تولەگەنگە ورالۋ
I.
سوڭعى كەزدە قازاق پوەزياسىنا سونى لەپ اكەلگەن تولەگەن ايبەرگەنوۆكە ورالۋ كەرەك دەگەن ويعا كەلدىم.
ورالۋ دەگەنىم – قازىرگى جاستاردىڭ ونىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنگىشتىگىنەن ۇيرەنسە دەگەنىم. ايتپەسە «بولماي جاتىپ بەلينسكي، تولماي جاتىپ تولستوي بولعاندار» (م. اۋەزوۆ) وزىنەن باسقانى جازۋشى، اقىن سانامايتىن، وزىنە دەيىنگىنىڭ ءبارىن جوققا شىعاراتىن دۇمبىلەز «جۇلدىز اقىندار» كوبەيىپ، ارام شوپتەي قاۋلاپ، شىرماۋىقتاي بولىپ تازا ادەبيەتتى شىرماپ بارادى.
سالاماتسىڭ با، جاس دوستىم! تىرلىگىم ءباز-باياعىشا. تەك ادەبيەتكە قۇشتارلىعىم ارتا ءتۇستى.
... ستانيسلاۆ لەمنىڭ فانتاستيكاسىمەن گالاكتيكاعا دا ۇشىپ كوردىم. جۋىردا ي. ءبۋنيننىڭ چەحوۆ تۋرالى ەستەلىگىن وقىپ شىقتىم. ۇيرەتەرى كوپ. دوستوەۆسكي الپاۋىت بالزاكتى تۇگەل وقىعان دەسەدى. مەن ءۇش-اق رومانىن ەڭسەردىم. چەحوۆتىڭ «ۆ وۆراگە» اتتى اڭگىمەسى جادىڭدا ما؟ ەندى سۇمدىق! سونداي عاجاپ دۇنيەنىڭ بار-جوعىن بىلمەستەن، ليپا سىقىلدى بەيشارا دا اسەم، «قىزدىڭ» نالا-مۇڭىن سەزبەستەن قالاي جەر باسىپ جۇرگەنمىن: از بىلگەنىمدى كوپسىنىپ كۇمپيۋمەن بولىپپىن.
انەۋ كۇندەرى ەپتەپ ساتتاردى وقىدىم. ءبىلىمى كول-داريا عوي، شىركىننىڭ. ەڭبەككەشتىگىن اۋىزعا الماساق تا ماقۇل. 23 جاس. بايقاسام، ساتتاردى-ساتتار ەتكەن تالانتىنان دا گورى جاڭاعى ەكى ارتىقشىلىعى سياقتى. جۇلدىزداردىڭ ەرتە سونەتىنى جامان. بەيىمبەتتى وقىپ شۇبىرعان سىلەكەيىمدى ءالى جيناي الماي ءجۇرمىن. جاس، تالانتتى قازىرگى كەيبىر جازۋشىلار بەيىمبەتتىڭ تىم سيرەك ستيليستيكالىق كەدىر-بۇدىرلارىن كورگىش، مۇرنىن شۇيىرەدى. تۇسىنبەيمىن، قايتا ۇيرەنۋ كەرەك ەمەس پە؟! بەيىمبەت پەن شۋكشين ەكى ءتۇرلى توپىراقتا وسكەن ءبىر جەمىسكە ۇقسايدى.
مەن تىلگە ءمىن تاققىش سىنشىل ادەبيەتشى، عالىمدارعا دا تۇسىنبەيمىن. ءا. بولعانباەۆ، م. بالاقاەۆ تاكەنگە تيىسكەن ەدى، باسقالارى دۋلاتتىڭ ءتىلىن ىلمەلەگەن.
سوندا، وڭتۇستىك ديالەكتىسىن اۋەزوۆتىڭ كەيىپكەرىنەن باسقا جازۋشىلار قولدانۋىنا بولماي ما؟ ماسەلەن، ۇلى مۇحتار «وسكەن وركەندى» نە ءۇشىن جازدى دەپ ويلايسىڭ؟ ال ونى مەنىڭ ءىشىم سەزەدى، مۇحاڭ كەمەڭگەر كىسى ناق ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا عانا وڭتۇستىك قازاقتارىنىڭ شۇرايلى ءتىلىن ءبىلدى. بالكىم، بۇرىننان دا بىلگەن شىعار، بىراق، ول كەزدە ونىڭ بۇعان كوڭىل اۋدارۋعا مۇرشاسى بولعان جوق. سوندىقتان دا ول سوڭعى جىلداردا شىمكەنت جاققا ءجيى كەلگىشتەدى. ءتىلىن ۇيرەندى، حالقىنىڭ دۇنيە-تانىم، تىنىس-تىرشىلىگىن زەرتتەدى. ءسويتىپ، ء«جۇداسى» بار ما، باسقاسى بار ما ءبارىن-ءبارىن «وسكەن وركەندە» قالاي-قالاي پايدالاندى. مۇنىڭ ءوزى ادەبيەتشىلەردى عانا ەمەس، ءتىل ءبىلىمى عالىمدارىن دا ويلاندىرۋى ءتيىس ەدى. ءار عالىم ءوز ادەبي ءتىل نورماسىن جاساعانىنان تەك ۇتىلامىز. مەنىڭ ويىمشا، وڭتۇستىك اقىندارى ۇيرەنگەن ناۋاي، نيزامي، فيزۋلي تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق شايىرلارى بولعاندىقتان، ولاردان ۇيرەنگەن حالىق اقىندارى ولارشا سويلەمەي تۇرا المادى. ولاردان ابايدان سوڭ تەرەڭ ۇيرەنگەن تولەگەن عانا...
شويىنقۇلاقتىڭ جانى، كيىكتىڭ ىشىندەگى ساندىقتا بولسا، اقىنداردىڭ جانى ولەڭىندە دەپ بىلەم. مۇحتار شاحانوۆپەن كەزدەسۋدە ول پوەزيا تۋرالى وتە جاقسى اڭگىمەلەر ايتتى. مەنىڭ وقىرمان رەتىندە پىكىرىم مىناۋ.
اقىندىق – قۇر ۇيقاس پەن جىلتىر، جاۋىر، جاتتاندى، اسىرە-قىزىل، اسەمپاز سوزدەر ەمەس، وعان سونىمەن بىرگە ماعىنا دا كەرەك قوي. ماعىنا بولعاندا جەڭىل-جەلپى، ارزان-قول، جاداعاي جەلەڭ قاباتى ەمەس، تەرەڭ دە مازمۇندىسى قاجەت. مەن و باستا جاڭا پوەزيانى وقۋدى تولەگەن مەن قادىردان باستادىم. سودان سوڭ، مۇقاعالي مەن مۇحتاردى قوستىم. بايقادىڭ با، ويشىلدارىن، ءپالساپاشىلدارىن ۇناتاتىنىمدى. كەيىنگىلەردەن جۇماتاي، ودان دا گورى، ەسەنعالي ۇنايدى. ءوز اقىلىڭا، ءوز كۇشىڭە سەنگەنگە، نە جەتسىن، شىركىن؟
ادامدار ءبىرىن-ءبىرى ءتۇسىنۋى كەرەك. تۇسىنىسۋدە – كىتاپتىڭ ورنى ەرەكشە دەپ ويلايمىن. كىتاپ وقىمايتىندار – تۇسىنىكسىز قۇرباندىقتارعا بارادى. سوندىقتان، بۇكىل ءبىلىمدى بويىنا جيىپ بولىپ، ءوزىن ورتەتۋگە مۇمكىندىك بەرگەن اقىلدى برۋنونى دا ءتۇسىنۋىمىز كەرەك بولار، بالكىم. «وتىرىك پەن شىندىقتىڭ اراسى ءبىر-اق ەلى» دەمەكشى، اقىماق پەن اقىلدىنىڭ اراسى دا سونداي كورىنىپ كەتەدى كەيدە. ءار كەۋدەدە – ءبىر قيال. اركىم باقىتتى وزىنشە تۇسىنەدى. دەگەنمەن، سەن سەكىلدى ادامدار كوپ بولعانىمەن، ناق سەن ءتارىزدى اقىندار نەكەن-ساياق ەكەنىن ايدان اقيقات ەتىپ دالەلدەۋ كەرەك دوسىم! سوندىقتان، ويلارىمدى ساعان جازىپ وتىرمىن. سەن بىلەسىڭ بە، كەيىنگى كۇندەرى مەن ءوز-ءوزىمدى ۇناتپاي بارا جاتقان سەكىلدىمىن. تۇكتىڭ ەسەبىن تاپپايتىن قۇداي امانات بىرەۋمىن-اۋ تەگى. بىراق، ويلاساڭ، ساباداعى قوزعالعان قىمىزداي اقىل پىسە بەرمەك. ويسىز ءومىر – قامسىز ءومىر. قامسىز ءومىر – شامسىز ءومىر. نە دە بولسا شامعا ۇمتىلا بەرەيىك تە؟ قاراڭعىلىقتا بار-جوعىڭ بىلىنبەي وتكەنشە، جىندى كوبەلەك-ءپارۋاناداي ءبىر جارق ەتە الساق تا جاقسى ەكەن-اۋ. مىسالى، تولەگەن ايبەرگەنوۆ سياقتى. وسىنداي اسقاق ويلاردىڭ ارتىنشا ەسىمە يليا يليچ وبلوموۆ جانە ونىڭ نەمىس دوسى ءتۇسىپ وزىمنەن ءوزىم ۇيالامىن. مۇنان كەيىن سول جالقاۋعا ۇقساتامىن دا قويامىن بار تىرلىگىمدى.
دەگەنمەن، ۇلى چەحوۆتىڭ: ء«بىز بۇگىندە جازا ءبىلۋ دەگەندى اق قاعازدىڭ بەتىن سويلەمدەرگە تولتىرا ءبىلۋ دەپ ءجۇرمىز. ال شىنىندا جازا ءبىلۋ دەگەنمىز – سول سويلەمدەردىڭ ىشىندەگى جارامسىزدارىن سىزا ءبىلۋ» - دەگەن وسيەتىن ۇمىتپاساق ەكەن...
II
باسپاسوزدەگى جاس ادەبيەتشىلەردىڭ اياقالىسى مەن استا-توك، ءوزدى-ءوزىن كلاسسيك ساناپ، ءبىر-ءبىرىن ماقتاعان كوبىك سوزدەرى بۇرىن دا كوكەيدە قوردالانىپ جۇرگەن كوپ ويعا قوزعاۋ بولدى. «ۋاقىت ءبارىن الىپ كەتەدى، جىلدار تىزبەگى ەسىمدى دە، سىرتقى ءپىشىندى دە، مىنەز-قۇلىق پەن تاعدىردى دا وزگەرتەدى» دەپتى پلاتون. «جوق ولاي ەمەس» دەپ ۋاقىت تۋرالى اقيقاتقا مويىنسىنباي العاشقى ماحاببات سەزىمىن قورعاعانداي جانۇشىرىپ – جاس كەزدە قۇمارتقان جاقسىلىقتارىڭدى قورعاعىڭ كەلەدى. قازاق حالقىنىڭ اياۋلى اقىندارىنىڭ ءبىرى تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ تاعدىرىن ەسكە سوندىقتان الامىن. ول وزىمىزدەي جاستاردىڭ، قازىرگى ەلۋدەگىلەردىڭ ستۋدەنت كەزدە جاتاقحانا جارىعىن سوندىرمەي، جاستىق استىندا ساقتاپ، قۇمارتا وقىعان تولەگەن جىرىنا دەگەن عاشىقتىقتارىنىڭ ءالى دە سۋىماعاندىعىنان بولار؟! دەگەنمەن، نايزاعاي-عۇمىر، قىسقا ءومىر يەسىن – اقىندى جىندى كوبەلەككە تەڭەۋىمە ونى سۇيگەن سەنىڭ جۇرەگىڭ كەلىسە قويماس. ءجا، ماسەلە تەڭەۋدە دەيمىسىڭ؟! تولەگەن ەسىمىنە قاتىستى بارلىق نارسە بەلگىلى ەمەس. كەز-كەلگەن جالقاۋ قازاققا دايىنداپ بەرسەڭ زور تالانت يەسى سياقتى ونىڭ ءومىرى سوندىقتان قىزىقتى: جۇرتشىلىققا تانىلماعان ولەڭدەرى قوسىلعان تولىق جيناعى «جازۋشى» باسپاسىنان ء«بىر تويىم بار» دەگەن اتپەن جارىققا شىققانىن كورىپ قۋانىپ ەدىم. بىراق، «اۋەزوۆ ولگەن جوق» دەگەن ولەڭىن ودان كورمەدىم دە تاعى دا ەكى ۇداي ويدا قالدىم. نەگە بىزدەر، قازاقتار اباي، قاسىم، تولەگەن كىتاپتارىن قالاي بولسا سولاي قاتە-قاتە، كورىكسىز شىعارامىز؟!
ءبىزدىڭ قازاققا تالانتتىلاردىڭ ومىرىنە قاتىستى تيتىمدەي بەلگىنى تەبەرىكتەي كورىپ قاستەرلەۋ قاسيەتى دارىماي-اق كەلەدى. اقانسەرىنىڭ قابىرىن، قۇرمانعازىنىڭ بەيىتىن، قاجىمۇقاننىڭ ءۇي، مۇراجايىن جوندەۋ، ساقتاۋ تۋرالى ايتا-ايتا اۋىز، جازا-جازا قول اۋىردى. جامبىلدىڭ داۋسىن ماگنيتوفون تاسپاسىنا جازىپ الىپ قالماعانىمىزعا ەندى وكىنىپ جۇرگەنىمىز سياقتى حاس تالانتتاردىڭ ومىرىنە قاتىستى ەلەۋلى نارسەلەردىڭ كوبى ەلەۋسىز قالىپ بارا جاتقانى جانعا باتادى. اقسەلەۋ اعا ءان سالدىرىپ، تالداپ اڭگىمەلەگەن جانىبەك كارمەنوۆ داۋسىنىڭ ۇستىنە تەلەديداردا لەنتا جەتپەگەندىكتەن حابار جازىپ جىبەرىپتى. ارينە، بۇل ماسەلەلەردى كوبەيتىپ مىسال كەلتىرىپ ايتا بەرۋگە بولار ەدى. مىڭ سوزدەن ءبىر ءسوز ارتىق. ءشوپتى قالاي ورامىز دەپ جينالىس جاساعاننان گورى، جينالعانداردىڭ ءشوپتى ورىپ تاستاعانى دۇرىس قوي.
كەزىندە «لەنينشىل جاس» گازەتى تولەگەننىڭ بەيمالىم جىرلارى مەن كۇندەلىگىن جارى ءۇرنيسادان الىپ جاريالاعاندا مىڭ ارمانىمنىڭ بىرەۋى جۇزەگە اسقانداي قۋاندىم. مۇقاعالي مەن تولەگەن كۇندەلىكتەرىن جاريالاعانى ءۇشىن «رۋحاني» قارتايىڭقىراپ» كەتكەن «لەنينشىل جاستى» قانشالىقتى جاقسى كورگەنىمدى سەن تۇسىنسەڭ ەدى! قالايدا، تاۋىپ وقى! كەيىن كىتاپ بولىپ شىقتى.
«اقىننىڭ اتى ولمەيدى» دەيدى حالقىمىز. شىنايى تالانت – ماڭگىلىك عۇمىر. تولەگەننىڭ ومىردەن كوشكەنىنە ءبىراز ۋاقىت وتسە دە ەسىمى ەلىمەن بىرگە كەلە جاتۋى سوعان دالەل. ونىڭ ولەڭ ولكەسىندەگى قۇس جولىنداي نۇرلى سوقپاعى كەيىنگى تولقىن-ىنىلەرگە وشپەس ونەگە. جاستاردى اقىن مۇرالارى قاشاندا قىزىقتىرىپ، وزىنە تارتىپ تۇرادى. قالىڭ وقىرمان قاۋىم تولەگەننىڭ بەيمالىم كۇندەلىگى مەن ولەڭدەرىن وتە جىلى قابىلدادى.
اقىننىڭ وتتى عۇمىرىنىڭ شەجىرەسىندەي كۇندەلىك پەن ولەڭدەرى تولەگەننىڭ جۇبايى ءۇرنيسا ايبەرگەنوۆا دايىنداپ ۇسىنعان. اقىن كۇندەلىگى تولىق نۇسقاسىندا تۇڭعىش رەت جارىق كورىپ وتىر. جازىلعالى بەرى ونداعان جىلدار وتكەنىمەن تولەگەننىڭ ادەبيەت جايلى ويلارى قۇنىن جوعالتقان جوق.
اقىننىڭ ەندىگى ءبىر كۇندەلىگى جيىرما ءۇش كۇنگى ءومىرى، كوڭىل-كۇيى مەن تولعانىستارى، جورا-جولداستارى ورتاسىنداعى كۇندەرى تۋرالى سىر شەرتەدى. «اقىن مۇراسى – حالىق مۇراسى. تالانتتار تۋرالى ءار ءسوز، ولاردىڭ ءاربىر ويى جاس جۇرەكتەرى تەربەتىپ، سەزىمدەردى تاربيەلەيتىنى اقيقات قوي. ادال ويعا جەتەلەيدى. مىناۋ قىم-قۋىت ۋاقىتتا ادال وي، تازا پىكىردەن اسقان بايلىق جوق. اقىننىڭ قىزى سالتانات ءدال وسى باعىتتا جۇمىس ىستەپ، اندەر، فيلمدەر، كىتاپتار شىعارۋ ۇستىندە. تولەگەن ايپاي ما:
«وزگەگە قالاي كورىنەتىنىن بىلمەيمىن، مەن ءۇشىن ويلانۋ مەن قيالعا بەرىلۋ بۇكىل ءومىرىمنىڭ باس قىزىعىنداي سانالادى. وسى از ءومىرىم ىشىندە ويلانىپ وتكىزگەن ۋاقىتتارىمدى ءوز مىندەتىن اتقارىپ وتكەن، سانالى وتكەن، داڭقتى وتكەن ۋاقىت دەپ ەسەپتەيمىن. سوندىقتان دا مەن ويلار ءۇشىن، ويلانۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىتىم كەتكەن بولسا دا،ول ءۇشىن ءومىر بويى وكىنبەي وتەم عوي دەپ ويلايمىن. مەن ءۇشىن وكىنىشتىسى سول، ارزان كۇلكى مەن بولماشى لاززاتقا بولا جىلاپ كەتكەن التىن ساعاتتارىم بولسا كەرەك. مەن وسى كۇنگە دەيىن قانشاما ويلاردى ويلادىم دەسەڭشى! سونىڭ ءبارىن دە دەر كەزىندە قاعاز بەتىنە تۇسىرە بەرگەندە عوي – باسقا ءۇشىن دۇنيە بولماعانمەن وزىمە كوپ پايداسىن تيگىزەر ەدى-اۋ، شىركىن!» دەپ.
ۇلىلىق جاسقا قارامايدى. اسقاق ويلى اقىننىڭ قارشاداي كەزىندەگى وسى ويلارىنىڭ «تالانت يەلەرى ۋاقىتتارىن ءوزىن-ءوزى بولاشاق ۇرپاق قۇرمەت تۇتاتىنداي ەتىپ پايدالانۋلارى كەرەك. يگىلىگىنە ەشتەڭە قالدىرماساق، ۇرپاق ءبىز جايلى نە ويلايدى؟» دەگەن د. ديدرونىڭ پىكىرىمەن استاسىپ جاتقانى تاڭقالدىرماي قويمايدى. تولەگەن ءوز ويىن مىندەتتى تۇردە قۇپتاۋعا ءتىپتى دە ۇمتىلمايدى. ويتكەنى، ول اقيقاتتى جۇرتتىڭ ءبارى سىرتتاي بولماسا دا ىشتەي مويىندايتىنىن جۇرەگىمەن سەزەدى. تولەگەننىڭ «جۇرت نە دەسە و دەسىن، مەن ادامعا ءبىر بەرىلگەندە قۇلاي بەرىلۋدى قۇپتار ەم. مەنىڭ ويىمشا قۇلاي بەرىلۋ، ەسسىز ءسۇيۋ – شەكسىز ادالدىقتىڭ بەلگىسى. ومىردە وزىنەن باسقاعا قۇلاي بەرىلمەيتىندەر دوستىقتا، جولداستىقتا، ماحابباتتا قاتەلەسپەۋى مۇمكىن، بىراق ونىڭ شىن ادال دوستارىنىڭ از ەكەندىگىنە، ءتىپتى جوق تا ەكەندىگىنە سەنىمىم كامىل» دەگەن پىكىرلەرىنە قالاي كەلىسكەنىمدى ءوزىم دە بىلمەي قالامىن. ۇلى پۋشكيننىڭ بالا كەزىندەگى ولەڭدەرىنىڭ ۇستازدارىنان اسىپ تۇسكەنى سياقتى، بالا كۇنگى تولەگەننىڭ ويلى پىكىر-تولعامدارىنىڭ ءوزى دە ولەڭگە بەرگىسىز جىرداي وقىلادى.
III
قازاقتىڭ بار اقىنى تولەگەنگە ولەڭ ارنادى دەسەم ارتىق بولماس.
قولىما السام – كىتابىڭ،
كۇيدىرىپ تۇرعان سەكىلدى، - دەپ تولەگەنگە ارناۋ ولەڭ جازىپ ەدى، مەنىڭ ەل گۋبەرناتور تولەەۆ تۋرالى كىتاپتارىمدى جاقسى بىلەتىن شاردارالىق دوسىم جۇمابەك مۇقانوۆ. ويسىز جۋان كىتاپتان، ويلى جۇقالتاڭ كىتاپشانىڭ اۋىر بولاتىنىن تالانتتىلار ءومىرى بىزگە قانشا رەت دالەلدەدى.
ۇزاق ساپارعا كەتتىڭ سەن،
كەلەر مە ەڭ ءبىر كۇنگە ازات بوپ،
ساعىنىپ ءجۇرمىز ءوزىڭدى،
ويداعى، قىرداعى قازاق بوپ – دەپ كەنيمەح اۋدانىنان باقتىباي
ءجۇنىسوۆ ىزدەسە،
قۇيىن بوپ وتكەن ءبىر،
قىرشىن اعا كوكەيىمدە كوپتەن ءجۇر،
سۇراساڭدار، ونىڭ اتى – تولەگەن،
جۇرەگى ونىڭ – وشپەيتۇعىن ءور ولەڭ! – دەپ سەمەيلىك اۋباكىر قايرانوۆ جىرلايدى;
سىڭسىعان ساعىنىشتىڭ پەرنەلەرىن،
تاپ باسقان كۇيشى-عۇمىر،زەرگەر – ءولىم.
قايتادان ءتاڭىرى مەنى جاراتسا ەگەر،
تاعدىرىن تولەگەننىڭ بەر دەر ەدىم، - دەپ اتىراۋدان سۆەتقالي نۇرجانوۆ اقىن رۋحىمەن سىرلاسادى;
ء بىر باۋىرجان جاقىپوۆ:
جىرىڭدى وقيمىز دا تابىنامىز،
«تولەگەن، تولەگەن!» دەپ ءبىز دە بۇگىن، - دەپ جۇرەكجاردى سىرىن ايتادى، ەكىنشى باۋىرجان ۇسەنوۆ:
ايبەرگەنوۆ تولەگەن كىم دەگەندە،
توبەڭنەن جاي ۇرعانداي بىلمەي قالدىڭ، - دەپ تۇرعىلاسىنا وكپە ارتادى. بۇل ولەڭدەردىڭ ءبارىن جاقسى دەپ ۇناتقاندىقتان ەمەس، جاس تولقىننىڭ اقىنعا دەگەن ادالدىعى مەن قۇشتارلىعىن كورىپ قۋانعاندىقتان ساعان جازىپ وتىرمىن عوي. جاستاردىڭ وزىنە دەيىنگى جامان شىعارمانى وقىماسا دا، جاقسى جازۋشى-اقىندى مويىنداپ وقىعانى دۇرىس قوي. دەگەنمەن، جۇرەككە-جاقسى، كورۋ، جەك كورۋ سەزىمىنە كەلگەندە – ءامىر جۇرمەيدى.
ارينە، بۇل تۇستا تولەگەننىڭ اقىندىعى تۋرالى ايتپاۋعا بولمايدى. ول تۋرالى «قازاق ادەبيەتىندەگى» (1958 جىل، 10 شىلدە) «جىر نەگە جۇتاڭ؟» دەگەن ماقالا عانا تولەگەننىڭ اقىندىق رۋحىن كوتەرمەي، پوەزياسىنىڭ سىر-سيپاتىن اشۋعا قىزمەت ەتپەي سىنادى. «قازاق ادەبيەتىنە جالىندى اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆ ءار جول، ءار شۋماعىنان تەر ءيىسى مەن تىرشىلىك تىنىسى اڭقىپ تۇرعان «قۇمداعى مۇنارالار» اتتى ولەڭ كىتابىن الىپ كەلدى. ءبىز وسى كىتاپ ارقىلى پوەزياداعى بۇگىنگى ماڭعىستاۋدى اشقانداي بولدىق. تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ وسى جىر جيناعىن وقىرمان قاۋىم دا، ادەبيەت ساراپشىلارى دا كەزىندە ءبىر اۋىزدان پوەزياداعى تىڭ ءۇردىس، جاڭا قۇبىلىس دەپ قابىلدادى. ول جىرلاردىڭ نەبارى ونشاقتى جىل كولەمىندە كوپ تيراجبەن الدەنەشە رەت باسىلىپ شىعۋى سول پىكىرلەردىڭ دۇرىستىعىن بايقاتسا كەرەك. ارينە، ەشقانداي تاقىرىپ ءبىر جازۋشىنىڭ ، نەمەسە ءبىر اقىننىڭ جەكە مەنشىگى بولا المايدى. سوندىقتان جۇمىسشى ماڭعىستاۋ تاقىرىبى دا تولەگەنمەن باستالىپ، تولەگەنمەن اياقتالىپ قالعان جوق. بۇگىنگى ماڭعىستاۋ بەينەسى قازىر دە كوپتەگەن اقىنداردىڭ تۆورچەستۆولارى ارقىلى مولىعا، دامي تۇسۋدە، ياعني ءاربىر اقىن پوەزياداعى ء«وز ماڭعىستاۋىن» اشۋدا. قاناعات ەتۋ - تۆورچەستۆو ادامى ءۇشىن، جالپى ادەبيەت ءۇشىن قاتەر» دەيدى اقىن تەمىرحان مەدەتبەكوۆ.
تولەگەن تۋرالى ءسوز ايتقاندارعا ريزا بولىپ، جاقسىلىعىمدى ءۇيىپ-توككىم كەلەدى دە، جازباعاندارعا «جازىڭدار، جاقسى سوزدەرىڭدى اياماڭدار، كەيىنگى جاستار ءبىلسىن تولەگەن تۋرالى» دەگىم كەلەدى.
IV.
بايقاسام تالاي اقىن مىنەزدەرىن،
سانايدى دەربەس قۇداي ءدۇر وزدەرىن، - دەپ اقىن كاكىمبەك سالىقوۆ ايتقانداي قازىرگى جاس اقىندار بويىنداعى ءبىر ناشار قاسيەت – وزىنە دەيىنگىنى دە، كەيىنگىنى دە كوزگە ىلمەۋ، ءوز ولەڭىن وزگەدەن جوعارى قويۋشىلىق، كەۋدەگە نان پىسۋشىلىك، كەرەمەت دۇنيە تۋدىرۋعا كەدەرگى جاسايدى. «لەنينشىل جاستا» مۇقاعالي عابيت مۇسىرەپوۆپەن كەزدەسكەنى تۋرالى جازدى. سوندا «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» پوەماسىن ماقتاعاندا ىڭعايسىزدانىپتى. اقىن تولەگەن تۋرالى عابەكەڭ ەستەلىگى دە وسىعان سايادى. عابيت مۇسىرەپوۆ: «ماعان جاستاردىڭ ىشىنەن مارقۇم تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ مەنمەندىگى جوق قاراپايىم عانا ادامدىق مىنەزى قاتتى ۇناۋشى ەدى. ءبىر كۇنى ويدا جوقتا ەكەۋمىز جولىعا قالدىق. الدىندا ءبىراز ولەڭدەرىن وقىعان ەدىم، سولاردىڭ وزىمە ۇناعانىن ايتتىم. بايقاپ تۇرمىن، ماقتاۋىمدى ول جاي سىپايىلىق ءۇشىن عانا قابىلداعان سياقتى. ايتقانداي-اق ءسوزىمدى اياقتاعان كەزدە:
- وي، عابە، جاڭا ءسىز ايتقان جاقسىلىقتى دا، جاڭالىقتى دا مەن ءوزىمىزدىڭ حالىق اقىندارىنان الىپ ءجۇرمىن عوي. ءتىپتى: ءسىز اقانسەرىنىڭ مىنا ءبىر-اق ولەڭىنە ەلىكتەۋدەن تۋعان ولەڭىمدى دە بايقامادىڭىز-اۋ، - دەدى كۇلىپ. امال بار ما، ءبىز قازاق ادەبيەتى ەكى-ءۇش دارىننان ەرتە ايىرىلدىق. ولار – ابدوللا، باۋبەك، تولەگەن». شىن جاقسى اقىن ءارى قاراپايىم، ءارى تالانتتى. باسقاشا ايتساق:
بىرەۋ مىقتى وركەندى تارماعىمەن،
بىرەۋ كۇشتى شەن-شەكپەن سالماعىمەن.
دانالىقتىڭ مۇراتى قايدا دەسەڭ،
ول بيىك قوي ءوزىنىڭ ارمانىمەن.
تاعى دا كاكىمبەك سالىقوۆ. دۇرىس! تولەگەننىڭ ۇيقاستاردا جەتكەن جەتىستىگى ءوز الدىنا اڭگىمە ەتۋگە تۇرارلىق دۇنيە. ءشامشى قالداياقوۆ تۋرالى قادىر مىرزاليەۆتىڭ «قايىرمادان قايىرما تۋدىراتىن كومپوزيتور» دەگەنى بار ەدى. تولەگەن «ۇيقاستان ۇيقاس تۋدىراتىن اقىن-ولەڭىنىڭ مۋزىكانتى»، «قاراتاۋ» ولەڭىندە:
ەسەن-ساۋ بارمىسىڭدار، ارمىسىڭدار،
ارمىسىڭدار، قاريا قارلى شىڭدار.
توسىنەن كەرۋەن-كەرۋەن كوش وتكەن تاۋ،
سەن مەنىڭ كەرۋەن-كەرۋەن العىسىمدى ال.
سەنبىسىڭ سياقتى ورمان كۇي اقتارعان،
ۇزاتقان قىزدىڭ كوشى سياقتانعان.
جانىڭدا ساز قالدى ما، ناز قالدى ما،
سان تۇلپار دۇبىرلەتكەن تۇياقتاردان.
«قۇتبايعا».
تەرمەسى قويۋ ارمان ماۋجىراعان،
زەردەسى ەسكەن سامال تاۋ – جىرادان.
تەڭدەسىن بۇل ايماقتان تاپتىرمايتىن،
كەۋدەسى كۇمبىرلەگەن ءان-جىر اعام، - دەپ جازادى. تولەگەننىڭ ءبىر مىقتى ەرەكشەلىگى – ول ۇيقاس قۋىپ كەتپەيدى. ماعىناسىزدىققا ۇرىنبايدى. ونىڭ زارەسى ۇشىپ قورقاتىنى دا سول ماعىناسىزدىق، سىلدىر ءسوز. سۇلۋ تىركەس. قازىرگى جاس اقىنداردىڭ كوبىندە سۇلۋ سوزگە قۇمارلىق باسىم. ولار قۇر جىلتىراق بولىپ كوزگە ۇرىپ، وي سالماعىن مۇلدەم جەڭىلدەتىپ جىبەرەدى.
تولەگەننىڭ بالا كەزىندەگى ولەڭدەرىنىڭ وزىندە شارق ۇرعان ىزدەنىس اڭعارىلادى. بۇعان ماعيراش ساريكوۆانىڭ اڭگىمەسى دالەل. «اسقار اقىنعا (توقماعانبەتوۆ) تولەگەن كەلدى. قاعىلەز قارا بالا. ەكەۋى اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ەكەن، ۇستەرىنە كىرگەن ەدىم، اسقار اعا تانىستىردى:
- مىنە، ماعيراش!
تولەگەن ورنىنان ۇشىپ تۇردى. وسى ۇشىپ تۇرعان ءساتى ەسىمنەن كەتپەدى. ول كەزدە مەن بىلمەدىم. بۇل – ەكى جىل بۇرىن ماعان حات جازعان تولەگەن ەدى. قاراقالپاق جاعىنان كەلگەن، قيسىق جاعا، ويۋلى كويلەك كيگەن قاعىلەز قارا بالا ەرەكشەلەنىپ تۇردى. ءبىرازدان سوڭ، تولەگەن ماعان كەلىپ:
- حاتىمدى الدىڭ با! – دەدى.
- الدىم.
- نەگە جاۋاپ جازبادىڭ!
- جالقاۋلىعىم ۇستادى، - دەپ كوڭىلىن جىقپاي جاۋاپ بەردىم. ولەڭى اسا ۇناماعان بولاتىن. ءالسىز ەدى. بۇل – ءبىرىنشى كەزدەسۋىمىز بولاتىن»، ء«بىر تويىم بار» (1989جىل) كىتابىنا ەنگەن «ماعيراشقا حاتتان» ءۇزىندى كەلتىرەيىك:
ساڭق ەتكەن قىزىلوردا قالاسىنان،
ءۇنىڭدى ەستىپ جانىم الاسۇرعان.
بولاشاق شابىتىڭا نۇر تىلەيمىن،
قول سوزىپ قاراقالپاق دالاسىنان.
كوپ بولعان جوق ولەڭنىڭ ايماعىنا،
مەنىڭ دە قۇشاعىمدى جايعانىما.
شىڭىنا شىعام دەگەن ءۇمىتىم بار،
تايسام دا، جىعىلسام دا تايعاعىنا.
مەن سەندەي وزەن ەمەن كۇركىرەگەن،
جىرىم بار وتكىنشىدەي سىركىرەگەن.
قۋسام دا قۇيرىعىنان ۇستاتپاي ءجۇر،
ءبىر سىرلى، سەگىز قىرلى سىلقىم ولەڭ.
ارينە، بۇل دوس بولماق اق نيەتپەن جازعان تولەگەننىڭ ولەڭ-حاتى عانا. ءوزى ونى جيناقتارىنا ەندىرمەگەن، ءالسىز دۇنيە ساناعان.
ەكىنشى كەزدەسۋدە، قازمۋ-دە بولعان جارقىراپ جانىپ كەتكەن كوزى ەسىمدە قالىپتى. اقىندىق قۋات بەلگىلى عوي، وت بولىپ جانىپ كەتتى. اقكوڭىل بولاتىن. ءسابيت مۇقانوۆ باسقارعان بۇل ادەبي كەش قىزىقتى ءوتتى. ءابىش، ادىلبەك، قادىرلاردىڭ ستۋدەنت كەزى. سوندا تولەگەن «جانىڭا جاڭبىرلاتىپ جاقىن كەلدىم» دەپ باستالاتىن ولەڭىن وقىدى. سوڭىنا تامان شىقتى. قاراقالپاقستاننان كەلدى دەپ تانىستىردى. كوزى جارقىراپ، بۋىرشىنداي بۇرقىراپ تۇرىپ وقىدى ولەڭدى. كەيىن مۇنداي بولادى دەپ كىم ويلاعان. كەيىن ىزدەسەم دە ءىزىن تاپپاي قالدىم عوي. قايتا مەنىڭ حات جازىسىپ، ءۇمىت كۇتكەندەرىمنەن تۇك تە شىقپادى. تولەگەنمەن نەگە حات جازىسپادىم دەگەن وي قينايدى كەيدە...».
تاعى ءبىر ايتپاعىم – تولەگەننىڭ وزىنە دەيىنگى اقىنداردىڭ شىعارمالارىن تۇگەل وقىپ، كوبىسىنىڭ ولەڭىن جاتقا بىلگەندىگى.
V.
تۇتقاباي يمانبەكوۆ: «باۋىرلاس قاراقالپاق ەلى تولەگەننىڭ جىرىنا قانىقتىعىن تانىتتى، ىقىلاسى بولەك ەكەنىن اڭعارتتى. ءبىز سوعان سۇيىندىك.
وسىناۋ ىقىلاستى تولەگەن ءوزىنىڭ سىرشىل ولەڭدەرىمەن، ايرىقشا دوستىق جۇرەگىمەن، ساعىنىشىمەن جاۋلاپ العان عوي. نوكىستەگى قاراقالپاق ۋنيۆەرسيتەتىندە تولەگەنگە ەلىكتەپ جىر جازاتىن تولەگەنشە ەلتىپ ولەڭ وقيتىن، تولەگەنشە ءار جىردى جاتقا توگەتىن جاستاردى كورگەندە جاڭاشا سەزىممەن سەرگىپ ەدىك.
جاتقا وقۋ دەگەننەن شىعادى. تەگىندە تولەگەن جىرىن قاعازدان شۇقىلاپ وقۋعا قاتتى قىنجىلاتىن. ال ءوزى بۇكىل ولەڭىن باسىنان اياعىنا دەيىن داۋىلداتىپ وقىپ شىعىپ، ول از بولعانداي ءبارىن اياعىنان باسىنا قاراي تۇگەل كەرى وقىپ، كەرەمەت قىزىقتىراتىن-دى. مۇنىڭ ءوزى جۇرتقا ورلەمە اسەر تۋدىرايىن دەگەن اۋەيىلىكتەن ەمەس، جۇرەگىنىڭ كەۋدەسىنە سىيماعان جۇتىنعان ساتتەرى ەكەن-اۋ، شىركىن.
تولەگەننىڭ بويىنداعى تاماشا قاسيەتتىڭ ءبىرى وزگەنىڭ قۋانىش ءوز قۋانىشىنداي قابىلدايتىندىعى ەدى. جاقسى ءبىر ولەڭىڭ شىقسا جانى شاتتانىپ، جەلپىنە وقيتىن. ول مەنىڭ 1967 جىلى جارىق كورگەن «اق قايىڭ» اتتى العاشقى جىر جيناعىما وزىمنەن كەم تولقىماعان سياقتى».
ءيا، تولەگەن فولكلوردان، ابايدان، ءىلياستان، شىعىس پوەزياسى الىپتارىنان جاس باسىمەن كوپ ۇيرەنىپ، قابىلداپ، قورىتىپ، وزىنشە جول تابا بىلگەندىگىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. بۇل 30 جاس ءۇشىن از ەمەس.
سىرباي ماۋلەنوۆ: «سىرداريا وبلىسىندا ءۇش-ءتورت كەزدەسۋ وتكىزىلدى. تولەگەننىڭ جولدا جازىلعان ماحاببات ولەڭدەرىندە شىعىس پوەزياسىنىڭ سارىنى مولىراق جاتقان سياقتى كورىنەدى. سونى ءبىر ەسكەرتكەنىمدە:
- مەن قاراقالپاقستاندا تۋىپ ءوستىم عوي. قازاق اقىندارىمەن ەندى-ەندى ارالاسىپ كەلەمىز. ءسىز ابدوللا مەن قاسىم جايىندا ايتىڭىزشى. ولارعا سەنىمدى سەرىك بولدىڭىز عوي، - دەدى تولەگەن.
ابدوللانىڭ جانىنىڭ تىم نازىكتىگىن، قاسىمنىڭ قاجىر-قايراتىن ءورشىل رۋحىن ايتقاندا ونىڭ جاس بالاداي جانى تولقيدى.
- شىركىن، ەكەۋى دە ەرلىككە ەمتيحان تاپسىرعان قاھارمان اقىندار ەمەس پە؟ وزدەرى باتىر، وزدەرى باتىل حالىقتىڭ ويىن دەپ باسىپ، ەلدىڭ ارمانىن شەرتەتىن ولەڭدەردى جازىپ كەتكەن عوي، - دەيدى. ال، قۇرمەتتى جازۋشى تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ «جۇمباق جان» كىتابىندا تولەگەن ۇيقاستارى تۋرالى ايتىلعان سوزدەردى ارتىق جانە اسىعىس پىكىر دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ 1960 جىلى شىققان (شىعارمالار جيناعىنىڭ ءبىرىنشى تومىنداعى «شاتتىق جىرى» اتتى اعىل-تەگىل سەزىممەن 1934 جىلى جازىلعان ولەڭىنىڭ:
كۇنىمىز الەمدى السىن جارقىلداعان،
ءۇنىمىز جەردى جارسىن ساڭقىلداعان.
شۋىمىز شاتتىعىمەن شالقىپ كوككە،
تۋىمىز تۇرسىن بيىك التىنداعان، - دەگەن جولدارىن وقىعاندا تولەگەن ەكپىنى ەسكە تۇسەتىنى نەسى ەكەن؟! كەيىنگى جاس تولقىندا مۇنداي ۇيقاستار مازمۇنعا قىزمەت ەتسىن، ەتپەسىن اسىپ-توگىلەدى، ارتىعىمەن تابىلادى. ولاردىڭ كوبى تولەگەنگە ەلىكتەۋدەن عانا تۋرا قابىلدانا سالعان، اسەردەن تۋعان ۇيقاستار. ال ارعى-بەرگى پوەزيا ءىنجۋ-مارجاندارىن ىزەرلەي وقىپ، قوپارا توڭكەرىپ، جاقسى-جامانىن ەكشەپ-ايىرىپ، قورىتا جىر جازۋ قازىرگى جاستاردا سيرەك. مۇقاعالي ماقاتاەۆ كۇندەلىگىندە 1976 جىلدىڭ 25 اقپانىندا بىلاي دەپ جازىپتى. ونىڭ پىكىرىنە قوسىلعان ارتىق ەمەس: «فولكلورىمىزدىڭ باي ەكەنى داۋسىز. ونى كەز كەلگەن حالىقتىڭ كەز كەلگەن فولكلورىمەن قاتار قويۋعا بولادى. ەگەر فولكلورىمىزدى ادەبيەتىمىزبەن سالىستىرساق، وندا سوڭعىسى كوپ كەدەي كورىنەدى. ول ونىڭ ءالى جاساڭدىلىعىنان، بۋىنى قاتپاعانىنان. جازعىش كوپ بولعانىمەن، جازىلعانى ء(ماندى تولىققاندىسى) ءالى از. ءبىز جازىلعان نارسەنىڭ سانىنا قاراپ قارىقپىز. كوركەم ادەبيەتتىڭ كوللەكتيۆتى ەڭبەك ەمەس ەكەنىن ويلايتىن ۋاقىت جەتپەدى مە؟ ول مەيىلىنشە دارالىقتان تۋادى. جانە بەلگىلى ءبىر ۋاقتتىڭ ەسەبى دە، فوتوگرافياسى دا ەمەس. ول قوعامنىڭ، ءداۋىردىڭ سىنىنان وتۋگە ءتيىس... ەگەر قادىر-قاسيەتى ميلليمەترلىك قانا بولسا، شاقىرىمعا سوزىلعان تىزىمدەر ادەبيەتتى قۇراي المايدى».
اقىننىڭ ءومىردىڭ قيىنشىلىعى مەن قىزىعىن بىرگە بولىسكەن جارى ءۇرنيسا: - تولەگەننىڭ ىشىندە ءبىر پوەما كەتتى. ابدەن ءپىسىرىپ، جاتقا ايتىپ ءجۇرىپ، قاعازعا سوسىن تۇسىرەتىن، - دەيدى، - «سەن ايت، مەن جازايىن» دەسەم، «قويا تۇر» دەيتىن. ءالى پىسپەگەن دەپ ەسەپتەگەن شىعار. ء«بىر ماگنيتوفون الايىقشى» دەۋمەن كەتتى...
كەزىندە تولەگەنمەن دامدەس، قالامداس بولعان جانداردىڭ مەن اۋىزشا اڭگىمەدە جازىپ العان بايقامپازدىقپەن ايتقان بىرەر وي-تۇيىندەرى دە ماعان اقىن مىنەزىن اشاتىن سياقتى كورىنەدى.
سابىرحان اسانوۆ: - ءبىر سۇيسە ولە ءسۇيىپ، ءبىر جەك كورسە تولايىم جەك كورىپ كەتەتىن اقىن مىنەزى كوزگە ۇرىپ تۇراتىن.
- كوز تىلىمەن كورىكتىم،
كوڭىلىڭە سالدىم با وي.
لاعىنداي ەلىكتىڭ
ەلەڭ ەتە قالدىڭ عوي، - دەگەن ولەڭىن تولعانايعا ارناپ شىعارىپ ەدى. جاس كەزدە نە بولمايدى؟
تەمىرحان ءالىحانوۆ: - تولەگەن تۋرالى از جازىلعان جوق، بىراق كوپ تە ەمەس. كەيبىر ادەبيەت جاناشىرلارىنىڭ ماقالالارى مەن ۇلكەن اقىنداردىڭ سوزدەرىندە اتى اتالىپ، مويىندالماعانىمەن، ونىڭ بۇكىل تۆورچەستۆوسى جان-جاقتى تالدانىپ، جەتە زەرتتەلگەن جوق. بۇل كەلەر ۇندەر ەنشىسىندەگى – يگى ءىس. تولەگەن ايبەرگەنوۆ ولەڭدەرىن وقىعاندا ەش ءبىر جالعاندىق بەلگىسىن كورە المايمىز. مۇنىڭ باستى سەبەبى – ونىڭ وزىنە قاتال دا قاتاڭ تالاپ قويىپ، تەك «نە ايتسا دا جۇرەگىمەن ايتۋدى» قاسيەتتى قاعيدا ەتىپ ۇستاعاندىعى دەپ بىلەمىز. ساعىنۋ ارقىلى ءومىر سۇرەتىن اقىن تۆورچەستۆوسىنىڭ وزەگى – ساعىنىش. ەگەر تولەگەننىڭ ءانشى عاريفوللاعا ارناعان ولەڭىن بۇرىپ وزىنە ارناساق: «كوكىرەگىنەن اسەم ءاننىڭ كوك مۇحيتىن شايقاعان، سەندەي ساڭلاق بۇل ومىرگە كەلەر مە ەكەن قايتادان».
ايان نىسانالين: - الپىسىنشى جىلدارداعى قازاق پوەزياسىن الىپ قارايتىن بولساق، وسى وزگە ءۇن، وزگەشە جازىلعان جىرلارىمەن كەلگەن تولەگەن ايبەرگەنوۆكە توقتاماي كەتە المايمىز. قازاق پوەزياسىنداعى قاسىمنان كەيىنگى وزىندىك وزگەشەلىگىمەن دارالانعان ول جايلى كوپ ايتۋعا بولادى... ونىڭ باسپاسوزگە العاش كورىنۋى «اق قايىڭدار»، مەن ودان سوڭعى جىرلارى.
تۇراپ ايداروۆ: - تاربيەمدە بولىپ، لەكتسيالارىمدى تىڭداعان ستۋدەنتتەر اراسىنان تولەگەن ايبەرگەنوۆتەي اسا تالانتتى اقىن، پبليتسيست-جۋرناليستەر، ونشاقتى عىلىم كانديداتتارى مەن وقۋ-اعارتۋ جانە پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ شىققانى ۇلاعاتتى ۇستاز ەڭبەگىنىڭ ءساتتى جەمىسىنىڭ ناتيجەسى دەپ ورىندى ماقتانىش كورەمىن.
ءۇرنيسا ايبەرگەنوۆا: - «ارمان ساپارىندا»، «جاقسىلىق جىرى» دەگەن ولەڭ بار. ونى تولەگەن جىرشى جاقسىلىق مامىتوۆقا ارناعان. ول ءبىزدىڭ ۇيلەنۋ تويىمىزدا جىرلادى عوي. سول كىسىنىڭ اسەرى تولەگەنگە ءوتتى. ەكىنىڭ ءبىرى جاكە بولىپ ءان سالۋشى ەدى. جىرشى، ءانشى بولامىن دەۋشى ەدى. ول كىسى كەلىپ جىبەك اجەمىزگە تاماق جاساتىپ ءجۇرۋشى ەدى. تولەگەن دومبىرا تارتىپ، ءان سالمايتىنداردى ساۋىق كەشكە قاتىستىرمايتىن. ونىڭ جاقسى كورەتىن ولەڭى «مەن ساعان باسىبايلى بول دەمەيمىن». مەن قىرىققا جەتسەم جۇرت ولەڭىن جيناستىرىپ قويار ەدى دەپ ماقتانىپ قوياتىن...
VI.
تولەگەن كونبىس ادام بولا المادى. كۇندەلىكتى تىرلىكتىڭ ايداۋىنان شىعارمايتىن كونبىستىككە اقىن جۇرەگىمەن كونە المادى. باسقالار ونىڭ باسىنداعى ەڭ ۇلكەن وسالدىق دەپ ەسەپتەگەن – تىك مىنەزدىلىگىن جەڭە المادى. جەڭۋگە ءتيىس تە ەمەس ەدى. ويتكەنى، شابلونعا كونبەگەن شابىت يەسى – اقىندى ەركىن ۇشقان قۇس دەپ سەزىندى مىناۋ ءوزى سۇيگەن ومىردە...
كوپتەگەن ادەبيەتشىلەر تولەگەندى (جالپى باسقا تالانتتى اقىنداردى دا) قايتىس بولعان سوڭ تانىلعان اقىن رەتىندە كورسەتەدى. مەنىڭشە بۇل – قاتە، ۇشقارى پىكىر. تولەگەن كىتابى شىقپاي تۇرىپ-اق ادەبيەتتى تۇسىنەتىن تالايلاردىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ، جاستاردىڭ ۇستازىنا (وتىزعا جەتپەي-اق) اينالىپ ۇلگەرگەن-ءدى. ول – كىتاپ شىعارۋدى ەمەس، ولەڭگە ادالدىقتى، ادەبيەتتە ارلى بولۋدى كوبىرەك دىتتەگەن اقىن. ولەڭ اسپانىندا قۇيرىقتى جۇلدىزداي جارق ەتىپ كورىنىپ عايىپ بولعان تولەگەننىڭ بۇرىن جارىق كورمەگەن ءبىر توپ ولەڭدەرى سارىاعاش اۋداندىق «قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ 1960-1964 جىلدارىنداعى ساندارىنان جيناپ الىندى. ەكى ولەڭى 1985 جىلى «سىر» بىرلەستىگى مۇشەلەرىنىڭ ۇسىنۋىمەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جارىق كوردى.
تولەگەن ايبەرگەنوۆ اتتى ەسىمدى ەسىتكەن سايىن جىر قۇمار قاۋىم ءالى دە ءبىر ەلەڭ ەتە قالارى ءسوزسىز. جارىق دۇنيەمەن قوشتاسقان سوڭ قازاقستان لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى دەگەن قۇرمەتتى اتاققا يە بولعان ونىڭ ءالى دە جيناقتارىنا ەنبەي كەلە جاتقان ولەڭدەرى بارشىلىق.
يسمايل ساپاروۆ: مەن تولەگەندى ءبىرىنشى اقىن-جازۋشىلاردىڭ ولكەلىك كەڭەسىندە كوردىم. ول كەزدە ءالى تولەگەننىڭ ءبىر-ءبىر كىتابى جارىق كورمەگەن بولاتىن. شاعىن كەشىمىزدە تۇلعاسى شىمىر كەلگەن بۇيرا شاشتى، تۇعىرىنان ۇشقالى تۇرعان قىرانداي ايبىندى قاعىلەز قارا جىگىت:
- جىگىتتەر، مىناۋ ولەڭدى تىڭداپ كورىڭدەرشى، - دەپ «كەگەيلى داپتەرى» ولەڭ تسيكلدارىن تەبىرەنە وقي باستادى. اقىن ءوزىن-ءوزى ۇناتقانداي ولەڭ وقىعان سايىن ءورشي ءتۇستى. دەمىمىزدى ىشىمىزگە تارتىپ ۇيىپ تىڭداپ وتىرمىز. قۇدىرەتتى ولەڭ جولدارى وزىنە باۋراپ الىپ بارادى.
سول ءبىر كەزدە ولەڭ جازىپ جۇرگەن بىزدەر تولەگەن ولەڭدەرىنىڭ تاۋدان اتىلىپ شىققان بۇلاقتاي ەكپىندى، اعىنى بولەكشە ەكەندىگىن سەزىندىك. سول كۇنى جينالعاندار تۇگەل ولەڭ وقىدى. كەشتە بىزبەن بىرگە سول كەزدە كىتابى شىعىپ تانىمال بولا باستاعان سابىرحان اسانوۆ، كۇلان شىلدەباەۆا جانە نادەجدا لۋشنيكوۆالار دا بار ەدى. ەرتەڭىندە ءبارىمىز ەستەلىك رەتىندە سۋرەتكە تۇستىك.
تولەگەن ودان سوڭ شىمكەنتكە، كوبىنە ءبىز وقىپ جاتقان پەداگوگيكا ينستيتۋتىنا كەلىپ ءجيى ولەڭ وقىپ، ءوزى ولەڭ تىڭدايتىن. وسىنداي كەشىمىزگە بىردە سول كەزدەگى ولكەلىك كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆ تا قاتىسىپ وتىردى. ءبىز ولەڭ وقىدىق. مەن سوندا ءالى ەسىمدە: «ت-عا» دەگەن ولەڭىمدى وقىرماندار تالقىسىنا سالدىم. سوندا:
تۇسىنبەدىم سەنىمەن،
سىر ۇقتىرىپ ءجۇرسىڭ بە؟
ءبىر سۋىتىپ، ءبىر جىلىتىپ الدە سەن –
ماحابباتقا شىنىقتىرىپ ءجۇرسىڭ بە؟ – دەگەن جولدارعا تالاس تۋدى. قالاۋبەك اعا: - ماحاببات تەمىر ەمەس شىڭدايتىن، - دەدى. تولەگەن اعا ونىڭ پىكىرىنە قارسى شىقتى. تولەگەن ايبەرگەنوۆتى ولەڭنىڭ ناعىز جاناشىرى ەكەنىن جان-تانىمىزبەن تۇسىنەتىن بولدىق.
بىردە تولەگەنمەن شىمكەنتتىڭ جازعى پاركىندە كەزدەسىپ، ۇزاق وتىرىپ اڭگىمەلەستىك. اڭگىمەمىزدىڭ تاقىرىبى ارينە، پوەزيا تۋرالى بولدى. قاراپايىم تولەگەن سوندا شىن دوستىق كوڭىلىمەن جۇرەك سىرىن اقتارىپ ەدى.
تولەگەن اقىن ەمەس، جاقسى ولەڭنىڭ جولداسى ەدى. ول كەزدە ءالى جاس مۇحتار شاحانوۆتى تانىپ، بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەن دە تولەگەن ەدى. ارادا كوپ كەشىكپەي تولەگەن كىتابى جارىق كوردى. سوندا ول بارىمىزگە:
- جىگىتتەر، مىناۋ مەنىڭ تۇڭعىشىم. مىناۋ مەنىڭ دۇنيەگە ايتار العاشقى ءسوزىمنىڭ باستاماسى، -دەگەن ەدى.
نە كەرەك قاتىگەز اجال تولەگەندەي قىراندى مەزگىلسىز قاعىپ ءتۇستى، ارامىزدان ەرتە اكەتتى.
VII.
عۇمىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىنداعى كەزەكتى ءبىر ساپارىندا مۇحتار اۋەزوۆ تاشكەنت قالاسىندا بولدى. پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا وقيتىن قازاق جاستارىمەن كەزدەستى. زاڭعار جازۋشىنى قاۋمالاي قورشاپ تالاسا-تارماسا سۋرەتكە تۇسكەن شاكىرتتەردىڭ اراسىندا بولاشاق اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆ تە بار ەدى. ول دا ىنتىق كوڭىلمەن ۇلاعاتى مول سۋرەتكەردىڭ تاعلىمدى ءدارىسىن تىڭدادى.
ۇلى قالامگەر كوشكەن كۇنى كوز جاسىنا تۇنشىققان كوكىرەگى شەرلى تولەگەن تاس جۇرەك تاعدىردىڭ كەسىمىنە كونگىسى كەلمەي قاسارىسىپ:
اۋەزوۆ ولگەن جوق،
ولگەن جوق سونى ۇق!
ولگەندەردىڭ تالايىن ءتىرىلتىپ كەتتى.
اجالدى اش بۇيىرىنەن سوعىپ،
ۇرىنتىپ كەتتى.
اۋەزوۆتى
ءولدى دەيتىندەر –
ءوز حالقىنىڭ باقىتىن تىلەمەستەر،
اۋەزوۆتى ءولدى دەيتىندەر –
ءتىرى ەمەستەر.
اۋەزوۆ ولگەن جوق،
كۇن سايىن بۇنى سەزەم مەن.
كەلدى ول اسىپ بىزبەنەن،
سان اسۋ، سان قىر، كەزەڭنەن.
اۋەزوۆ ولمەگەن،
اجالدىڭ ءوزى ولگەن.
دەپ جازدى ءوزىنىڭ كۇندەلىگىندە. بىراق قازاق پوەزياسىنىڭ اسپانىندا قۇيرىقتى جۇلدىزداي پايدا بولىپ، تەز اعىپ كەتكەن – وتىزعا جەتەر-جەتپەسىندە وپات بولعان تولەگەن ول كەزدە ءدال سول قاتىگەز تاعدىردىڭ اقىندىعىن دالەلدەۋگە ون جىلعا جەتەر-جەتپەس ءومىر كەسىپ تۇرعانىن بىلگەن جوق ەدى. بۇل ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە عوي. تولەگەننىڭ ءىزباسار ءىنىسى مۇحتار شاحانوۆتىڭ «مەنى نەگە مۇحتار قويعان» دەگەن ولەڭىندە:
كورە المادى تاعدىردىڭ مەرگەندىگىن،
ۇلانىنىڭ جىردان گۇل تەرگەندىگىن.
اباي، مۇحتار باستاعان ەلگە ايگىلى،
ۇلى كوشتىڭ سوڭىنان ەرگەندىگىن، - دەگەن جولدار بار. سول ايتپاقشى، ۇلى اۋەزوۆ ءوزىنىڭ ءار باسقان قادامىنان گۇل ءبىتىرىپ، ءار ايتقان سوزىنەن جۇرەكتەرگە جىر ءبىتىپ، تولەگەندەي جۇزدەگەن شاكىرت قالامگەرلەردىڭ ءوز ەسىمىن تۋ كوتەرە شىعاتىنىنان حابارسىز دا بولعان شىعار؟!
نە دەرسىز؟! ۋاقىت زاڭى سونداي. بىزگە بەيمالىم ۇلى گالاكتيكانىڭ مىڭ-سان جۇمباعىنىڭ ءبىرى – مىقتىلاردىڭ رۋحاني الەمى ءوزارا استاسىپ، ۇندەسىپ جاتاتىنى دا وزگەشە ءبىر قۇبىلىس قوي. ونى سەزىنۋگە كەڭىستىك ولشەمىندەگى قاس-قاعىم ساتتەي ادام عۇمىرى جەتپەيتىنى وكىنىشتى-اق. وسىمەن تولەگەن تۋرالى تولعانىسىمدى اياقتايمىن. مەن ونى – ۇلى اقىندى شىنىمەن-اق ساعىنىپ قالىپپىن.
مىلتىقباي ەرىمبەتوۆ، جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
Abai.kz
