ەلى - ەرگە, ەرى - ورگە قارايتىن جۇرتتىڭ ابىرويى مەن بەت-بەدەلى ءاماندا بيىك بولىپ، كەز كەلگەن ورتادا قايمىقپاي، اقيقات پەن شىندىقتىڭ جۇزىنە تۋرا قاراپ ءسوز الاتىنى راس. بۇگىنگى ءداۋىر ساياساتكەرلەرى مەملەكەتتەردى حالقىنىڭ سانىمەن ەمەس، قوعامداعى مانىمەن، ەرتەڭگە بەت تۇزەگەن كوشىنىڭ سانىمەن بەزبەندەيتىن بولىپ ءجۇر. قازاقستان اتتى كەشە عانا كەڭەستىك تەمىرقاپتال ىشىكتىڭ ىشىندە ايتار ءسوزىن جەتكىزە الماي، ابىزدىق ۋاعىزىن وتكىزە الماي، بوداندىقتىڭ بىلاپىت بوتقاسىمەن تىرلىگىن ايىرىپ جۇرگەن رەسپۋبليكانىڭ بار-جوعى  شيرەك عاسىرعا جەتپەيتىن مەرزىم ارالىعىندا شىعانداپ العا شىعىپ، الەم جۇرتىنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك سالاسى، مادەنيەتى مەن ادەبيەتى قامشى تاسپاسى سىندى كوركەم ورىلگەن وركەندى ەلگە اينالسا، وندا اينالايىن ەگەمەندىك پەن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اسقارالى ەڭبەگى بار دەپ تۇسىنگەن ءجون.

كەڭەستەر وداعى اتتى الىپ دەرجاۆانىڭ تىگىستەرى بوي-بوي بوپ ىدىراپ، بۇرىننان دا اق نايزانىڭ ۇشى، قالىڭ اسكەردىڭ كۇشىمەن، تاك-تاكپەن ارەڭ باس بىرىكتىرىپ وتىرعان رەسپۋبليكالار ەگەمەندىكتەرىمەن ەڭىرەي تابىسىپ جاتقان ەرەۋىل شاقتىڭ الاپات قۋانىشىنىڭ سوڭى الاپات جوقشىلىققا، ىلە-شالا ازيالىق قارجى داعدارىسىنا ۇلاستى. الەم كارتاسىنداعى ەگەمەندى مەملەكەتتەردىڭ قاتارىن كۇرت تولتىرعان كەشەگى كۇنگى ءبىر كورپەنى جامىلعان، كوممۋنيزمدى ىزدەپ سابىلعان وداقتاستارىمىزدىڭ كوپشىلىگى الاقتاپ، كوزىنىڭ ورنىنا قۇلاعىن كورسەتىپ قالعانى شىندىق. مىنە، ءدال وسىنداي الاوكپە شاقتا جەكە ادامنىڭ تاريحتاعى ءرولى ەرەكشە بولاتىندىعى تايعا تاڭبا باسقانداي دالەلدەندى. تاۋەلسىزدىكتى تەك كەمەڭگەر دە كورەگەن، سۇڭعىلا ساياساتكەر  باسشىسى  بار مەملەكەتتەر عانا ساقتاي الاتىنىنا كوز جەتكىزدىك. اقىلدىڭ، سابىردىڭ، تەكتىلىكتىڭ زامانى تۋدى. قازاقستاندىقتاردىڭ ءدال وسى ءبىر ەسكەتتى كەزەڭدە اسا ابىرجي قويماعانى راس. نەگە دەسەڭىز، ءبىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ سىندى ەرىمىزگە قارادىق، سوعان سەندىك. ال، ول كىسى ءوز كەزەگىندە جەرگە ەمەس، ورگە كوز تىكتى. جانارىمەن تىم بيىكتەردى شولدى. زاماننىڭ دا، وندا تىرلىك ەتىپ جاتقان ادامداردىڭ دا، جاسالىپ جاتقان قادامداردىڭ دا وزگەرگەندىگىن ول كىسى جان دۇنيەسىمەن سەزىندى.  جەتپىس جىل بويى قالىپتاسقان قوعامدىق فورماتسيا قاعيدالارىمەن تىرلىك ەتۋ، ەسكىرگەن باسقارۋ تەحنولوگياسىمەن عۇمىر ءسۇرۋدىڭ كەلمەسكە كەتكەنىن پايىمدادى. جەر شارىنىڭ ءار قيىرىنداعى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولدارىن زەرتتەدى، ءتالىم مەن تاعىلىم جينادى. اقىل –كەڭەس الدىم دەپ ارلانبادى، باسقا جۇرتتان ءىس-تاجىريبە جيدىم دەپ قورلانبادى. مىنە، سولاي، اسا ءىرى مەملەكەتتىك ىستەردى جۇزەگە اسىرۋ كەزەڭى باستالىپ بەرگەن.

باسشىسى مەن قوسشىسى جۇمىلعان جۇمىردىق سىندى جاڭا مەملەكەتتى ءتۇپ اتاسى ءبىر تۇركيا باستاپ، قالعان الەم جۇرتى قوستاپ مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. ءانۇرانى كوككە شالقىعان، ەلتاڭباسىندا جۇرتىنىڭ سالتى بار، كوك بايراعى كوزدى شارپىعان، سالت-ءداستۇرى يماندىلىق اڭقىعان جاڭاعى جاس مەملەكەت ەندى كەلىپ ءتول تەڭگەسىن الەمدىك اقشا الامانىنا قوستى دا جىبەردى. ارينە، بۇرىندارى بولشەۆيزمنىڭ شىدەرىسىنە شالىنىپ، ءسۇرىنىپ-قابىنىپ  جۇرگەن، اياق استى تاۋەلسىزدىك العان، دەموكراتيانىڭ نە ەكەندىگىنەن حابارسىز جۇرتتى باسقارۋ دا ەلباسىعا كوپ قيىندىق تۋعىزعانى راس. ول ءۇشىن قوس پالاتالى پارلامەنت قۇرۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزبەسە بولمايتىنىن ءتۇسىندى. 1995 جىلدىڭ جەلتوقسانى جاڭادان شاڭىراق كوتەرىپ، ءوزى بي، ءوزى قوجا بوپ وتىرعان مەملەكەت جۇرتىنىڭ ەسىندە ماڭگىلىككە قالدى: ءدال وسى ايدا تۇڭعىش رەت پارلامەنتتىك سايلاۋ ءوتتى. قوس پالاتالى، تۇراقتى تۇردە قىزمەت اتقاراتىن پارلامەنت شاڭىراق كوتەردى. بۇل مەملەكەتتىك قۇرىلىم بۇگىنگى تاڭدا دوس ءسۇيىنىپ، دۇشپان كۇيىنەتىندەي تابىستارعا قول جەتكىزۋدە. كەشەگى كۇنى ءبىر تاباقتان اس العان وداقتاستارىمىزدىڭ باسىم بولىگى، قازىرگى تىلدە تمد اتالاتىن مەملەكەتتەر ءبىزدىڭ تاجىريبەنى كوشىرىپ الىپ جاتسا، ونى - مۇنداي ماڭىزدى باستامانىڭ اۆتورى نۇرۇلتان نازارباەۆ سىندى تۇلعانىڭ كەمەڭگەرلىگى دەپ قابىلداعان ءجون.

XXI عاسىر – ساياساتتاعى قاراما-قارسىلىقتار عاسىرى. اسىرەسە، بۇل توڭىرەكتە الەمدەگى الپاۋىت اتالاتىن دەرجاۆالار ءبىر-بىرىنە قىرعي قاباق تانىتىپ، تۇيمەسىن ءتۇرتىپ قالسا مونداناقتاي جەر شارىن كۇل-تالقان ەتەتىن يادرولىق قارۋلارىمەن سەس كورسەتىسىپ، جان الىپ، جان بەرىسكەن شاقتا ءارى جاس، ءارى تاۋەلسىزدىككە جاڭا عانا قولى جەتكەن قازاقستان، ونىڭ كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جەر بەتىندەگى زۇلىمدىق اتاۋلىعا ىزگىلىك پەن يماندىلىقتى قارسى قويدى. اتوم قارۋىن شەكتەۋگە ۇندەۋ تاستادى. الەمدە تۇڭعىش بولىپ يادرولىق قارۋدان باس تارتتى. 1991 جىلدىڭ 29-تامىزى – جەر بەتىندەگى اتوم پوليگوندارىنان باس تارتۋدىڭ مارە كۇنى. تاعى دا قازاقستان، ونىڭ بەيبىت سۇيگىش ەلباسى ۇلگى كورسەتتى بارشاعا.  پوليگون زارداپتارىنان قاسىرەت شەككەن ادامداردىڭ زارى مەن وكسىگىن، شەرى مەن شەمەنىن الەم جۇرتىنا جاريا ەتتى. بۇل – جەر بەتىندەگى تىرشىلىك اتاۋلىعا اتوم زاۋالى سوڭعى نۇكتە قوياتىن  اقتىق عاسىر ەمەس، ىزگىلىك ۇستەمدىك ەتەر شاتتىق عاسىرى بولۋعا ءتيىس ەكەندىگىن الەم قاۋىمداستىعىنا جەتكىزدى. بار قىزىعىن بەيبىت تاڭنان كۇتىپ وتىرعان جەر شارىنىڭ ىزگىلىكتى نيەت ەتكەن كۇللى ەلدەرى يماندىلىق ءۇنى ساڭقىلداعان ەۋرازيا كىندىگىندەگى قازاقستانعا جالت قارادى.

       - سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ جابىلۋى – بارشا قازاقستاندىقتار ءۇشىن تاريحي وقيعا. ءبىز جارىلىستاردى توقتاتىپ قانا قويماي، الەمنىڭ يادرولىق ومىرىنە وزگەرىستەر اكەلدىك،- دەگەن ەدى سوندا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى. اقيقاتى وسى. بۇگىنگى تاڭدا الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ جاتسا، ولار قازاقستان باسشىسىنا قارىزدار.

مىنە، قازاقستاننىڭ الەمگە تانىلۋىنىڭ ءبىر پاراسى وسىنداي.

قازاقستاننىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا كىرۋى – ۇلكەن وقيعا. تىنىسىمىز دا، ءورىسىمىز دە كەڭەيدى، جۇمىسىمىز دا، بارىس-كەلىسىمىز دە كوبەيدى. بىزدەر بۇگىنگى كۇنى سول الەمدىك ۇيىمداعى 193 ەلدىڭ 151-ىمەن ساياسي-ەكونوميكالىق بايلانىسقا ءتۇسىپ جاتساق، وندا دا تاۋەلسىزدىك پەن ونىڭ اۆتورى نازارباەۆ سىندى تۇلعانىڭ تەرەڭ قولتاڭباسى بار. كەڭەستىك قازاقستاننىڭ شەتەلمەن ساۋدا-ساتتىعى ەڭ مىقتاعاندا مونعوليادان قوي-ەشكى، توقتى-تورپاق ايداپ كەلۋمەن شەكتەلەتىن. ەگەمەندىك ەڭسەمىزدى تىكتەتتى، تىزەمىز بەن بۇگىلگەن بەلىمىز  جازىلدى. باسىر بولعان كوزىمىز اشىلدى. قازاقستاننىڭ ءانۇرانى الەم ساحنالارىندا وينالا باستادى. وتكەن لوندون وليمپياداسىندا ءبىزدىڭ انۇرانعا الەمنىڭ سپورت جانكۇيەرلەرى ابدەن باۋىر باستى: قاتارىنان 7 مارتە وينالدى ءشامشىنىڭ «قازاقستانى». ونىڭ بىرەۋىن - شىعىستىڭ ورتەكەدەي سەكىرگەن اسەم قىزى ولگا رىپاكوۆا ويناتتى. سوعان مارقايدىق.  

ەگەمەندىكتىڭ العاشقى تاڭىنان باستاپ-اق ەلباسىنىڭ قولعا العان شارۋالارىنىڭ باستىسى – مەملەكەتىمىزدىڭ ەكونوميكالىق كۇش-قۋاتىن ارتتىرۋ، سول ارقىلى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن ورنىقتىرۋ بولدى. شۇعىل تۇردە ەكونوميكالىق رەفورمالار قولعا الىندى، بۇرىندارى تۇسىمىزگە دە كىرمەگەن باعدارلامالار پايدا بولدى. جۇرەك قان تامىرلارى قىزمەتىن توقتاتقان اۋىل شارۋاشىلىعىن بىلاي قويعاندا، كەڭەستىك كەزەڭنەن اماناتتالعان كاسىپورىندار مەن الىپ كومبيناتتاردىڭ تىنىسى تارىلىپ، كوكىرەگىنە سىرىل ارالاسىپ، بارلىق پەن جوقتىقتىڭ شەكاراسىندا جاتقانىنا ابدەن كوزى جەتكەن ەلباسى تاڭىن تاڭعا ۇرىپ، قارجىلىق قورجىنى قوماقتى ينۆەستورلار ىزدەدى. تاپتى دا. بۇگىنگى كۇنى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرىپ وتىرعان شىعىس قازاقستانداعى كازتسينك، ءۇمز، تمك سىندى الپاۋىت كاسىپورىنداردى اجال اۋزىنان الىپ شىققان باس وتاشى، مەديتسينا تىلىمەن ورنەكتەر بولساق باس كارديوحيرۋرگ تا ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ەكەندىگىن ۇمىتپايىق. قازىرگى تاڭدا الەمدەگى ەڭ وزىق تەحنولوگيالارمەن جابدىقتالعان زاۋىتتارىمىز بەن فابريكالارىمىز ساپاسى مەن سانى قاباتتاسا ورىلگەن وتاندىق ونىمدەردى كوپتەپ شىعارۋدا. وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ باسىندا جانازاسى شىعارىلۋعا شاق قالعان قازاقستاننىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى ەكىنشى قايتارا ءتىرىلىپ، قازىردە ادام تانىعىسىزداي ءتۇر مەن تۇسكە يە بولدى. ەلىمىزدىڭ مال شارۋاشىلىعى الەمدىك باسەكەلەستىككە توتەپ بەرۋدى مۇرات تۇتىپ، اسىل تۇقىمدى مال وسىرۋمەن شۇعىلدانۋدا. بۇگىندە قازاقتىڭ ۇشى قيىرسىز دالاسىنىڭ ويى مەن قىرىنان اۆستراليا مەن كانادادان، انگليا مەن گەرمانيادان، ءتىپتى مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندەگى امەريكادان اكەلىنگەن تۇقىمى ەرەك مال كورسەڭىز، تاڭ قالۋعا ورىن جوق. ادەتىمىزگە، تىرلىك قاعيدالارىمىزعا اينالدى ول.

        جەرىمىز ۇشان تەڭىز. الەمدە جەر كولەمى جاعىنان الدىڭعى وندىقتامىز. بار-جوعى 17 ميلليون جۇرتپەن وسىناۋ الىپ كەڭىستىكتى يگەرۋ دە قيىن. ۋايىمعا، بوركەمىكتىككە سالىنۋعا ورىن جوق. ونى دا قاتتى ەسكەرتكەن ەلباسى. سانداعان تىڭ جوبالاردى يگەردىك. ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسىن شۇعىل جۇزەگە اسىردىق. سولار ارقىلى ەكونوميكالىق ءوسۋى جاعىنان الەمدەگى الدىڭعى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا ەنىپ وتىرمىز. ەندىگى مۇرات – وتىزدىق قۇرامىنا كىرۋ. كەڭەستىك داۋىردەگى اگرارلىق سالالارمەن عانا شۇعىلدانۋعا قاۋقارلى قازاقستاننىڭ 20 جىل ىشىندە ءدال وسىنداي جەتىستىكتەرگە جەتكەنىنە تاۋبە دەي وتىرا، تاعى دا تاۋەلسىزدىك پەن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزگە باس يۋگە تۋرا كەلەدى.

        XXI عاسىر – ەڭبەك عاسىرى. ونى دا ەسىمىزگە تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز سالدى. ول:

 - ...شىندىقتى مويىندايىق: بولاشاقتا - XXI عاسىردا تەك ەڭبەك قانا بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ ءال-اۋقاتقا جانە جاڭا ءومىر ساپاسىنا قول جەتكىزۋىن قامتاماسىز ەتە الادى. مەن قازاقستاندىقتاردىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتۋ ساياساتىنا قولداۋ كورسەتەتىنىنە، ونىڭ سىرتىندا ونى جۇزەگە اسىرۋعا بارىنشا تىكەلەي جانە مۇددەلى تۇردە اتسالىساتىنىنا مەيلىنشە سەنىمدىمىن،-دەگەن. سوندىقتان دا ول جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىن قۇرۋ قاجەتتىلىگىن العا تارتتى. ۇلى ابايدىڭ كوگەنتۇپ فيلوسوفياسى ادام بول دەگەن ءبىر عانا ۇعىمدى ناسيحاتتايتىن بولسا، ادام بوپ قالۋدىڭ باستى قاعيداسى ەڭبەك ەكەندىگىن ەستەن شىعارمايىق.

قازاقستان 1991 جىلى تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. ودان بەرى دە 22 جىلعا تارتا ۋاقىت ءوتىپتى. دەسەك تە ءىشى-سىرتىمىز بىردەي تاۋەلسىز ەل بولدىق دەپ ايتا الامىز با؟ جوق، ارينە. ءتىپتى تاۋەلسىزدىك شەجىرەسى 300 جىلدىڭ توڭىرەگىن شاڭداتىپ جۇرگەن امەريكانىڭ ءوزى الگىندەي تىركەستى ايتۋعا قۇدىرەتسىز. تاۋەلسىزدىك ەلدىڭ ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك سالالارىنىڭ جاپپاي دامۋى، اسا ۇلكەن تابىستارعا قول جەتكىزۋى ارقىلى جۇزەگە اساتىن سوزىلمالى پروتسەسس. سوندىقتان، قازاقستاندا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان بۇگىنگى بارلىق تىرلىك سول تاۋەلسىزدىك ۋىعىن بەكىتە تۇسۋگە باعىتتالعان شارالار كەشەنى دەپ تۇسىنگەن ءجون. وتكەن كۇزدە وتكەن «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ كەزەكتەن تىس XV قۇرىلتايىندا قابىلدانعان دوكترينا دا سول شارالاردى تولىقتىرۋعا كەلگەن ماڭىزدى قۇجات. وندا رۋحاني تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جولدارى سارالانادى. ول دەگەنىمىز - ءتىلىمىز بەن ءدىنىمىز، مادەنيەتىمىز بەن ادەبيەتىمىز، ونەرىمىز بەن تاريحىمىز، سالتىمىز بەن ءداستۇرىمىز. سونىمەن بىرگە جاڭاعى قاۋزالعان ۇلتتىق رۋحانيات ۋىقتارىن بەكىتىپ، شاڭىراعىن شايقالتپاي بولاشاقتىڭ جاسىل جاعالاۋىنا تىگەتىن بۇگىنگى جاستار جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى ەكەندىگى، سوندىقتان ولاردىڭ بۇگىنگى تىرلىگىن وڭالتىپ، زاماناۋي بىلىممەن قارۋلانۋلارىنا مەيلىنشە وڭتايلى جاعداي جاساۋ، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن رەتتەۋ جايلارى  ءسوز بولدى. پارتيانىڭ بۇل دوكتريناسى – ۇلتتىڭ تەمىرقازىعى. الاقۇيىن زامانداعى كومپاسى. ەرتەڭگى ەرتەگى كۇندەرىنە جەتكىزەر جول كارتاسى. وسى ءبىر قالىڭ جۇرتتىڭ ەلەگىنەن، مىڭ سان كوزدىڭ سۇزگىسىنەن ءوتىپ بارىپ قول قويىلعان تاريحي قۇجات تا ەگەمەندىگىمىزدىڭ شار ايناسى. ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كەمەلىنە كەلگەن كەمەڭگەرلىك كۋلميناتسياسى!

مىنە، ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى تاڭىنان باستاپ نىساناعا العان ماڭگىلىك ەل يدەياسىنا باعىتتالعان ساپارىمىزدىڭ وتكەن شاعى وسىنداي اڭگىمە شەرتەدى. ال، ونىڭ جاڭا پاراقتارى كۇن سايىن ەمەس، ساعات سايىن تىڭ جاڭالىقتارمەن، سونى جاقسىلىقتارمەن تولىعۋدا.

         قازاقستان ءۇشىن كۇڭگىرت تە كوربىلتە سوقپاقتى كۇندەر، تار جول، تايعاق كەشۋ جىلدارى ارتتا قالعان سىڭايلى. بۇگىندە كەمەڭگەر كوشباسشىنىڭ كەمەل كەرۋەنى ماڭگىلىك باقىت، ماڭگىلىك ىزگىلىك، ماڭگىلىك جاقسىلىق اتتى جيدەلىبايسىنعا باعىت الىپ، اڭقىلداعان ءاتىر ءيىستى سامالعا كوكىرەگىن سۇيگىزىپ كەلەدى. كوش كوركەمدىگىنەن كوز سۇرىنەدى. لايىم، وسى سالتاناتىمىزدان، وسى قۋانىشىمىزدان ايىرا كورمەسە ەكەن ءبىزدى!

ءتۇسىپحان تۇسىپبەكوۆ،

«نۇر وتان» پارتياسى

شىعىس قازاقستان وبلىستىق فيليالى

 توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى

Abai.kz