«امەريكا كۇندەلىكتەرى» تسيكلىنان. باسى مىنا سىلتەمەلەردە:

http://abai.kz/post/view?id=2328

http://abai.kz/post/view?id=2298

http://abai.kz/post/view?id=2264

http://abai.kz/post/view?id=2251

http://abai.kz/post/view?id=2238

10 قاڭتار، 2014. گارلەم

ساياحاتشىلاردىڭ توبىنا قوسىلىپ قالانى ارالادىق. ءتۇسىندىرۋشى كەلىنشەكتىڭ اتى ناتاليا، تەگى – الماتىلىق، بۇرىنعى بەيبىتشىلىك پەن ۆينوگرادوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا، ءىلياس ەسەنبەرلين تۇرعان ۇيدە تۇرىپتى. ەڭ قىزىعى اكەسى قازاق، شەشەسى ورىس (ارينە، جويىت تابىنان عوي) ەكەن. مۇندا توقسانىنشى جىلدارى كەلىپتى. ونى الما مەن ءامينا اڭعاردى. ءبىز قازاقشا سويلەسەك اڭتارىلا قالىپ، قۇلاق توسقانداي سىڭاي تانىتىپ جۇرگەن سوڭ: ء«سىز قازاقشا تۇسىنەسىز بە؟» – دەپ سۇراماي ما. سويتسە: «جوق. تەك تانىس ىرعاقتى ەستىگىم كەلەدى»، – دەپتى. ەندى قايتەمىز؟ جاقىن دا تارتا المايسىڭ، كەرى دە يتەرە المايسىڭ. اكەسى قاي سورلى قازاق ەكەن؟ تۇرعان جەرىنە قاراعاندا، كەمىندە قالالىق پارتيا كوميتەتىندە، نە جوعارى وقۋ ورنىندا ىستەگەن قىزمەتكەر. ۇلى بولسا، ول قايدا ەكەن؟ ءاي، ول دا ەل كەزىپ كەتكەن شىعار.  ناتاليانىڭ ماماندىعى ونەر تاريحى ەكەن. دەمەك كونسەرۆاتوريانى بىتىرگەن. مۇندا ول جاعىن سۇراۋ ابەستىككە جاتادى. ەكىنشىدەن، جاۋاپ بەرە-بەرە ابدەن مەزى بولسا كەرەك. تاعى دا الماتىدان ءبىر جىگىت، ءبىر قىز بولدى. قىز – لوس-اندجەلەستە وقيدى. تەكتەپ سۇرامادىم. نيۋ-يورككە كەلگەن ورىس ءتىلدى جولاۋشى برايتان بيچكە كەلىپ، «برايتان بازار» (!) دەگەن جەرگە بارسا بولدى، اقشاسى بولسا ەش مۇقتاجسىز ءومىرىن وتكىزەدى. ايتەۋىر، قازاقتىڭ ءبىر ءسوزى مۇحيت اسىپ كەلىپتى.  وعان دا شۇكىر. بۇل ورامدا بانكتىڭ ءوزى ورىسشا قىزمەت كورسەتە بەرەدى. اسپۇزىل دا، شاشتاراز دا، دۇكەن دە ءورىستىلدى. 

دەسە دەگەندەي، قىمتىرىلاتىن ەش نارسەنىڭ ورايىن كورمەدىم. «سكوۆورودكادان» تاماقتانىپ وتىرىپ ماسكەۋدىڭ بار الەم-جالەم حابارىن كورگەمىز كەشە. مۇنىڭ باستى سەبەبى – برايتان بيچ بۇرىنعى دەمالىس جاعالاۋى. نەگىزىنەن زاڭگىلەر مەن لاتىن امەريكالىقتار باۋىر باسقان ەكەن. مۇندا العاشقى ورىس لەگى (ارينە تەگى باسقا. سول كەزدە سسسر-دەگى ەۆرەيلەرگە شەتەلگە، يزرايلگە كوشۋگە رۇقسات بەرگەن) جەتپىسىنشى جىلدارى ودەسسادان كوشىپ كەلىپتى. ودەسسا – پورتتى قالا، سسسر-دەگى ەكىنشى، نە ءبىرىنشى ورىنداعى قىلمىس قالاسى. ولاردىڭ دەنى – شەت ءتىلىن بىلەدى. شەتكە شىعىپ جۇرگەن تەڭىزشىلەر دە كوپ... سوندىقتان دا نيۋ-يورككە كەلگەن سوڭ، ارينە، برايتان بيچكە زاكىر سالادى. سودان، ودەسسالىق ورىستار مەن لاتىنامەريكالىقتاردىڭ، زاڭگىلەردىڭ كوشە ءۇشىن «كوشە كۇرەسى» باستالادى. جۇدىرىق تا ىسكە قوسىلادى. توبەلەسپەسە قولى قىشيتىن ماتروستىڭ تۇقىمدارى اقىرى برايتان ءبيچتى «كىشى ودەسسا»، كەيىن «كىشى روسسيا» اتاندىرىپتى. قازىر بۇل مۇيىستە 750 مىڭ ورىستىلدىلەر قونىستانىپتى. ارينە، ءبارى تۇرماس، بىراق سولاردىڭ بارلىعى سول برايتان بيچتەن تارالادى، ياعني، مۇندا ءبىر قونىپ، ءجون سۇراسىپ، جۇمىس تاۋىپ، قاناتىن جايا بەرەدى. مىنە، ءبىز دە كەلىپ، باۋىرىمىزدى توسەپ، ءجون سۇراپ، ءجون ءبىلىپ، ءجونىمىزدى تاپپاقپىز.

نيۋ-يوركتىڭ بار مالىمەتى مەن ءمايمىشى قىزىقتىرا قويماس. دەگەنمەن دە ءوزىم ءۇشىن مىنالاردى حاتقا ءتۇسىرۋدى لايىق كوردىم. نيۋ-يورك الەمنىڭ قارجى ورتالىعى. وندا 8,5-9 ميلليون ادام تۇرادى. بۇلار تۇراقتى تىركەۋدە تۇرعاندار. قالا بەس ۇلكەن اۋدانعا بولىنگەن. ارينە، مانحەتتەن – مانا-حەت – اڭ جولىنداعى تاسشوقى ارالى قالانىڭ اتىن دا شىعارىپ، قارجىلاندىرىپ، جۇمىس تاۋىپ بەرىپ وتىر. ونىڭ ەنى – 3,5, ۇزىندىعى 29,5 شاقىرىم. ال: برۋكلين، كۋينس، برونكس، ستەيتەن ايلەند اۋداندارى – وسى مانحەتتەننىڭ قازىناسىنىڭ بۋىمەن كۇنىن كورەتىن سياقتى. وزدەرى بۇعان قاتتى نامىستانادى. بىراق،  مويىنداماسقا شاراسى دا جوق. ارالدار: برۋكلين، دە روزانو سياقتى سانسىز كوپىرلەر مەن تۋننەلدەر ارقىلى جالعاسقان. برۋكليندە – شاحماتتان الەم چەمپيونى روبەرت فيشەر، فانتاست جازۋشى ارتۋر كلارك تۋىپ، وسكەن. جالپى، وسى نيۋ-يوركتە جازۋشىعا دەگەن قۇرمەتتى كورمەدىم. مۇندا ميلليونەر ەمەس، ميللياردەرلەر عانا سالماقتى ادامنىڭ قاتارىنا جاتاتىن سياقتى.

سوندىقتان دا، ساياحاتتى تاعى دا كەشە كورگەن مانحەتتەننىڭ كوشەلەرى تۇيىسكەن عيماراتتان باستادىق. بۇل – الگى اتاقتى بۇقا بۇرىشى. برودۆەي دەگەن اتاقتى داڭعىل وسى. بۇل داڭعىل مانحەتتەننىڭ وزەگىن ءتىلىپ وتىرىپ، كومەيلەپ بارىپ برونكسكە – قۇرىلىققا تىرەلەدى. ال ونى كولدەنەڭ قيىپ وتكەن كوشەلەر سانمەن بولىنگەن. سول شارشى ارقىلى ىزدەگەن ءۇيىڭدى تەز تاۋىپ الاسىڭ. مىسالى، ء«بىرىنشى اۆەنيۋ، 4 كوشە» – دەسەڭ بولدى، تاكسيىڭىز سول بۇرىشقا اپارىپ سالادى. ماعان وسى قولايلى كورىندى. ءبىز بەلگىلى-بەلگىسىز اتا-بابامىزدىڭ اتىن تىقپالاپ اۋرە بولامىز. ساياحاتتاۋشىلارعا دا وڭاي. نيۋ-يورككە جىلىنا 54 ميلليون ادام ساياحاتتاپ كەلەدى ەكەن. سونىڭ 40 ميلليونى ىشكى ساياحاتشىلار. امەريكالىقتار ءوز تاريحىن بىلۋگە وتە قۇشتار. بالالارىن: «امەريكا – بارىنەن جوعارى. امەريكانىڭ تاريحى – سەنىڭ تاريحىڭ. امەريكانىڭ ەرتەڭى – سەنىڭ ەرتەڭىڭ. سەن ونىڭ تاريحىن بىلۋگە ءتيىسسىڭ. ويتكەنى امەريكانىڭ ەرتەڭگى پرەزيدەنتى – سەنسىڭ»، – دەپ تاربيەلەيدى ەكەن. سوندىقتان دا: روكفەللەردىڭ، مورگاننىڭ، ترامفتىڭ، نيۋ-يورك بيرجاسىنىڭ، نيۋ-يورك قارجى ورتالىعىنىڭ، قازىنا ورتالىعىنىڭ، بارلىق مۇراجايلاردىڭ زالدارىن وقۋشىلار بوساتپايدى. بۇل ءبىر سۇيسىنەرلىك ءجاي ەكەن. جاستايىنان اتىن ەستىپ وسكەن الەم كاپيتاليستەرىنىڭ عيماراتتارى كوك تىرەيدى. 5-6 قاباتتى ۇيلەردىڭ ء«ۇستىن» ساتىپ الىپ، بيىك عيمارات سالا بەرەدى ەكەن. ونى وزدەرى «اۋا ساتقاندار» دەيدى. مىسالى اتاقتى «قۇرىلىس پەن عيماراتتار پاتشاسى»  «ترامفتىڭ ءۇيى» تۋرا سونداي. امەريكانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى دجوردج ۆاشينگتوننىڭ تاققا وتىرۋ ءراسىمى وتكەن فەدەرالدىق عيمارات سول قالپىندا تۇر. الدىندا ەسكەرتكىشى بار. مىنە، امەريكانىڭ – امەريكا اتانۋى سودان باستالادى.

ءدال سونىڭ قاسىندا 1792 جىلى اشىلعان نيۋ-يورك بيرجاسى مەن قازىنا ءۇيى تۇر. بۇل عيماراتتار كۇنىنە ميللياردتاپ دوللار اينالدىرادى. بۇل ءۇي ءسال تۇماۋراپ قالسا ءبىتتى، بۇكىل الەم سۇزەكپەن اۋىرادى. الگى ەكونوميكالىق ورلەۋ، ەكونوميكالىق توقىراۋ، ەكونوميكالىق داعدارىس دەگەنىڭىز، مىنە، ءبىز الدىندا تۇرعان مىنا عيماراتتا شەشىلەدى. وتكەن عاسىردا دۇنيەنى اۋەلى جەتى، عاسىر سوڭىندا ون ءبىر الپاۋىت بولىسكە سالعان. ال ولار، مىنە، ءبىر-بىرىنەن ءبىر اتتام عانا تۇراتىن 50-60 قاباتتى، جەر استى – جەتى قاتتى عيماراتتا وتىرىپ، تەرەزەلەرىنەن قاراپ قويىپ، قاس قاعىپ شەشە بەرەدى. ولار ءۇشىن شەكارا جوق. دۇنيە ءجۇزىنىڭ التىن قورىنىڭ 45, جوق، 65 پايىزى مىنا قازىنا عيماراتىنا تيەسىلى.

سوزا-سوزا – موينىڭ، قاراي-قاراي كوزىڭ تالىپ، قاعا-قاعا – تاڭدايىن كەۋىپ، وسى ءبىر ويماقتاي مۇيىستەن سىتىلىپ شىعۋعا ۇمتىلدىق. ەندىگى بەتالىسىمىز – ايگىلى «ەگىز عيماراتتىڭ» ورىنى، ياعني، بۇرىنعى ساۋدا ورتالىعى. ول 1972 جىلى سالىنعان. 56 مىڭ ادام قىزمەت ىستەگەن. سامولەت سوعىلعان كەزدە 16 مىڭ ادام بولعان. ولار 91 ەلدىڭ ازاماتى ەكەن. قازا تاپقانداردىڭ دەنى ءورت سوندىرۋشىلەر مەن پوليتسەيلەر. ەل قاشىپ جاتقاندا، ولار ىشكە قاراي جۇگىرگەن. اقىرى ءبارى دە ءۇيىندىنىڭ استىندا قالىپتى... الەمدىك تراگەديا. ءبىز سول قايتا تۇرعىزىلعان «ەگىز عيماراتتى» تۋرا جانىنداعى نيۋ-يورك قارجى ورتالىعىنىڭ ءۇشىنشى قاباتىنان كوردىك. بيىكتىگى (مۇناراسىن قوسقاندا) 541 مەتر، كوگىلدىر  اينەكپەن قاپتالىپتى. بۇل دا ساۋلەت ونەرىنىڭ عاجايىپ تۋىندىسى. تاماشا! قاسىندا قازا تاپقاندارعا ارنالعان مۇراجاي بار. ەگىزدىڭ سىڭارى دا سونىڭ جانىندا، ەكەۋىنىڭ ورتاسىنان اسپالى اۆتوكولىك جولى سالىنىپ جاتىر. 2020 جىلى قۇرىلىسى تولىقتاي بىتپەك. وعان دەيىن اتلانت مۇحيتىنا قانشا سۋ قۇيىلادى دەسەڭشى.

سۋرەتتە: ايگىلى «ەگىزدىڭ» ورىنىنا بوي كوتەرگەن نيۋ-يوركتىڭ ەڭ بيىك جاڭا ءزاۋلىمى. قۇرىلىسى تولىقتاي 2020 جىلى اياقتالماق.

 بۇدان كەيىن قالانىڭ كورنەكتى ءارى تاريحي جەرلەرىن ارالادىق. سونىڭ ىشىندە روكفەللەر ورتالىعى ەستە قالدى. «ەگىزدەردەن كەيىنگى» ەڭ بيىك عيمارات. مۇناراسىنا اقشا تولەپ شىعىپ، نيۋ-يوركتى تاماشالاۋعا بولادى. ءبىز بارعاندا تۇمان ءتۇسىپ تۇردى. بۇل ەگىز عيماراتتى جاپوندار ساتىپ الىپتى. قازىر وندا «باس ەنەرگەتيكا» مەكەمەسى ورنالاسقان. سول مەكەمەگە (ەنەرگەتيكا بىرلەستىگىنە) مۇشە ەلدەردىڭ بارلىعىنىڭ تۋى، سونىڭ ىشىندە قىرعىزستاننىڭ تۋى دا دوڭگەلەك قاۋىزدىڭ ەرنەۋىندە جەلبىرەپ تۇر. قازاقستاننىڭ تۋى جوق! جالعىز مەن ەمەس، ءتورت ادام (مەن، الما، ءامينا، ناتاليا) بىردەي ىزدەدىك. تورتەۋىمىزدىڭ كوزىمىزگە تۇسپەي قاي قولتىقتا قىلتيىپ تۇر ەكەن. الدە، ءبىز ەنەرگەتيكا قۋاتىن وندىرەتىن ەلگە جاتپايمىز با؟ بۇقتىرما، شاردارا، شۋلبا گەس-تەرى الەمدىك ەسەپكە كىرمەي مە؟ مەيلى عوي. تەك ىلىنەتىن جەردە ىلىنبەي، ەسەسى كەتىپ قالىپ جۇرمەسە بولدى! دۇنيە جۇزىنە ايگىلى مونۋمەنتشى-سۋرەتشىلەر روكفەللەر سارايىنىڭ ءتورت قابىرعاسىن تۇگەل قاۋسىرا سالعان الىپ پولوتنو تۋرالى دا اڭىز كوپ ەكەن. اسپاننان ءتۇسىپ كەلە جاتقان الدەبىر ساقابانىڭ كوزى سەن قايدا بارساڭ، سول تۇسقا قاراپ، قاراشىعىن وڭمەنىڭنەن وتكىزە قادايدى. اۋەلگى ەسكيىزىندە بۇل ادامنىڭ ورىنىنا لەنيننىڭ سۇلباسى سالىنىپتى. لەنين مەن روكفەللەردىڭ مۇددەسى توعىسا قويماسا كەرەك، قايتا تاپسىرىس بەرىپتى. مۇنى زارۋلىكتەن ەمەس، تۋىمىز تۇراتىن جەر وسى ەدى عوي – دەگەن دامەمەن وسى جولدارى كۇندەلىككە ءتۇسىرىپ وتىرمىن. ايتپەسە، روكفەللەر مەنىڭ نە تەڭىم؟!.

 سۋرەتتە: روكفەللەر ورتالىعى.

ء«بيتلزدىڭ» كوركەمدىك جەتەكشىسى دجون لەننوننىڭ ءۇيىن جانە ونى اتقان جەردى، مادوننانىڭ ءۇيىن... ارمسترونگتىڭ تەاترىن، تاعى...تاعى...تاعى... سول سياقتى ورىنداردى كوردىك. ءبارى دە قاپەردە ۇستايتىن جايلار. اسىرەسە، دجون لەننوندى جاقىن تارتىپ، «بيتلز» ورىندايتىن اندەردى ۇناتىپ تىڭداۋشى ەدىم جاس كەزىمدە. «يرلانديانى يرلاندىقتارعا قايتارىڭدار» اتتى ءانىنىڭ ىرعاعىمەن جازعان ولەڭىم العاشقى جيناعىما كىرىپ ەدى. تەك سۋرەتكە تۇسە المادىم. ارمسترونگتىڭ اتاقتى تەاترى قازىر توقىراۋدى باسىنان كەشىرىپ وتىر ەكەن. بىرنەشە شىركەۋدى كورسەتتى. سونىڭ ىشىندە برودۆەيدىڭ – كەڭ كوشەنىڭ باستالاتىن جەرىندەگى شىركەۋ (ماسوندىق شىركەۋ مە دەپ قالدىم) الەمدەگى ەڭ باي شىركەۋ ەكەن؟!! انە، «قىتاي قورجاسىنىڭ» ماڭىنان مەشىتتىڭ مۇناراسىن كورىپ قالدىم. كىرۋ ءۇشىن ونى ىزدەپ تابۋ كەرەك. قالاي؟

         وسىمەن قىستىڭ قىسقا كۇنى دە باتتى. ۇزىنتۇرا عيماراتتار كۇننىڭ كوزىن كورسەتپەيدى ەكەن. تۋرا توبەڭنەن تەسىلە قارايدى دا تۇرادى. ول سۇلدەردەن تۇندە عانا قۇتىلاسىڭ.

         مىنە، ءبىز دە قۇتىلدىق.

(جالعاسى بار...)

اباي.kz