“دانىشپانداردىڭ اقىل-ويىنىڭ سۇرلەۋiمەن ءجۇرiپ وتكەننiڭ ءوزi عاجاپ جۇبانىش قوي”.

الەكساندر پۋشكين.

“الدەقاشان بەل اسىپ كەتكەن كوشتiڭ جۇرتىنا كەشiگiپ جەتكەن جولاۋشى جىلتىراعان بiر قىزىل شوق تاۋىپ اپ، تۇتاتپاق بوپ ۇرلەمەي مە – جاڭاعى ەستەلiكتەردi شاشاۋ شىعارماي ساقتاعان مەنiڭ حالiم دە سولاي ەدi”.

 مۇحتار اۋەزوۆ.

“مەنiڭ ءومiربايانىم”.

تامىر مەن تاعدىر

I

مۇحتاردىڭ ومiرiندەگi جانە ونەرiندەگi العاشقى قادامى، تۋرا ماعىناسىندا ايتقاننىڭ وزiندە، ابايدىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاۋدان باستالدى.

ول – 1917 جىلى جاز ايىندا ابايدىڭ باۋىرىنا سالعان نەمەرەسi اقىليانىڭ تويىنا ەرەكشە سىي، ۇلى اقىننىڭ كەنجەسiنە كورسەتكەن قۇرمەتi رەتiندە “ەڭلiك-كەبەك” پەساسىن جازىپ، ايگەرiمنiڭ قوسارلانا تىگىلگەن كيiز ۇيiندە ساحناعا قويدى. بۇل ساقارا بولعالى كوشپەلi قاۋىمنىڭ كورمەگەن “قىزىعى” بولاتىن. كەڭگiرباي، كوبەي، ەسپەمبەت سياقتى قاسيەتتi اۋليە بيلەردiڭ ارۋاعىن قوزعاۋى – نامىستى قوزدىراتىن، ەل اراسىن جاۋلىقتىراتىن، باسىنۋدىڭ بەلگiسiندەي ەدi. مۇحتار سول نارازىلىقتى بiلە تۇرىپ، ولاردى كەرگiگە شاقىردى. مۇنداي “سىيدى” تەك ابايدان عانا كۇتەتiن. ەندi مۇحتار شىقتى. اباي ولمەپتi. ويتكەنi ۇلى اقىننىڭ ءوزi جوق بولعانمەن دە، ونىڭ تاربيە-تاعىلىمىن، ادامشىلىق مۇراتىن ميراس ەتكەن اسا قۋاتتى جاس كۇش بار ەدi.

ولار حIح عاسىردىڭ اياعىندا، حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق ساقاراسىنىڭ پاراسات ۋنيۆەرسيتەتi – اباي تالiمiنەن سۋسىنداپ ءوستi. ابايدىڭ ۇستازدىق مەكتەبi شىن مانiندەگi حالىق ۋنيۆەرسيتەتiنە پارا-پار دارەجەدە اسەر ەتiپ، قازاق قاۋىمىنىڭ رۋحاني مەككەسiنە اينالدى. جيدەباي بiلiم قاعباسى بولدى. دۇنيە جاراتىلعاننان بەرi ادامزاتتىڭ اقىل-ويىنىڭ دامۋى، تاريحى، ادەت-عۇرىپ، كوركەمدiك الەمنiڭ ايشىقتارى، فيلوسوفيالىق ءافسانالار اباي پاراساتىنىڭ مايەگiنە ۇيىدى.

ول – ءۇش ۇلكەن تامىر ارقىلى “كوكiرەگiنە كوپ جۇبانىش تاۋىپ، وي ولكەسi گۇلدەندi”.

بiرiنشi تامىر:

تiلi مەن ءدىنى ارقىلى جانىنا سiڭگەن كونە شىعىستىڭ عۇلامالىق ءافسانالارى. شاعاتاي، تۇرiك، پارسى، اراپ دانالارىنىڭ مۇراسى. جاراتىلىس، بولمىس حاقىنداعى ەجەلگi گرەك، ريم، ەگيپەت، پارسى، ءۇندi دانىشپاندارىنىڭ فيلوسوفيالىق تولعامدارى، شايىرلىق ءداستۇرi, تاريح شەجiرەلەرi. اريستوتەل، پلاتون، سوكرات، گومەر، فيردوۋسي، رۋداكي، عازناۋي، فيزۋلي، ساعدي، حافيز، ومار ھايام، ياسساۋي، باقىرعاني، ءال-فارابي، يبين-سينا، نيزامي، بالاساعۋن، سوفى اللايار، ناۋاي، راشيد-اد-دين، يۇگiناكي، بابىر، مۇحاممەد حايدار، ابىلعازى باhادۇر، مۇحاممەد عابدۋhي، جالاليددين اۋعاني، شاhابۋددين مارجاني سياقتى بiر-بiر حالىقتىڭ، تiپتi, ادامزاتتىڭ دانالىق تۇلعالارىنىڭ دۇنيە، جالعان، ادام، تاريح، جەكە تۇلعا، مiنەز، ينسانا (ادامگەرشiلiك) حاقىنداعى iلiمiن سiڭiرiپ، ولاردىڭ پiكiرلەرiن سالىستىرا وتىرىپ، عاقليالارىندا اريستوتەلمەن، سوكراتپەن وي جارىستىرادى. فيردوۋسيدiڭ اڭىزناماسىنداعى ەسكەندiر زۇلقارنايىنىڭ ءومiرi حاقىنداعى جاڭىلىس دەرەكتەردi تۇزەتiپ جىرلايدى. شىعىس دانالارىنىڭ شايىرلىق ۇلگiسiن سول تiلدەردەن اۋدارىپ، ولەڭ ءافسانا جازىپ، “عاشىق جۇرەك” داۋاسىن ەمدەيدi.

“مۇحتاردىڭ بالالىق شاعى قازاق دالاسىندا كەزدەسiپ كورمەگەن، باتىس ەلدەرiندە دە سيرەك كەزدەسەتiن ولەڭ مەن انگە، ەرتەگi مەن جىرعا، جۇمباق پەن جاڭىلتپاشقا، شەجiرە مەن شەشەندiكتiڭ لۇعاتتى سوزدەرiنە كۇنi-ءتۇنi شومىلاتىن تۆورچەستۆولىق ەرەكشە جاعدايدا ءوتتi. ول اباي اۋىلى. اباي اينالاسى – ابايدىڭ اقىن بالالارى، اباي اۋىلىنا ءۇستi-ءۇستiنە اعىلىپ كەلiپ جاتقان اقىندار، ءانشiلەر، دومبىراشى، قوبىزشى-كۇيشiلەر، بيشiلەر، شەشەندەر... قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسقان ادەپتiلiگi, يناباتتىلىعى، مiنەزدiلiگi, ادامگەرشiلiگi – ءبارi وسى اۋىلدا، اباي ەلەگiنەن ءوتiپ وڭدەلگەنi دە بار. اباي اينالاسىندا ورەسكەل مiنەز، ەرسi سوزگە تىيىم سالىنعان. بۇل اۋىلدا كiتاپ بار، كiتاپ وقۋ بار. ناۋاي، نيزامي، ومار ھايام، فيردوۋسيلەر اۋدارماسىز ءوز تiلدەرiندە وقىلادى. اباي اينالاسىندا وسىنداي جايلار بولعانىن مۇحتار ءوزi جىر ەتiپ ايتاتىن ەدi. سول ءتوڭiرەكتiڭ بارلىق iشكi-سىرتقى بەينەسi زەرەك بالانىڭ بالعىن ويىنا وشپەستەي بولىپ ورناپ قالعانىن سەزiنەتiن ەدiك»، – دەيدi عابيت ءمۇسiرەپوۆ. – اباي اۋلىنا قىسى-جازى كورشiلەس وتىراتىن مۇحتاردىڭ اتاسى اۋەز ءوزi دە مۇسىلمانشا وقىمىستى، ساندىق-ساندىق كiتاپ جيعان ادام: ءال-فارابي، ءابدۋالي يبن-سينا، قوجا احمەد ياسساۋي، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، ءابiلعازى باhادۋر حاننىڭ ەڭبەكتەرi قولعا كوشiرiپ العان كۇيiندە سول كiسiدەن تابىلادى ەكەن”.

سونىڭ بارلىعىن سiڭiرە وتىرىپ، ول دانىشپاندىقتىڭ ۇلى داستۇرiنەن قالىس قالادى. دەربەس جول iزدەيدi. تابادى. سوندىقتان دا:

“ابايدىڭ اقىندىعىن، باسقا قاسيەتتەرiن بىلاي قويىپ، تەك ادەبي تiلiمiزدi جاساۋداعى ەڭبەگiنiڭ ءوزiن عانا الساق تا، اقىمىز كەتەتiن ءتۇرi جوق. ونىڭ ءۇستiنە ابايدىڭ iرi اقىن بولعانىن، ونىڭ ولەڭi بولسىن، قارا ءسوزi بولسىن، بۇرىنعى حالىق اقىندارىنان دا، شاعاتايشىل مولدا اقىندارىنان دا وزىپ شىعىپ، سونى جول سالعانىن ەسكەرسەك ابايداي بەينەلi اقىن سول كەزدە قازاقتا عانا ەمەس، كورشi ەلدەردە دە بولىپ جارىماعانىن كورۋ قيىن ەمەس. ويتكەنi, العاش “مۇحاممەديا” iزiمەن ءتۇرiك تiلiندە جازىپ ءجۇرiپ، بەرi كەلە ەۆروپا ۇلگiسiنە تۇسكەن، ءسويتiپ تاتار ولەڭi تاريحىندا جاڭا ءداۋiر اشقان عابدوللا توقايلار “قانسوناردا بۇركiتشi شىعادى اڭعا” جازىلعاندا تۋعان دا جوق ەدi”،– پروفەسسور قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ (“اباي – قازاق ادەبيەتiنiڭ كلاسسيگi”، “ادەبيەت مايدانى”. 1934 جىل. 11-12 سان).

بۇل تاعىلىمنىڭ ءتالiمi وسى.

ەكiنشi تامىر:

ول – ەۆروپانىڭ وي-پiكiرiنiڭ دامۋ تاريحى. ەندi ول:

“سوقىر اقىن گومەردiڭ”، اريستوتەل، سوكرات، پلاتونداردىڭ iلiمiن ەۆروپا عالىمدارىنىڭ تۇجىرىمدارى ارقىلى تاعى دا تانىم سۇزگiسiنەن وتكiزiپ، اقىلمەن سارالايدى. ء“وزiنiڭ كوڭiل كۇيiنiڭ ليريكاسىندا، جارتىلىستىڭ لوگيكاسىندا، تولىپ جاتقان ءوزiنiڭ راتسيونالدىق فيلوسوفياسىن اباي كەزدەيسوق جاساي سالعان جوق...” “ەۆروپانىڭ كلاسسيكتەرi دە سوكراتتان، اريستوتەلدەن باستاپ سپينوزاعا، سپەنسەرگە جانە دارۆينگە شەيiنگi دە فيلوسوفيا يەلەرi وعان تانىس بولاتىن-دى. ول، ءاسiرەسە، ەۆروپاداعى وي-پiكiرلەردiڭ دامۋ تاريحىمەن كوبiرەك اينالىستى... يسلام عالامىندا گرەك فيلوسوفياسىنان كەلگەن نەوپلاتونيكتەردiڭ كوپ اسەرi بار ەدi. مۇسىلمان فيلوسوفتارىندا باعداتتاعى ءال-فارابي سول جولدا ەڭبەك جازعان. كەيiن اريستوتەل فيلوسوفياسى دا ارابتار ارقىلى مۇسىلمانشىلىق مادەنيەتi كولەمiندە كوبiرەك ءورiس الىپ تاراعان بولاتىن... مۇنىڭ سپەنسەردiڭ مورال فيلوسوفياسىمەن تۋىستاس ەكەنi كۇمانسiز... بiز بۇل ارادا حالىق دانالىعىنىڭ شىعىس كلاسسيكاسىنىڭ جانە گرەك انتيكالىق (ەسكى) مادەنيەتiمەن تامىرلاسىپ جاتقان ەۆروپانىڭ كلاسسيكالىق مادەنيەتiنiڭ قامشىداي جىمداسىپ بiرiككەنiن كورەمiز. اباي سوكرات تۋرالى فيلوسوفيالىق تراكتات تا جازعان”.

مۇحتاردىڭ بۇل پiكiرi شىندىق.

سونىمەن قاتار فرانتسۋز ويشىلدارى جان-جاك رۋسسونىڭ “عىلىم مەن ونەر جايىنداعى پايىمداۋلارىمەن” تانىسقان، مونتەننiڭ “تاربيە تاجiريبەلەرiنiڭ” ۇلگiسiندە “عاقليا” جازعانى دا، اعىلشىن فيلوسوفى درەپەردiڭ “ەۆروپا اقىل-ويىنىڭ دامۋى”، “امەريكانىڭ ازاماتتىق دامۋى” اتتى ا. ارگاماكوۆتاردىڭ باسىلىمىمەن شىققان مونوگرافيالارىن تالداپ، پiكiر الماسۋى دا انىق دەرەكتىڭ قاتارىنا جاتادى. مىسالى، امەريكالىق پۋبليتسيست، جەر اۋدارىلعان تۇتقىنداردىڭ ءومىرىن زەرتتەگەن دجوردج كەنناننىڭ ء«سىبىر جانە جەر اۋدارىلعاندار» اتتى كىتابى 1891 جىلى لوندوندا باسىلىپ، 1906 جىلى پەتەربۋرگتە ورىس تىلىندە جاريالاندى. دجوردج كەننان ايگىلى تەلەگراف اپپاراتىنىڭ نەگىزىن سالعان مورزەنىڭ جيەنى.تەلەگراف كەڭسەسىنىڭ كانىگى قىزمەتكەرى رەتىندە 1864 جىلى كامچاتكا مەن ءسىبىر ارقىلى تەلەگراف باعانالارىن ورناتۋ ەكسپەديتسياسىنا اتتانىپ، ساپارىنىڭ سوڭىن يركۋتسكى – پەتەربۋرگپەن اياقتايدى. سونىڭ ناتيجەسىندە جازىلعان «سىبىردەگى كوشپەلى ءومىر نەمەسە كامچاتكا مەن سولتۇستىك ازياداعى كورياكتاردىڭ نەمەسە وزگە دە تايپالاردىڭ اراسىندا وتكەن قىزىقتى وقيعالار» اتتى العاشقى جازباسى (1871) كەزىندە جيىرما رەتتەن ارتىق قايتا باسىلىپ شىعادى، 1886 جىلى ورىس  تىلىنە اۋدارىلادى. ول ۇزاق دايىندىقتان كەيىن سىبىردەگى ساياسي تۇتقىنداردىڭ جاعدايىمەن تانىسۋ ءۇشىن 1885-1886 جىلدارى فوتوگراف فروست ەكەۋى پەرم – تيۋمەن – توبىل – توم – ومبى – ەسىل – كەرەكۋ – سەمەي – وسكەمەن – بۇقتىرما – التاي – بي - ۇركىت – بايكال – قياقتى – چيتا – نەرچينسكى – منينۋسينسكىنى قامتيتىن اۋىر ساپارعا شىعادى. 1886 جىلى سەمەي، شەمونايحا، بۇقتىرما، مارقاكول، قاتونقاراعاي ءوڭىرىن ارالاپ، ساياسي تۇتقىنداردىڭ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جاعدايىمەن تانىسادى، ورازا ايتتاعى بايگە مەن پالۋاندار كۇرەسىن قىزىقتايدى، وزدەرىن، ءۇي ءىشىن، تابيعات كورىنىستەرىن سۋرەتكە تۇسىرەدى. وسىمدىكتەر مەن جەر جاعدايىنا سىپاتتاما بەرەدى. سەمەيدە ۇزاق ايالداپ، ابايعا تانىس، قارامولا سيازىندا قازاق زاڭىن جازۋعا تاپسىرما بەرگەن گۋبەرناتور تسەكلينسكيمەن، رۋحاني دوستارى، پىكىرلەستەرى اتانعان پاۆلوۆسكيمەن (ماكوۆەتسكيمەن – دج.كەننان جاندارمەرەيا جازاعا تارتپاس ءۇشىن ماكوۆەتسيكيدىڭ اتىن وسىلاي جاسىرىپ كورسەتكەن), لوبانوۆسكيمەن، ديچەسكۋلمەن، بوگومولتسپەن، لەونتەۆپەن سىرلاسىپ، ولاردىڭ ۇيىندە بولىپ، وي تۇيەدى، ەكونميكالىق، ساياسي، ەتنوگرافيالىق دەرەكتەر جينايدى. سونىڭ ىشىندە سەمەيدىڭ كىتاپحاناسى تۋرالى وتە مول ماعلۇمات بەرەدى. بۇل كىتاپتارمەن ابايدىڭ دا ءسوزسىز تانىس بولعاندىعىن جانە ونىڭ اباي وقىعان كىتاپتار تۋرالى بىردەن ءبىر ماعلۇمات بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ەسكەرىپ، جانر تابيعاتىنان سىرت بولسا دا، كىتاپحانانىڭ قورى تۋرالى جازبانى ىرىكتەپ الا وتىرىپ، قىسقارتپاي بەرۋدى ءجون كوردىك:

«گۋبەرناتوردىڭ كەڭسەسىنەن شىققان سوڭ، ونىڭ كەڭەسى بويىنشا، قالانىڭ ورتالىعىنداعى قاراپايىم عانا اعاشتان قيۋلاستىرىلعان كوپشىلىك كىتاپحاناسىنا باردىم، ونىڭ جانىندا شاعىن عانا انتروپولوگيالىق مۇراجاي بار ەكەن، ىقشام دا جايلى وقۋ زالىندا كوپتەگەن ورىس گازەتتەرى مەن جۋرنالدارىنىڭ تىگىندىلەرى مەن قوسا وتە جاقسى تالعاممەن جيناقتالعان مىڭ تومنان اسا كىتاپ جيناقتالىپتى، سولاردىڭ ىشىنەن مەن: سپەنسەردىڭ، بوكلدىڭ، ءليۋيستىڭ، ءميللدىڭ، تەننىڭ، لەببوكتىڭ، تەيلوردىڭ، حاكسليدىڭ، ءدارۆيننىڭ، لايەلدىڭ، ءتيندالدىڭ، الفرەد راسسەل ۋەلستىڭ، ماككەنزي ۋەلستىڭ جانە سەر گەنر مەننىڭ، سونىمەن قاتار سكوتتىڭ، ديككەنستىڭ، ماريەتتىڭ، دجوردج ەليوتتىڭ، دجوردج ماكدونالدتىڭ، ەنتوني تروللوپتىڭ، دجاستين ماكاارتيدىڭ، ەركمان-شاترياننىڭ، ەدگار اللان پونىڭ جانە برەت گارتتىڭ روماندارى مەن پوۆەستەرىن تاڭدانا وتىرىپ كوردىم. اسىرەسە، عىلىمي-ساياسي ءبولىمنىڭ ادەبيەتتەرى وتە مازمۇندى ەكەن، مۇندا جيناقتالعان كىتاپ قورى ونى جيناقتاعان جانە ونى پايدالانعان ادامداردىڭ ءبىلىمى مەن تالعامى تاعزىم ەتۋگە تولىق لايىق دەڭگەيدە ەكەن. بۇل سەمەي تۋرالى بۇرىن ەستىگەندەرىمنەن جانە ونى كورگەندەرىمنەن كورى الدەقايدا اسەرلى كورىنىس بەردى… (سىلتەمە: جوعارىدا اتالىپ وتكەن اۆتورلاردىڭ كوپتەگەن عىلىمي شىعارمالارىنىڭ ورىس باسىلىمدارى تسەنزۋرالىق باقىلاۋدان ءوتىپ، قيىلىپ تاستالعان. لەككيدىڭ ء«راتسيوناليزمنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىنىڭ ءار ءبولىمىن تسەنزۋرا قيدالاپ تاستاپتى، اسىعا قاراپ شىققاننىڭ وزىندە مەن ونىڭ كەيبىر جەرلەرىنىڭ ون بەتتەن ون بەس بەتكە دەيىنى قيىلىپ تاستالعانىن بايقادىم. وسىنداي قىرقىلعان كۇيىنىڭ ءوزىن دە، بۇل كىتاپتىڭ شالعايدا جاتقان ءسىبىردىڭ تۇكپىرىندەگى سەمەي قالاسىنداعى سەكەمشىل ورىس ۇكىمەتىنىڭ وكىلدەرىنە قاۋىپتى كورىنگەنى سونداي، جوعارى مارتەبەلىنىڭ پارمەنى بويىنشا ونى پايدالانۋعا تيىم سالىپتى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنڭ ارنايى رۇقساتىنسىز وقىرماندارعا بەرۋدى توقتاتىپتى. تۋرا وسىنداي تيىم، تسەنزوردىڭ «قاۋىپتى» جانە «زياندى» دەپ سانالعان جەرلەرىن الىپ تاستاعانىنا قاراماستان، سپەنسەردىڭ، ءميللدىڭ، ءليۋيستىڭ، لەببوكتىڭ، حاكسليدىڭ، لايەلدىڭ شىعارمالارىنا دا سالىنىپتى. بۇدان كەيىن مەن، وسى تومدار، جانە وعان قوسا تاعى دا باسقا 100 توم «index expurgatrnus» رەتىندە (تيىم سالىنعان كىتاپتاردىڭ تىزىمىنە) كىرگەنىن جانە ونى ەشكىمگە بەرمەۋ تۋرالى ءاربىر كىتاپحاناشىعا ەسكەرتىلگەنىن ءبىلدىم)...

… كەشقۇرىم ءبىز قالاعا قايتىپ كەلدىك تە، ءبىرازدان سوڭ، ءبىز ءالى كورمەگەن، بىزبەن تانىسقىسى كەلەتىن ساياسي تۇتقىندار كۇتىپ وتىرعان لەونتەۆتىڭ ۇيىنە باردىق. ءبىزدى الىپ كىرگەن بولمە لوبانوۆسكي تۇرعان بولمەدەن كورى ۇلكەن ءارى جاقسى جابدىقتالىپتى بىراق ونداعى لەونتەۆتىڭ جازۋ ستولىنىڭ تۇسىنداعى قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان گەربەرت سپەنسەردىڭ سۋرەتىنەن باسقا ەش نارسە مەنىڭ نازارىمدى ەرەكشە اۋدارا قويعان جوق. لوبانوۆسكيدىڭ ءوزىن، ديچەسكۋل بيكەنى، ايەلى كارى كەنىشىنە كاتورگاگا ايدالىپ كەتكەن، جاس دارىگەر د-ر بوگومولتستى، «سەنچۋري مەگەزيندە» 1887 جىلعى جەلتوقساندا جاريالانعان «ورىس رەۆوليۋتسيونەرلەرىنىڭ تۇرمەدەگى ءومىرى» اتتى ماقالامدا اتاپ وتكەن اپالى-ءسىڭىلى ەكى پيسەتسسكايالاردى قوسقاندا، جينالعان جەر اۋدارىلعاندارىڭ سانى، ون ەكى – ون بەس ادام ەكەن. جينالعان قاۋىم ءبىر-بىرىمىزبەن تانىسقاننان كەيى، ءوزارا قىزۋ، ەركىن اڭگىمە  باستالدى. مەنىڭ سۇراعىما وراي، لەونتەۆ ماعان سەمەي كىتاپحاناسىنىڭ  تاريحى تۋرالى ايتىپ بەردى، سونىڭ ىشىندە، ونىڭ جەر اۋدارىلىپ كەلگەن ساياسي قۋعىندالۋشىلاردىڭ ەمەس، جالپى قالا تۇرعىندارىنىڭ كۇندەلىكتى ومىردەگى وي-ءورىسىن كەڭەيتۋگە ىزگىلىكتى ىقپال ەتىپ وتىرعانىن دا اتاپ ءوتتى. 

– ءتىپتى قازاقتار دا، – دەدى ول – بۇل كىتاپحانانى پايدالانادى. مەن وقىمىستى، ەگدە قازاقتى بىلەمىن، ونىڭ اتى – يبراگيم قونانباي (قۇنانباي – ت.ج.), ول كىتاپحاناعا كەلىپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار ميلل مەن درەپەر سياقتى اۆتورلاردى دا وقيدى. 

– ءسىزدىڭ ايتقىڭىز كەلىپ تۇرعانى، – دەپ داۋىستادى ءبىر ستۋدەنت –ميلل مەن درەپەردىڭ شىعارمالارىن وقي الاتىن ەگدە قازاق سەمەيدە تۇرادى – دەمەكسىز بە؟! 

– ءيا، ءدال سولاي!، – دەپ قايسارلانا جاۋاپ بەردى لەونتەۆ. – مەن ونى ءبىرىنشى رەت كورگەنىمدە، ونىڭ مەنەن: يندۋكتسيا مەن دەدۋكتسيانىڭ ايىرماشىلىعىن ءتۇسىندىرۋدى وتىنگەنى قاتتى تاڭ قالدىردى. كەيىننەن بارىپ ونىڭ شىندىعىندا دا اعىلشىن فيلوسوفياسىن زەردەلەي وقىعانىن، مەن اتاپ وتكەن اۆتورلاردىڭ ورىس تىلىندەگى اۋدارمالارىن وقىعاندىعىن ءبىلدىم. 

– ءسىز، سول وقىعاندارىن ءتۇسىندى دەپ ويلايسىز با؟، – دەپ سۇرادى ماناعى ستۋدەنت.

– مەن قاتارىنان ەكى كەش ودان درەپەردىڭ «ەۆروپانىڭ اقىل ويىنىڭ دامۋى» اتتى كىتابى بويىنشا ەمتيحان الدىم، – دەپ جاۋاپ بەردى لەونتەۆ، – مەن: ول بۇل ەڭبەكتى تولىق تۇسىنگەن ەكەن – دەپ تولىق سەنىممەن جاۋاپ بەرە الامىن.

– مەنىڭ نازارىم مىناعان اۋدى، – دەدىم مەن، – كىتاپحاناداعى كوپتەگەن كىتاپتاردى، سونىڭ ىشىندە اعىلشىن عالىمدارىنىڭ كىتاپتارىن، ال ولاردىڭ بارلىعى دا تسەنزۋرادان وتسە دە، بەرۋگە تيىم سالىنىپتى. كىتاپقا اۋەلى دە رۇقسات بەرىلىپ، سوڭىنان تيىم سالاتىنى قالاي؟

– ءبىزدىڭ تسەنزۋرانىڭ تالعامى وزىنشە، – دەپ جاۋاپ بەردى جەر اۋدارىلۋشىلاردىڭ بىرەۋى، – مىسالى ءسىز، ادام ءسميتتىڭ «حالىقتار بايلىعى» اتتى كىتابىنا تيىم سالىنىپ، ال ءدارۆيننىڭ «تۇرلەردىڭ پايدا بولۋى» مەن «ادامنىڭ پايدا بولۋى» سياقتى ەڭبەكتەرىنىڭ رۇقسات ەتىلۋىنە قالاي قارايسىز؟ كەيىنگى شىعارما ءبىرىنشى شىعارماعا قاراعاندا الدەقايدا قاۋىپتى ەمەس پە» (دجوردج كەننان. سيبير ي سسىلكا. س.-پەتەربۋرگ.-1999.198-199 بەت).

مۇمكىن، سەمەيگە كەلىپ جاتقان دج.كەنناننىڭ بۇل ەستىگەندەرىن ابايدىڭ ءبىلۋى دە، ءتىپتى ونىڭ ءوزىن ورازا ايت كەزىندەگى بايگە مەن پالۋان كۇرەسى كەزىندە كورۋى دە مۇمكىن. ويتكەنى تۋرا سول جىلى، سول مەزگىلدە اباي تسەكلينسكيدىڭ پارمەنىمەن بورىباەۆتىڭ ارىزى بويىنشا سەمەيدە التى اي «مىرزاقاماقتا» جاتقان. سونداي-اق سول تەرگەۋدى توقتاتتىرىپ، اقتاۋ قورىتىندىسىن جازىپ، ابايدى بوساتتىرعان دج.كەننانمەن سول ساپاردا كەزدەسكەن لوسوۆسكي مەن ماكوۆەتسكي بولاتىن. دج.كەننان ساياسي قۋدالانۋشىلاردىڭ شەكسپير، ميلل، سپەنسەر، بوكل، بەلفۋر سيۋارت، گەينە، گەگەل، لانگە، يرۆينگ، كۋپەر، لونگفەللو، برەت گارت جانە بيۋيچەر ستوۋ شىعارمالارىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ، ويلارىن ەمىن ەركىن جەتكىزگەنىنە، ولاردىڭ كوركەم استارى مەن ساياسي، الەۋمەتتىك ءمانىن تەرەڭ تۇسىنگەنىنە تاڭ قالادى. ال ەندەشە، ولاردىڭ ەمتيحانىنان وتكەن ابايدىڭ دا الەم ادەبيەتىن سولارعا جەتە قابىل مەڭگەرگەنىنە كۇمان تۋماسا كەرەك.

مىنە، ابايدىڭ پاراسات اقىلى سول عاسىردىڭ وزىندە-اق اعىلشىن جۇرتىنا جەتكەن. دجوردج كەننانىڭ بۇل كىتابىنىڭ تۇپنۇسقاسى اقىننىڭ سەمەيدەگى مەموريالدىق مۋزەيىندە ساقتاۋلى.

تiپتi, ينكۆيزيتسيا تاريحىن دا تەرەڭ بiلگەن. ابايدىڭ ءوزi وقىپ، اڭگiمەلەپ بەرگەن ء“ۇش نويان”، “قىزىل ساقال”، “اقساق فرانتسۋز”، “نوۆاررا گەنريح”، “سۇلەيمەن پاتشانىڭ قازىناسى” اتتى تاريحي شىعارمالاردى ساقارا تۇرعىندارى ەرتەكشi بايعامبەتتiڭ اۋزىنان تاڭدى تاڭعا قوسىپ تىڭداعان. مۇحتاردىڭ ءوزi:

“بەلگiسiز اۆتوردىڭ ينكۆيزيتسيا زامانىنان جازعان سيۋجەتكە باي بiرنەشە روماندارىن ەستiدiم. وسى رومانداردى باستاعاندا، “نيدەرلان دەگەن جەرلەردە، لەيدەن دەگەن قالادا، ينكۆيزيتسيا دەگەن بiر بي بوپتى”– دەپ باستايتىن بايعامبەتتi تىڭداعانداردىڭ ءبارiنiڭ دە ەسiندە بولار: ابايدىڭ بەلگiلi دوسى، قارا تانىمايتىن بايعامبەت قۇلاعىن تiگە، سونىڭ اۋزىنا قاراعان تىڭداۋشىلارعا قىزعىلىقتى حيكاياسىن، مiنە، وسىلاي باستايتىن” - دەپ كۋالiك بەرەدi.

گەتەنi, بايروندى، شيللەردi اۋدارعان. گەرولد بەلگەر “اباي مەن گەتە” دەپ مونوگرافيا جازدى. ونىڭ ءتۇبi گەگەل مەن لەسسينگكە تiرەلەدi.

ول دا راس.

وكiنiشكە وراي، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ ايتقانىنداي:

“ول ويانۋ ءداۋiرiنiڭ تولقىنىنان پايدا بولعان نەمiس ليۋتتەر، فرانتسۋز مالەربي دە ەمەس. سوندىقتان رەنەسسانستىق ۇلى نوسەردiڭ iرi جەمiستەرi لەوناردو دا ۆينچي، البەرت ديۋرەر بولۋ دا ابايعا بۇيىرماعان. اباي ءوز ورتاسىنىڭ دانتە سياقتى ادامى. بiراق دانتە – ەسكiنiڭ سوڭى، جاڭانىڭ الدى ەدi. ورتا ءداۋiر مەن ويانۋ ءداۋiرiنiڭ اراسىنداعى كوپiر ەدi. ال ابايدىڭ الدى جوققا جۋىق تا، ارتى عانا بار: ول – سوڭعى ءداۋiردiڭ باسى. ونىڭ توڭiرەگi – ەگەي تەڭiزi ەمەس، سارىارقانىڭ ءشولi دە، وتكەنi – كلاسسيكالىق ريم ەمەس، ۇدەرە كوشكەن قايشىلىق ءومiر عوي”.

بۇل دا اقيقات.

“مەنiڭ قاعبام باتىسقا قاراي كوشتi” – دەيدi اباي.

بارلىعىنا دالەل وسى بiر اۋىز ءسوز. ال بۇل ءسوز دالەلدi قاجەت ەتپەيدi.

ءۇشiنشi تامىر:

ول – “ورىسشا وقۋ كەرەك، حيقمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا ءبارi ورىستا زور. زالالىنان قاشىق بولۋعا، پايداسىنا ورتاق بولۋعا تiلiن، وقۋىن، عىلىمىن بiلمەك كەرەك. ونىڭ سەبەبi, ولار دۇنيەنiڭ تiلiن بiلەدi, مۇنداي بولادى. سەن ونىڭ تiلiن بiلسەڭ، كوكiرەك-كوزiڭ اشىلادى... ورىستىڭ عىلىمى، ونەرi – دۇنيەنiڭ كiلتi, ونى بiلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدi” -دەگەن ابايدىڭ “ونەر – بiلiم ءۇشiن ورىسشىل” بولۋى.

بۇل ماحابباتى ءۇشiن ۇلى اقىن از ازاپ تارتقان جوق. قازاقتار قامشىسىنىڭ استىنان الدى. ۋريادنيكتەر مەن پوليتسەيلەر اباقتىعا جاپتى. ولار:

“...ورىس كاپيتالىنىڭ دۇنيە-مۇلكiن، اتاعىن كۇزەتتi. الايدا، ءبارiنەن بۇرىن ورىستىڭ رەۆوليۋتسيالىق ءسوزiنiڭ، سوتسياليستiك يدەياسىنىڭ تۇكپiردەگى قازاق اۋىلىنا ۇشقىنىن ءتۇسiرمەس ءۇشiن بiزدiڭ دالامىزدى اسقان ساقتىقپەن كiرپiك قاقپاي اڭدۋمەن بولدى”.

بiراق تا، ەركiندiكتi اڭساعان اسىل وي – “سiبiردiڭ شىڭىراۋ توزاعىن” (مۇحتار اۋەزوۆ) دا جارىپ ءوتتi.

رەسەيدiڭ اسپانىندا جارق ەتە قالعان نايزاعايدىڭ سىنىعى قازاق ساقاراسىنىڭ شەتiندەگi سەمەي شاhارىنا ءتۇستi. چەرنىشەۆسكيدi ازاماتتىق دارعا اسۋ ءراسiمi كەزiندە، رەسەيدiڭ رەۆوليۋتسيونەرلەر پەرزەنتiنە قىزىق قۋعان قاۋىمىنىڭ ورتاسىنان سۋىرىلىپ شىعىپ، راۋشان گۇلiن سىيلاعان نازiك جاندى، رۋحى ءور ايەل زاتى ماريا پەتروۆنا ميحاەليستiڭ تۋعان اعاسى – ەۆگەني پەتروۆيچ ميحاەليس، چەرنىۆەشسكيدiڭ شاكiرتi – ميحاەليس: اتاقتى ن.ا.دوبروليۋبوۆتىڭ ءوزi: “ستۋدەنت ميحاەليسپەن تانىسۋ ءۇشiن كەلدiم، ول تۋرالى وتە كوپ ەستiدiم” – دەپ پاتەرiنە iزدەپ بارعان ميحاەليس – “پاتشا ايداپ” ەرتiس جاعاسىنا كەلدi. ابايدىڭ “دۇنيەگە كوزiن اشقان – ميحاەليس تە” سول. ەكەۋi سەمەيدەگi گوگول اتىنداعى كiتاپحانادا اباي لەۆ تولستويدىڭ كەزەكتi شىعارماسىن جازدىرتىپ العان كەزiندە تانىسقان. گروسس، دولگوپولوۆ تاعى بار. شوقان مەن دوستوەۆسكي سەمەيدە جۇرگەندە اباي سوندا شاكiرت. اعاسى – حاليوللا – شوقان بiتiرگەن كادەت كورپۋسىندا وقىعان. شوقان قۇنانبايدى ومبى تۇرمەسiنەن قۇتقارۋعا سەپتەستى. كوپەس تiنiبايدىڭ ۇلى مەندiباي ابايدىڭ اپكەسi ماكiشتi العان. اباي سول ۇيدە جاتقان. دوستوەۆسكي مەن شوقان تiنiبايدىڭ ۇيiنە سەرۋەندەپ بارىپ تۇستەنiپ جۇرگەن. مىسالى: ف. م. دوستوەۆسكييدiڭ ءوزi “ومiرلiك قارىزدارمىن”،– دەپ ەسەپتەگەن دوسى الەكساندر ەگوروۆيچ ۆرانگەلدiڭ “1854-56 جىلدارداعى سiبiردەگi ف. م. دوستوەۆسكيدiڭ ءومiرi تۋرالى ەستەلiك» كiتابىندا 1855 جىلى 20 تامىز كۇنi سەمەيدەگi ۇلكەن تويدا دوستوەۆسكي ەكەۋiنiڭ بولعانىن جازا كەلiپ:

“قازاقتىڭ ات بايگەسi, بۇركiتiنiڭ قاسقىر العانىن كورسەتكەندەرi اسا قىزىقتى بولدى. تويعا جينالعان حالىقتىڭ كوڭiلiن كوتەرiپ، قىزدىرىپ جiبەردi. ءتۇرلi ءتۇستi كيiنگەن، شات-شادىمان مىڭداعان ادام ەرتiس جاعاسىنا قاپتاپ كەتكەن. ءاسiرەسە، تاتار مەن قازاق ايەلدەرiنiڭ اسەم-ءساندi كيiمدەرi ەلدەن ەرەكشە كوز تارتادى... ءوزiم دە ساياحاتشى-اڭشى بولعاندىقتان، بۇركiتتiڭ قاسقىرعا تۇسكەن ءساتiن كورگەندە، دەلەبەم قوزىپ تۇرا المادىم. ونداي قىزىقتارعا ادەتتە سالقىن قارايتىن فەدور ميحايلوۆيچتi تارتا قويمادى... سول تويدا قازاق دوستارىمىز – تiنiباي مەن مەندiباي تاعى دا ۇيلەرiنە قوناققا شاقىردى. ولاردىكiنە بiز قۋانا-قۋانا باردىق. قايماققا قانت قوسىپ، ارالاستىرعان ءتاتتi iرiمشiكپەن سىيلادى”،– دەپ ەسiنە الدى.

اباي ول كەزدە ون جاستا (14 جاسقا دەيiن وسى قالادا. وقۋدا بولعانى انىق). دوستوەۆسكيدi كورۋى ابدەن مۇمكiن. ال ەستiگەنi ءسوزسiز. ەندەشە، سول ۇيگە ۇنەمi ءتۇسiپ، ايلاپ جاتاتىن ابايدىڭ ۇلى ورىس جازۋشىسىنىڭ سەمەيدەگi ءومiرiن، شىعارمالارىن ەستiپ-بiلگەنi كۇمان تۋدىرمايدى. شوقانمەن iلەسiپ شىڭعىستى ارالادى دەگەن دەرەك تە كەزدەسەدi. مiنە، اباي تاعدىرىنىڭ تانىمىنا اسەر ەتكەن، ءورiستi مادەنيەتتiڭ جارىعىن ساقاراعا سەبەزگiلەي شاشقان دا وسىنداي ۇردiستەر. پاراساتتى ابايدىڭ قۇشتارلىعىن ارتتىرىپ، ەتەنە جاقىنداتقان دا سول ىنتىزارلىق ىقىلاس قوي.

دەمەك، اباي ون جاسىندا دوستوەۆسكيدi كورگەن.

كورۋi مۇمكiن.

مۇمكiن.

بiراق تا، اقىن اباي ءۇشiن پۋشكينمەن تابىسۋدان ارتىق تاعدىردىڭ ۇلكەن ريزدىعى بولماعان. ول تابىسقان جوق، قازاقتىڭ پۋشكينi بوپ، پۋشكين بوپ ءومiر ءسۇردi. ورىستىڭ ابايى – پۋشكين جازىپ، قازاقتىڭ پۋشكينi – اباي اۋدارعان “ەۆگەني ونەگيندەگi” تاتيانانىڭ جاۋابى – قازاق پوەزياسىنداعى رۋحاني ۇلى تۋىندىلارىنىڭ بەلگiسi بوپ ماڭگi قالدى. ماڭگi. اباي – لەرمونتوۆ بوپ تا عۇمىر كەشتi. جيىرما سەگiز ولەڭiن ءتارجiمالادى جانە قانداي! ازiرشە ول بيiكتەن ءۇمiت ەتكەن اقىن جوق. كرىلوۆتى – قازاقشا قاناتتاندىردى. كەششەلiككە بەلشەسiنەن باتىپ، “وقالى كيiم، شەن-شەكپەندi” كوكسەگەندەردەن جيiركەنiپ: “ويىندا جوق بiرiنiڭ، سالتىكوۆ پەن تولستوي” دەيدi ىزالى اباي. پاتشاعا قارسى ۇيىمىنىڭ مۇشەسi بولعان دوكتور دولگوپولوۆتىڭ اباي اۋىلىندا دەمالۋى، “سiبiردەن قاشقان كاۆكاز ادامىنىڭ”، ءشامiلدiڭ، تاستەمiردiڭ بالالارىنىڭ، سولداتقا شاقىرىلۋدان جاسىرىنىپ جۇرگەن عابيتقان iسپەتتi نوعاي، تاتار باشقۇرت ازاماتتارىنىڭ اقىن ۇيiنەن پانا تابۋى ونىڭ ساياسي كوزقاراسىنىڭ تاراقياتىنىڭ (پروگرەسس) تەرەڭدiگiنەن ماعلۇمات ەتەدi.

ورىستان تارتقان تامىرى – ابايدىڭ ەڭ كەرنەۋلi كۇرە تامىرى. ول – ءوز جۇرەگiنiڭ قۋاتتى وتىن ءوز كەۋدەسiندە ساقتاعان جوق. “اقىلمەنەن نۇرلانعان ءسوزi” ارقىلى اينالاسىنا تۇتاس جارىق ءتۇسiردi. پاراسات پەن مادەنيەتتiڭ ءدانiن سەپتi. ءار بالاسىن قالاعا وقۋعا جiبەرiپ، الدىنا ءتورت-بەس، تىم قۇرىعاندا بiر ونەر ۇيرەنiپ قايتۋدى امانات ەتتi. ونەرسiز قايتۋ – اباي الدىنداعى ءولiم سانالادى. سكريپكا، ماندولين، ءۇش iشەكتi دومبىرامەن “بالنياز” – وگينسكيدiڭ “پولونەزi”، “رەڭدi – موتسارتتىڭ “رونداسى”، “تۇرiك شەرۋi”، تاتاردىڭ “بالا ميسكەنi” ورىندالدى. سەمەيدەگi پولياك رەۆوليۋتسيونەرلەرiنiڭ اندەرiن ۇيرەندi. ورىستىڭ “ايلى ءتۇنiن” كۇمبiرلەتتi. تىم قۇرىعاندا، زەرگەرلiكتi, ەتiكشiلiكتi, موجاندىقتى ۇيرەنiپ كەلدi.

بiر مىسال: سەمەيدiڭ اەروپورتى ورنالاسقان جەر بۇرىن شاعىل دەپ اتالعان. قازiرگi شاعىل ول كەزدە سەمەيدەن كوش جەر الىس. ساسكە اۋا قوس جولاۋشى ات شالدىرىپ تۇرعاندا اقىلباي: “اباي اعا: ال التى ايدا نە ۇيرەنiپ كەلدiڭدەر. بويلارىڭا ونەر قوندى ما، كورسەتiڭدەر دەسە، قايتەمiز، مۇقا. ودان دا ونەر بازارلىعى بولسىن، سول كiسiنiڭ ءوزi ورىسشادان اۋدارعان بiر ولەڭiنە ءان جازايىق”، – دەيدi. بۇل پiكiردi ابايدىڭ سكريپكاشىسى مۇقا القانۇلى قۇپ الدى.

شاعىلدىڭ بۇيiرiندەگi بۇلاق قاسىنا كەشكi كۇنمەن جارىسا اتتان ءتۇسiپ، ايلى تۇندە ەكەۋi سكريپكانى دالا جەلiمەن قوسا سىڭسىتىپ، ۇزاق تارتا قۇلاق كۇيiن بۇرايدى. ويلارىنا ىرعاعى مەن ماقامى جاعىنان انگە يكەمدi “سۇرعىلت تۇمان دىم بۇركiپ” اتتى جولدار تۇسەدi. قوس سكريپكاشى قوسىلا بەزiلدەتiپ، وزدەرiنە تانىس، قۇلاققا سiڭگەن ورىس مۋزىكاسىنىڭ iزiمەن ءان اۋەنiن iزدەيدi. ابايدىڭ بۇل ولەڭi ا.ا. دەلۆيگتiڭ

نە وسەنني مەلكي دوجديچەك،

 برىزجەت، برىزجەت سكۆوز تۋمان.

سلەزى گوركيە لەت مولودەتس،

نا سۆوي بارحاتنىي كافتان، –

دەپ باستالاتىن رومانسى ەدi.

العاشقى شۋماعى تۇپنۇسقاسىمەن دالمە-ءدال ەركiن ءتارجiمالانسا دا كەلەسi جولدارى، سونداي-اق قىسقا تارماقتارى باسقاشا. اقىلبايدى انگە جەتەلەگەن دە سول قىسقا قايىرىم بولسا كەرەك. تاڭ بوزارىپ اتىپ، بوزتورعاي سايراعاندا شاعىل بويىن قوس سكريپكا اۋەنگە بولەدi. اقىلباي سابىرلى، قوڭىر داۋسىمەن باياۋ اندەتتi.

سۇرعىلت تۇمان دىم بۇركiپ،

بارقىت بەشپەت سۋلايدى.

جەڭiمەنەن كوز ءسۇرتiپ،

سۇرلانىپ جiگiت جىلايدى.

ايەلمiسiڭ جىلاما،

تاۋەكەل قىل قۇداعا!

ولەڭ ايت،

ۇيگە قايت.

بۇل جولداردىڭ سەرi كوڭiلدi اقىلبايدىڭ جۇرەگiن قوزعاۋى، “ولەڭ ايت، ۇيگە قايت” دەگەن تiركەستەر ءوز ساپارىنا ورايلاس كەلۋi ءاننiڭ شىعۋىنا تiكەلەي اسەر ەتكەن. ال كەلەسi شۋماعىنداعى:

اتاڭدى اناڭ ازعىرىپ

تۇرعىزباعان بەيiشكە.

اللاسى ونى جازعىرىپ،

اكەلدi باستاپ كەيiسكە.

ايەلدە ەشبiر وپا جوق،

بۇگiن – جالىن، ەرتەڭ – شوق.

بەتتi جۋ،

بەلدi بۋ، –

دەگەن جولدار تۇپنۇسقانىڭ تiكەلەي اسەرiنەن تۋعان ابايدىڭ ءتول تۋىندىسى.

شاعىلدىڭ تاڭىن انمەن قارسى العان اقىلبايدىڭ بۇل اۋەنi اباي ءانi دەپ ايتىلىپ ءجۇر. بiزدiڭشە، ول – ابەستiك ءتارiزدi. وسىنداي مادەني سالتاناتپەن بارعاندا اباي: ء“اي، جارايسىڭ، اقىلىم. تۇرتپەكتەگەن انا مۇقا عوي. ءوزiم دە سونى كۇتكەم. كيiمiڭ ولاق، كوڭiلiڭ كول-اق. اقىل، سەنi شيراسىن دەپ ەم. تۇزەلiپسiڭ، اقتادىڭ”،– دەپتi. كەيiن ماعاۋيا قايىن جۇرتىنا اتتاناردا “ون مينۋتتا ويىنا تۇسكەن” ايگiلi “اقىلبايدىڭ ءانi”، – ۇلى اقىننىڭ ۇلكەن ۇلىنىڭ مۋزىكالىق تالانتىن تانىتادى. سونداي-اق جاڭا ولەڭ، ءان شىعارىپ، ابايعا سىناتقىسى كەلگەندەر اۋەلi ماعاۋياعا اپارعان. ول اقىلبايعا ۇسىنىپ، سونىڭ كوڭiلiنە جاقسا عانا اكەسiنە بارۋعا رۇحسات بەرگەن. ومiردە جۇمساق، ونەرگە قاتال جان بولعان. ارينە، اراعا جىلدار سالىپ وسى جولمەن ءوزiنiڭ ماڭگiلiك سوڭعى ساپارىن ءتامامدايتىنىن اقىلباي بiلگەن جوق. سەمەيگە اكەسi ابايدىڭ قىرقىن بەرۋ قامىمەن كەلiپ، مونشادان شىققان سوڭ ەسكi سەمەيدەگi ۇيدە جۇرەك تالماسىنان قايتىس بولدى. اباي مەن ەكەۋiنiڭ اراسى دا تۋرا قىرىق كۇن. الايدا ارتىندا داستاندارى، ءانi قالدى.

كوكەيدەگi بiر ويدى رەتi كەلگەندە ايتۋ قاجەت. جازۋشى تاكەن الiمقۇلوۆ ءوزiنiڭ “جۇمباق جان” اتتى تاماشا زەرتتەۋ ەڭبەگiندە:

“ابايدىڭ سۇرعىلت تۇمان دىم بۇركiپ” ءان-ولەڭiن كiم بiلمەيدi. بۇل م.ي.گلينكانىڭ 1829 جىلى جازعان، “نە وسەنني مەلكي دوجديچەك” دەپ باستالاتىن ءانiنiڭ كوشiرمەسi. ءاننiڭ تەكستi اقىن ا. ا. دەلۆيچتiكi. (دۇرىسى ا.ا.دەلۆيگ) ۆ.دەرنوۆانىڭ زەرتتەۋiندە بۇل ءاننiڭ تاعدىرى قىزىق. “نە وسەنني مەلكي دوجديچەك” گلينكا ءانiنiڭ iشiندە دە، دەلۆيچتiڭ (دەلۆيگتiڭ – ت. ج.) ولەڭدەرiنiڭ اراسىندا دا ساقتالماعان. بۇل ءان ۇلى كومپوزيتوردىڭ “يۆان سۋسانين” وپەراسىندا انتونيدا ورىندايتىن رومانسقا پايدالانىلادى دا، قولجازباسى كەيiن جوعالىپ كەتەدi. سودان 1946 جىلى عانا تابىلادى”،– دەپ جازادى.

بۇل دەرەكتi العاش سالىستىرا اشقان ءابiش جيرەنشين. ول كiسi – مۋزىكاسى ابايدiكi دەمەگەن. ولەڭنiڭ ءانi بارىن بiلە تۇرىپ، سiلتەمە جاساماعان. اقىلبايدىڭ تۋىندىسى ەكەنiنەن دە ماعلۇمدار عالىم سوندىقتان دا ءوز تۇسiنiكتەمەسiنە ەنگiزبەگەن. بۇل تۋرالى دەرەكتەردiڭ مول ماعلۇماتى ابايتانۋشى توكەن يبراگيموۆتىڭ جەكە قورىندا، كونە كوز قاريالارمەن سويلەسكەندiگi اڭگiمەسiن جازعان ۇنتارتقىش تاسپاسىندا بار. ءارحام ىسقاقوۆتىڭ مۋزەيدەگi جازباسىندا دا ەمەۋرiن دەرەكتەر كەزدەسەدi. ال بۇل ءاننiڭ مۋزىكاسىنىڭ ۇقساۋى – بiرiنشiدەن: اقىلباي سول ساپاردا تىڭداۋى مۇمكiن. سونى پايدالانعان دا شىعار. ەكiنشiدەن: ءاننiڭ بiز ەستiگەن نۇسقالارىنىڭ اۋەنi قازiر وتە سيرەك ايتىلاتىن وسى اننەن گورi وزگەرەك. دەمەك، كەيiنگi مۋزىكا زەرتتەۋشiلەرi يiنگە كەلتiرگەن. ايتپەسە، تۇپنۇسقاداعى ا.دەلۆيگتiڭ وزiندە “ولەڭ ايت، ۇيگە قايت”، “بەلدi بۋ، بەتتi جۋ” iسپەتتi قىسقا قايىرىمدار جوق. جانە اباي ءسوزi ءۇش ءتۇرلi بۋىندا، ءۇش ءتۇرلi ىرعاقپەن جازىلعان. دەمەك، اسىل مۇرانى باعالاۋدا اسىعىستىق بولماۋى تيiس.

بiر ءاننiڭ شىعۋ تاريحى، ابايدىڭ بiر ۇلگiسi وسى. دالا عۇلاماسى پاراسات نۇرىن ءوز ساناسىنا سiڭiرiپ قانا قويماي، بار تالانتتى قاسىنا جيناپ، قىس بويى ولارعا بiلگەنiن ايتىپ، “قارا سوزدەن ولەڭدi وڭاي كورەتiن” قازاق زەيiنiنە ارناپ، داستانعا اينالدىرۋدى شاكiرتتەرiنە تاپسىرعان. بiر تاقىرىپتى ەكi-ءۇش ادامعا ۇسىنىپ، قاي ۇناعانىن جۇرت نازارىنا سالۋعا رۇقسات ەتكەن. ونەر، وي باسەكەسiنە ەرiك بەرگەن. اقىلبايعا – كاۆكازداعى شاعىن حالىقتىڭ ءومiرi جونiندە “داعىستان”، افريكاداعى تايپالار تiرلiگiنەن “زۇلىس”، ءشامiل كوتەرiلiسi قاقىندا ء“شامiل”; ماعاۋياعا – نiل دارياسىنداعى قۇلداردىڭ رۋحاني كۇرەسiن بەينەلەيتiن “مەدعات-قاسىم”، كوكبايعا – قازاق تاريحىن قامتيتىن “سابالاق”، شاكارiمگە – ەلدiڭ ەسكi تۇرمىسىنان “قالقامان-مامىر”، “جولسىز جازا” داستاندارىن جازدىردى. “مىڭ بiر ءتۇن”، “توتىنىڭ توقسان تاراۋى” نەگiزiندە “جەتi ءۇي” حيكاياسىن ەلگە تاراتتىرادى. جەتi بولمەدە جەتi جiگiت، جەتi قىز وتىرادى. ءار جiگiت ءار قىزعا جەتi-جەتiدەن قىزىقتى اڭگiمە ايتادى. سوندا 343 حيكايا! بوككاچونىڭ “دەكامەرونىمەن” قارايلاس! اتتەڭ، ساقتالماعان. جۇقاناسى عانا قاراۋىلدىڭ ەرتەگiشiسi جۇماقۇلبايدىڭ ەسiندە قالعان. ول دا قاعازعا تۇسپەي كەتتi. تاعى بiر ريسال: ابايدىڭ اۋىلىندا اياق قولى بىرتىق، ءمۇساپiر ءتۇسiپحان اتتى قارقارالى جاقتان كەلگەن مۇگەدەك ادام بولىپتى. كەشكە قاراي توبە باسىنا بiر توپ شاكiرتتەرiمەن شىعىپ اينالانى شولىپ تۇرعاندا، الگi ءتۇسiپحاندى كوزi شالادى دا: “شiركiن-اي، مىنا ءتۇسiپحان دا ءومiر ءسۇردiم دەيدi-اۋ. قاتىن-بالا، ارتىندا قالار قايراتتى ارەكەتi, ۇشقىر ءسوزi جوق. اقىندىقتارىڭا، ادامگەرشiلiكتەرiڭە سىن بولسىن. وسى ءتۇسiپحاندى: شىركىن، ءومىر سۇرگەن-اق ەكەن دەگىزەتىن، ونىڭ اتىن ماڭگiلiك ەستە ساقتاپ، ۇمىتتىرمايتىن ەستەلiك قالدىرىڭدارشى”،– دەپتi اباي. اراعا كۇندەر سالىپ بارىپ جازىپ اكەلگەن ماعاۋيا مەن كوكبايدىڭ ولەڭi اقىنعا ۇنامايدى. از اعايىن توپايدىڭ iشiندەگi بەيسەنباي اقىن جانىبەكۇلى قازiرگi جۇرتقا ءمالiم، “جۇرەگiڭدi جىلاتاتىن” ء“تۇسiپحان” قيسساسىن شىعارادى. سول نۇسقانى ۇلى اقىن ماقۇلداپ: “بەيشارانىڭ اتى ەندi وشپەيدi. ءوزi كورمەگەن قىزىقتى، جار ءلاززاتىن كورگiزiپ جان ازابىن، ارماندا وتكەن عۇمىرىن اسەرلi جىرلاپسىڭ”،–دەپ قوش كورiپتi.

ول ءداستۇر ابايدىڭ كوزi جۇمىلعان سوڭ دا جالعاسىپتى. ۇلى ادامنىڭ ەرiنi سوڭعى رەت بەتiنە تيiپ، قۇمارلانا يiسكەگەن نەمەرەسi اقىليانىڭ  ۇزاتىلۋ تويىنا دا توسىن سىي جاساپ، مۇتاردىڭ “ەڭلiك-كەبەكتi” ساحناعا شىعارۋى دا سول ءۇردiستiڭ ۇلگiسi. ۇرپاعىنا وسيەت ەتكەن اباي اماناتىنىڭ ورىندالۋى، “وسكەن وركەننiڭ” جەمiسi.

بۇل تاعلىمسىز مۇحتاردىڭ دا تۇلعاسى سىرداڭ تارتادى. ونسىز اۋەزوۆتىڭ ءومiرiن دە، ونەرiن دە ءتۇسiنۋ مۇمكiن ەمەس.

مۇمكiن ەمەس.

ول سول تاعدىردىڭ تامىرىن ءسابي كۇنiنەن انا سۇتiمەن قوسا ەمiپ ءوستi.

ول ءوزiنiڭ ايتۋى بويىنشا التى جاسىندا ابايدى كوردi.

عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيiن ۇلى اقىننىڭ سول بiر اسىل بەينەسiن جۇرەگiندە ساقتاپ، جيi-جيi ەلەستەتiپ، وڭاشادا رۋحىمەن سىرلاسىپ ءومiر ءسۇردi. شەر تارقاتا سىرلاسا ءجۇرiپ، ءوز ابايىنىڭ تۇلعاسىن سومداپ شىعاردى.

(جالعاسى بار)

تۇرسىن جۇرتباي

Abai.kz