عانا جىلتىراپ كورىنگەن قىتاي وڭدەس كەمپىر الدەنەگە قاراپ باقزور وتىر. بەت الپەتى مەن كوزى – مىنا «قوقىس كەمپىردىڭ» قايىرشى ەمەس ەكەنىن بىردەن بىلدىرەدى. «مەن دە، مىنە، قوقىسپىن» – دەپ الدەنەگە قىرىستانعان قىرسىق كەمپىر سياقتى. بالالارىم سۋرەتكە تۇسىرۋگە رۇقسات بەرمەدى.
***
نيۋ-يوركتىڭ جاراتىلىستانۋ مۇراجايىن ارالادىق. مۇندا دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنداعى جەر جاراتىلعاننان بەرگى ادام-اتانىڭ سۇيەك، بۋىن، قان (دنك) بەزدەرى مەن شىبىن-شىركەيگە دەيىنگىنىڭ قاتىرماسى بار. ەڭ ۇلكەن جارىلىستان كەيىنگى پلانەتالاردىڭ پايدا بولۋى، ون سەگىز مىڭ عالام، ءبىزدىڭ گالاكتيكا، سونىڭ ىشىندە كۇن جۇيەسىنىڭ قۇرىلىمى تۋرالى ءتۇرلى-ءتۇستى ساعىمدى كورىنىستەر ساناڭدى اشىپ، تاڭدانۋدىڭ وزىنەن اداسىپ قالاسىڭ.
سۋرەتتە: جاراتىلىستانۋ مۇراجايىنىڭ كىرەبەرىسى.
سونىڭ ىشىندە، عالام جۇيەسىنىڭ قۇم ساعات سياقتى جيىلىپ كەپ، ءبىر كەڭىستىكتەن ەكىنشى ىقىلىمعا (انتيمير!) تار عانا قۋىستان ءوتۋى، جارىلىس ارقىلى ۇساق پلانەتالارعا اينالۋ كورىنىسى – مەنىڭ سانامدا ون بەس جىلدان بەرى ساعىمدانىپ جۇرگەن ارسى، كۇرسى (ماڭگىلىك قۋات مەكەنى), ىقىلىم زامان (مىقان اعاشى) جونىندەگى قيالي پىكىرلەرىمدى راستاعانداي كورىندى.
مۇندا وزبەكتىڭ دە، قىرعىزدىڭ دا، تۇرىكمەننىڭ دە، ياكۋتتىڭ دا مۇرازاتتارى بار. ارينە، قازاقتان ەش ەكسپونات جوق. سوعان قاراپ ءبىز امەريكا عالىمدارى ءۇشىن تىلسىمداعى ەل بولعانىمىز عوي دەپ ويلايسىڭ. ودان باسقاشا تۇسىندىرۋگە امالىڭ بار ما؟
وسىنداي كوڭىلسىز ويدان كەيىن كۇندەلىك تولتىرۋدىڭ ءوزى دە ەرىككەننىڭ ەرمەگى سياقتى ماعىناسىز سەزىلەدى ەكەن. العان اسەرىم عاجاپ، بىراق، عاجاپ بولعانىن قايتەيىن، ارتى وسىنداي تۇڭىلۋمەن اياقتالدى. ىزدەپ ءجۇرىپ تاپقانىم، الەمدەگى قاسىرەتتى تابيعي اپاتتىڭ تىزىمىنە ىلىنگەن ارال تەڭىزىنىڭ الپىسىنشى جىلدارداعى جيەگى مەن قازىرگى جيەگى سالىستىرىلعان ءبىر پاراق قاعازدىڭ كولەمىندەگى سىزبا. سونى كورىپ: «تىم بولماسا قاسىرەتىمىز ايان ەكەن عوي!»، – دەگەن ويمەن ءوزىمدى جۇباتتىم. ونىڭ وزىندە دە تاڭقالارلىق قۇبىلىستارعا دا بۇرتيا كوز سالعانىمدى، ونىڭ تۇپكى سەبەبىن سەزگەن قىزىم المانىڭ وسى سىزبانى تاپقان ەڭبەگىن ەش جىبەرگەندەي بولمايىن دەپ، «جۇباندىم». سوندا دەيمىن-اۋ، تىبا مەن ساقا ىلىنگەن جاراتىلىستانۋ پەن ەتنوگرافيالىق مۇراجايعا، الەمدەگى ەلەمەنت اتاۋلىنىڭ ءتۇپ تۇقيانىمەن بىزدە كەزدەسەدى دەپ كەۋدەمىزدى تەسىپ جىبەرەردەي سوققىلاعان ءبىزدىڭ الگى مينەرالدارىمىز بەن التىن ادامدارىمىز قايدا قالعان؟ الدە ولارىمىز جاساندى ما؟ «جىلقىنى ۇيرەتكەن كوشپەلىلەر ەكەن، ونىڭ وتانى بوتاي دەپ امەريكالىقتار مويىندادى» – دەپ كۇرپىلدەتىپ جۇرگەنىمىز دە جاي ماقتان بولىپ شىقتى ما؟ ءبىزدىڭ كەمپىرلەردىڭ كيمەشەك-شىلاۋىشى قىرعىز بەن باشقۇرتتاردىڭ كەمپىرلەرىنىڭ كيمەشەك-شىلاۋىشىنان كەم بە؟
سۋرەتتە: ارال تۋرالى، ءتىپتى بۇكىل قازاقستان تۋرالى مۇراجايداعى ءبىر كورنەكى قۇرال وسى.
سۋرەتتە: ارال تەڭىزىنىڭ سۋالۋ كورىنىسى.
ماسەلە، باسقادا جاتىر-اۋ دەيمىن. حالىقارالىق كورمەلەر مەن عىلىمي كونفەرەنتسيالارعا وزگە حالىقتار سول سالانىڭ ماماندارىن جىبەرەدى. ال بىزدە، گۇلزادا اشىنىپ ايتسا – ايتقانداي، توعىشار شەنەۋنىكتەر مەن دۇمبىلەز دەپۋتاتتاردى، الىپساتارلاردى، قۋ قۇداسى مەن سۋماقاي قۇرداسىن، عىلىم مەن مادەنيەتتەن ماقۇرىم ماجۋسيلەر مەن شوپجەلكەلەردى جىبەرەدى. ولار دا سىيلىق اپارۋىن اپارادى، بىراق، ۇلتتىق ونەردىڭ ۇلگىسىن ەمەس، التىن مەن پلاتينادان قۇيىلعان «قۇندى «پارانىڭ»قاتارىنا جاتاتىن باعالى زاتتار سىيلايدى. ال ونى مۇراجايعا قويا المايسىڭ. دەرەۋ تەرگەۋ استىنا الىنادى. ايتپەسە، امەريكالاتقان اتجالمانداردان كەندە ەمەسپىز. قاتتى نازالانعانىم سونداي: «مەن دە پروفەسسورمىن، مەن دە مۇراجاي قىزمەتكەرىمىن. ماماندارمەن كەزدەسەيىنشى»، – دەپ وزەۋرەپ ءجۇرىپ بىرەۋىنە جولىققامىن ۆاشينگتوندا.
سوندا ولار: «سىزدەر ۇسىنعان مۇرازاتتاردان ۇلتتىق ەرەكشەلىك اڭعارىلماعان بولار. قازىرگى كەزدەگى جاساندى قىمبات زاتتاردان جاسالعان مۇرالاردى سىيعا تارتقانى ەسىمىزدە. بىزدە ولار قۇندىلىققا جاتپايدى. ساۋدالىق قولدانىستاعى زات رەتىندە قارالادى جانە ونداعى تۇسىنىكتەر ءوز تىلدەرىڭىزدە جازىلماپتى، ورىسشا، اعىلشىنشا تولتىرىلعان. سىزدەر وزگەنىڭ ىقپالىنا (ارينە، ورىستى مەكزەپ وتىر) قاتتى ۇشىراعانسىزدار. اەروپورتتان ورىسشا سويلەپ قارسى الادى ەكەنسىزدەر. ءبىزدىڭ ءبىر عالىمدار ءۇش اي قازاقشا ۇيرەنىپ، ءبىر كونفەرەنتسياعا بارىپ ەدى، قازاقشانىڭ كەرەگى بولماي قالىپتى. ءۇش اي ۋاقىتىمدى بەكەر بوسقا جىبەرگەن ەكەنمىن»، – دەپ وكىنىپ، سىيعا بەرگەن زاتتارىڭىزدى «ۇلتتىق ەرەكشەلىگى جوق» دەپ باعالاپ، اۋكتسيوندىق بولىمگە جىبەردى عوي دەيمىن. مازاسىزدانباڭىز. ايتايىن. الداعى ۋاقىتتا ەسكەرىلەدى. سىزدەردىڭ وزدەرىڭىز دە مامان الماسىپ تۇرىڭىزدار. مەن كورمەنىڭ مامانى ەمەسپىن. بىراق جاڭاعىداي ءسوزدى ەستىپ قالعانىم بار. ايىپ ەتپەڭىز»، – دەپ دىمىمدى ىشىمە كيىز تىعىنمەن نىعارلاپ كىرگىزىپ جىبەردى.
و، اللا! ەندى كىمگە شاعىنامىن؟!. مىندا دا سول جاعداي، سول جاۋاپ الدىمنان شىعارى انىق. بوسقا قورلانبايىن دەپ ەندى دىمىمدى ءوزىم سىرتقا شىعارمادىم. باياعى مازاق – ءبىر مازاق، باياعى قازاق – سول قازاق! ءبىزدىڭ ەلشىلىگىمىز، ونداعى مادەنيەتكە جاۋاپ بەرەتىن دابىرشىك سونداي سارامەس پە ەدى.
ۇلى اسەرمەن ءارى قۇمىعا قورلانىپ پاتەرگە قايتتىم. كورگەنىمدى كۇندەلىككە تولىق تۇسىرە الار ەمەسپىن. كەشىرىڭىزدەر. جۇيكەم تاعى دا شۇيكەلەنىپ كەلەدى. بۇل دا ءبىر ءومىردىڭ تاباسى دا، قايتەمىز. قالامنىڭ ورىنىنا بارماعىمدى تىستەدىم.
(جالعاسى بار...)
اباي.kz
