1. ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى:

ۇلتتىق تاربيە مەن ءبىلىم قاتار جۇرەتىن ەگىز ۇعىم. ۇستاز – ول ۇلتتىڭ تاربيەشىسى. بىزدەگى دارىگەرلەر مەن ۇستازداردىڭ تابىستارى ەلدەگى ورتاشا تابىستىڭ 58%-ىن قۇرايدى. كەمال اتاتۇرىك ۇستانعان، «ۇستازداردىڭ تابىسى دەپۋتاتتاردان جوعارى بولعاننان باستاپ»، ەل وركەنيەتكە قادام باسادى. وعان دەيىن جابايى بولىپ قالا بەرمەك.

سوڭعى ءبىلىم رەفورماسىنا قوعامنىڭ 80% جۋىعى قارسى بولدى نە تۇسىنبەدى. قوعامدا ونى مەملەكەتتىك ءتىل مەن ۇلتتىق عىلىمدى جويۋعا باعىتتالعان باعدارلاما دەپ قابىلداۋدا.

بۇل باعدارلامانىڭ پەداگوگيكا عىلىمى مەن بالانىڭ فيزيولوگياسىنا ساي كەلمەيتىن جەرلەرى، -ول، ءتىلى ەندى شىققان بالاعا ءۇش ءتىلدى بىردەن ۇيرەتۋ. فۋندامەنتسىز ءۇي بولمايتىنى سياقتى انا تىلىندە جەتىك سويلەپ، دۇنيەتانىمى قالىپتاسپاعان ادامدا ۇلت تا، وتان دا بولمايدى. سوندا ءبىز كىمدى، قانداي ماقساتپەن وقىتىپ جاتىرمىز؟

باعدارلاماداعى ەكىنشى قايشىلىق، - ول جوعارعى سىنىپتاردا فيزيكا، ماتەماتيكا، حيميا، بيولوگيا... پاندەرىن اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ. ول، وسى ۋاقىتقا دەيىن قالىپتاسقان وتاندىق عىلىمنىڭ نەگىزىن قۇرتادى. قازاقستان ىرگەلى (فۋندامەنتالنىي) عىلىم دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتادى. ونداي عىلىم ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر ەلىكتەپ وتىرعان سينگاپۋر مەن مالايزيادا جوق. مىسالى، ءال-فارابي اتىنداعى قازمۋ-دىڭ مەحانيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنىڭ ءبىلىمىن تەك عانا اقش، گەرمانيا، رەسەي سياقتى ساناۋلى ەلدەردىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە بەرەدى.

ون جىل بويى بولونن پروتسەسسىنە كىرگەندى جوعارعى بىلىمدەگى ەرەكشە قۇبىلىس ساناپ كەلەمىز. قازاقستان، وعان ازيا مەن افريكانىڭ 54 ەلىمەن بىرگە كىرگەندىكتەن، سول توپتىڭ ىشىندە بولۋدا. رەسەي مەن قىتاي بۇل پروتسەسسكە كىرمەدى. ارينە، ونىڭ ستاندارتتارى بىزدەگى ءبىلىمدى بەلگىلى دارەجەگە كوتەرەدى دەپ كۇتىلدى. بىراق، بۇل پروتسەسستىڭ تالاپتارى بويىنشا، وعان كىرگەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە ۇلتتىق تاربيە، ۇلتتىق فيلوسوفيا جانە ۇلتتىق ءداستۇردى... وقۋعا تيىم سالىنادى ياعني ول دا ۇلتتى جويۋعا باعىتتالعان جاھاندانۋدىڭ ءبىر ءادىسى.

بىزدەگى ءبىلىم سالاسىندا شەشىلمەگەن ماسەلەلەر جەتەرلىك. نەگىزگى ماسەلەنىڭ ءبىرى - ول ۇكىمەتتىڭ ساناۋلى مەكتەپ نە ۋنيۆەرسيتەتەرگە جاقسى كوڭىل ءبولىپ (مىسالى، 20 نازارباەۆ ينتەللەكتۋالدىق مەكتەبى) باسقا 8,1 مىڭنان استام مەكتەپتەرگە جەتە كوڭىل بولمەۋىندە. ۇكىمەتتىڭ نەگىزگى مىندەتى «الا قويدى بولە قىرقۋ...» ەمەس، بارلىق مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋ بولىپ تابىلادى.

وسى سالاداعى باستالىپ، اياقسىز قالعان نەمەسە ماككەنزي كومپانياسى سياقتىلار جاساعان رەفورمالارعا ساراپتاما جاساعاندا، سولار قالىپتاسقان ءبىلىم سالاسىن جويۋعا جۇمىستانىپ جاتقان جوق پا دەگەن قورىتىندىعا كەلەسىڭ؟!

ءبىلىم مەن عىلىم، بۇگىنگى قوعام الدىندا تۇرعان نەگىزگى ماسەلەلەر – ادام كاپيتالىن دامىتۋ، يننوۆاتسيالىق ەكونوميكاعا كوشۋ جانە ينتەللەكتۋالدىق ۇلت قالىپتاستىرۋداعى نەگىزگى ءرول اتقارادى. ادام كاپيتالى (اك) ساپالى ءبىلىم، جوعارعى تۇرمىس دەڭگەيى، زەردەلىك  جانە عىلىم ارقىلى يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانى قالىپتاستىراتىن نەگىزگى فاكتور بولىپ تابىلادى (7).

پ.درۋكەر ت.ب. دالەلدەۋى بويىنشا قازىرگى زاماندا ءداستۇرلى رەسۋرستار، ءوندىرىس فاكتورلارى (كاپيتال، ەڭبەك، جەر) ەكىنشى قاتارعا كەتىپ، ءبىلىم الدىڭعى قاتارعا شىقتى (7-8). ادام فاكتورى زاماناۋي قوعام مەن كومپانيانىڭ باسەكەلەستىگىن ايقىندايدى. بۇۇ 1990 جىلدان بەرى قوعامدىق پروگرەستى نەمەسە ء«ومىردىڭ ساپاسى» نە ء«ومىردىڭ دەڭگەيىن»  ادام دامۋى يندەكسى (ادي) ارقىلى كورسەتەدى. بۇل يندەكس نەگىزگى ءۇش باعىت بويىنشا ەلدەگى دەنساۋلىقتىڭ جاعدايى، ءبىلىم الۋ دەڭگەيى جانە ازاماتتاردىڭ تابىسىن كورسەتەدى:

1. ادام دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ ەسەپتەلەتىن دەنساۋلىق جانە ءومىر ۇزاقتىعى كورسەتكىشى;

2. ۇلكەندەردىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيى مەن جالپى بىلىممەن قامتىلعانداردىڭ كوەففيتسيەنتىمەن ولشەنەتىن بىلىمگە قولجەتىمدىلىك كورسەتكىشى;

3. ءار تۇرعىنعا شاققانداعى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ ء(جىو) كولەمىمەن اقش دوللارىمەن تۇرعىنداردىڭ ساتىپ الۋ مۇمكىندىگىنىڭ پاريتەتى بويىنشا ولشەنەتىن قاناعاتتانارلىق ءومىر دەڭگەيى

ەلدىڭ دامۋ دەڭگەيىن انىقتاتيتىن بۇل يندەكس بويىنشا 2012 جىلى قازاقستان الەمدە 69 ورىندى يەمدەندى (رف-55, بەلارۋسسيا-50, ەستونيا-30) ([9]، c.143):

بۇل ادي كورسەتكىشىنىڭ ۇشەۋىنىڭ ىشىندە قازاقستاندا ەڭ جوعارىسى ءبىلىم دەڭگەيى، ودان كەيىن ءومىر ۇزاقتىعىنىڭ يندەكسى دە، تومەنى – ول ءار تۇرعىننىڭ تابىس يندەكسى.

الەمنىڭ دامىعان 30 ەلدەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋدى جوسپارلاعان «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ادام دامۋ يندەكسىنىڭ (ادي) بارلىق سالاسىن ءبىر مەزگىلدە دامىتۋ قاجەت. اقش-تا ادام كاپيتالىنا بولىنەتىن قارجى ءجىو-ءنىڭ 26%، قازاقستاندا  9%-ىن قۇرايدى. جاپونيا، وڭت  كورەيا ت.ب. دامۋىندا جاقسى  جەتىستىكتەر كورسەتكەن ەلدەر نەگىزگى كۇشتى ادام كاپيتالىنا ينۆەستيتسيا سالۋ ارقىلى «اقىلدى ەكونوميكانىڭ» ۇلگىسىن جاسادى. ال، بۇگىنگى قازاقستان كاسىپكەرلەرى تەحنولوگيالىق (ينتەللەكتۋالدىق) رەنتا ەمەس، شيكىزات جانە اكىمشىلىك رەنتاعا بەيىمدەلگەن.

الەمدىك بانكتىڭ دەرەگى بويىنشا اقش-تاعى ۇلتتتىق بايلىقتىڭ ىشىندە وندىرىستىك قوردىڭ ۇلەسى 21%، تابيعي رەسۋرستار – 8,6% جانە ادام كاپيتالى – 72,1% [10]. باتىس ەۋروپادا بۇل كورسەتكىشتەر-23, 2% ي 74%; رەسەيدە– 23,37% ي 40% [11]. قازاقستانداعى ادام كاپيتالىنىڭ ورتاشا كورسەتكىشى-18% بولعاندىقتان، ونى 3,5-3,6 ەسە ءوسىرۋ كوزدەلگەن.

الەمدىك بانكتىڭ 192 ەلدەگى زەرتتەۋلەرى كورسەتكەندەي ءترانزيتتى  (وتپەلى) ەكونوميكا ەلدەرىندەگى ەكونوميكالىق دامۋدىڭ 16% عانا فيزيكالىق كاپيتالدان (قۇرال-سايمان، عيماراتتار جانە ءوندىرىس ينفراقۇرىلىمدارى), 20%-تابيعي بايلىقتار جانە قالعان 64% الەۋمەتتىك جانە ادام كاپيتالىمەن بايلانىستى. دامىعان ەلدەردەگى ۇلتىق بايلىقتىڭ 40% ءتيىمدى ءبىلىم جۇيەسىن دامىتۋدىڭ قورىتىندىسى. سوندىقتان، سوڭعى 25-30 جىلدا الەمدىك ەكونوميكا نەگىزىنەن ادام كاپيتالى ەسەبىنەن دامۋدا، ياعني باسەكەلەس ادام كاپيتالىن قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزى بىلىمدە. ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا 2011 جىلى قازاقستاندىقتاردىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيى 99,6% بولدى. 15 جاستان جوعارىلاردىڭ 20%-ىڭ جوعارى ءبىلىمى بار[6].

الەمدىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ باسەكەلەستىك رەيتينگى بويىنشا قازاقستان 2006 جىلعى 56 ورىننان 2011-2013 جىلدارى 51 ورىنعا جىلجىعانىمەن، ادام كاپيتالىن دامىتۋدىڭ نەگىزگى كورسەتكىشى – تۇرعىنداردى بىلىممەن قامتاماسىز ەتۋ يندەكسىندە تومەندەۋ (-12 ساتى): ورتا بىلىمدە (-17) جانە جوعارى بىلىمدە (-1).

بىزدەگى ستۋدەنتتەرگە بولىنەتىن قارجى دامىعان ەلدەردەن 6 ەسە تومەن. جوعارعى بىلىمگە بولىنەتىن مەملەكەتتىك قارجىنىڭ دەڭگەيى، ءجىو %-پەن ەسەپتەگەندە (قر ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ دەرەگى) قازاقستاندا -0,2%، دامىعان ەلدەردە ورتاشا -1,6%.

TIMSS حالىقارالىق ۇيىمنىڭ 2007-2011 جىلدارى قازاقستاندا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرى وتاندىق ءبىلىمنىڭ ساپاسى مەن دەڭگەيى يننوۆاتسيالىق ەكونوميكاعا ساي ەمەس ەكەنىن كورسەتتى.

الەمدىك باسەكەلەستىك يندەكسىندە قازاقستان ءبىلىم ساپاسى بويىنشا 144 ەلدىڭ ىشىندە 101 ورىندا جانە يننوۆاتسيالىق پوتەنتسيال بويىنشا 90 ورىندا.

باسقا ەلدەردە جوعارعى بىلىمدىلەردىڭ اراسىندا جۇمىسسىزدىق باسقا كاتەگورياداعى ادامداردان 2 ەسە تومەن بولسا، قازاقستاندا كەرىسىنشە 3 ەسە جوعارى. بۇل كورسەتكىش 2011 ج. 24,9% قۇرادى.

الەمدىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ (WEF) [7] ەسەبى بويىنشا قازاقستان  2009 جىلى «دەنساۋلىق/ورتا ءبىلىم» فاكتورى بويىنشا 141 ەلدىڭ ىشىندە 85 ورىندا بولدى. قازاقستاننىڭ ورتا جانە جوعارعى ءبىلىمىنىڭ ساپاسى باسەكەلەستىككە ساي ەمەس. ءبىلىم ساپاسىن كوتەرۋدە مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ ماڭىزى زور. قازاقستاندا بۇل كاتەگورياعا بولىنەتىن شىعىن ەۋرووداقتان 10-20 ەسە تومەن جانە ءجىو-ءنىڭ 0,1 - 0,2% قۇرايدى.

ورتا ءبىلىمنىڭ ماتەريالدى-تەحنيكالىق جانە وقۋ-مەتوديكالىق بازاسى ناشار، يننوۆاتسيالىق وقىتۋ ادىستەرى قولدانىلۋى قاناعاتسىز. ساباقتار وعان بەيىمددەلمەگەن بولمەلەردە وقىتىلادى جانە مەكتەپتەردىڭ 50% شاعىن كومپلەكتىلى، مۇعالىمدەردىڭ تابىسى ەلدەگى ورتا تابىستىڭ 58%-ىن قۇرايدى [14].

ەڭبەك نارىعىندا كاسىپقوي ستاندارتتاردىڭ جوقتىعى، دايىندالاتىن مامانداردىڭ ساپاسىنىڭ تومەندىگى، ءتيىمسىز باسقارۋ، قارجىلاندىرۋدىڭ تومەندىگى تەحنيكالىق جاە كاسىپقوي ءبىلىمنىڭ شەشىلمەگەن نەگىزگى ماسەلەلەرى بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار، كاسىپتىكتەحنيكالىق ءبىلىمنىڭ كومپانيالارمەن، جالپى، ناقتى ەكونوميكامەن بايلانىسىنىڭ جوقتىعى ونىڭ تۇلەكتەرىنە قاجەتتىلىگىن تومەندەتەدى.

WEF-ءتىڭ 2009 جىلعى («جوعارعى بىلىم/ترەنينگ») رەيتينگى بويىنشا قازاقستان 141 ەلدىڭ ىشىندە 65 ورىن الدى.

جوعارعى ءبىلىمدى دامىتۋدىڭ نەگىزگى ماسەلەلەرى:

- قازاقستاندا بىلىمگە ءجىو-ءنىڭ 4,0% دەڭگەيىندە قارجى بولىنسە، دامىعان ەلدەردە ول 16%-عا جەتەدى. بيۋدجەتتتىك قارجىلاندىرۋدىڭ تومەن بولۋى اقپاراتتاندىرۋ جانە جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ، ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىنىڭ ت.ب. سەبەبى بولۋدا;

- بىلىكتى مامانداردىڭ جەتىسپەۋى. جالاقىنىڭ تومەندىگى مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى بىلىكتى مامانداردىڭ جەتىسپەۋى جانە تۇراقتاماۋلارىنىڭ نەگىزگى سەبەبى بولىپ تابىلادى;

- ستۋدەنتەر مەن مايسترانتتاردا ءوز ەركىمەن جۇمىستانۋ قالىپتاسپاعان. ستۋدەنتتەردىڭ ءبىلىمىن تەك تەست ارقىلى باعالاۋ ولاردىڭ كرەاتيۆتى ويلاۋى مەن اۋديتوريا الدىندا سويلەۋ قابىلەتىن تومەندەتەدى. الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندەگىدەي ستۋدەنتتەردىڭ وتپەلى جانە قورىتىندى بىلىمدەرىن تەكسەرۋدە تەستپەن قاتار، جازباشا جانە اۋىزشا ءبىلىم ءدى تەكسەرۋ قاجەت;

- قازاق جوو-ندا دايىندالعان عىلىمي جۇمىس پەن ولاردى ەندىرۋ باتىس ۋنيۆەرسيتەتتەرىنەن ون ەسەدەي تومەن جانە عالىمداردىڭ سانى وتكەن عاسىردىڭ 50-60-شى جىلدارىنداعىدان الدەقايدا تومەن. ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن عزي عىلىمي پوتەنتسيالى ءتيىمدى پايدالانىلمايدى. تالانتتى جاستاردى عىلىمعا تارتۋعا جاعداي جاسالماعان;

- مامانداردى دايىنداۋ جۇيەسىنىڭ قازىرگى تالاپتار مەن تاجىريبەدەن الشاقتىعى. بۇل ماسەلەنى شەشۋدە باتىس ۋنيۆەرسيتەتتەرىندەگىدەي [9]، مامانداردى دايىنداۋدىڭ دۋالدى جۇيەسىن ەنگىزۋ ماڭىزدى. ەكونوميكانىڭ ءار سالاسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەردىڭ 33,5% ءوز ماماندىقتارى بويىنشا، ونىڭ ىشىندە قالا تۇرعىندارىنىڭ- 53%، اۋىلداعىلاردىڭ-22%.

- ءىرى جانە ورتا كاسىپورىنداردا جىل سايىن 18-20 مىڭ ورىن بوس تۇرادى جانە باسقا ماماندىقتار بويىنشا مامانداردىڭ ارتىقشىلىعى بايقالادى [10];

-  الەمدىك بانكتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا مۇناي سالاسى ، ماشيناونەركاسىبى، مەتالل وڭدەۋ سالالارىندا ماماندار جەتىسپەيدى جانە وسى سالالاردا ىستەيتىن مامانداردىڭ 60%-نىڭ كاسىپتىك دەڭگەيلەرىنىڭ تومەندىگى، بۇل سالالارداعى ءوندىرىس پەن بيزنەستىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولۋدا. جۇمىس كۇشىنىڭ سۇرانىسى مەن ۇسىنىستىڭ ساي كەلمەۋى ءبىر جاعىنان جۇمىسسىزدىقتى تۋعىزسا، ەكىنشى جاعىنان – ماماندانعان ينجەنەر-تەحنيكالىق ماماندار، اقپاراتتاندىرۋ ت.ب. جەتىسپەۋى.

اگرارلىق سالادا ەڭبەككە جارامدى تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن ءبىرى ەڭبەك ەتكەنىمەن، بۇل سالانىڭ ءجىو-دەگى ۇلەسى نەبارى 4,7% ياعني ول ادام كاپيتالىنىڭ دامىماعانىن كورسەتەدى. پرەزيدەنتتىڭ 2008 جىلعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا، «بىزدەگى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگى باتىس ەلدەردەگىدەن 20 ەسە تومەن ەكەنى...» ايتىلادى.

حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ ساراپتامالارى تاربيە مەن ءبىلىم سالاسىندا جوعارىداعىلارعا قوسا شەشۋىن تابۋدى قاجەت ەتەتىن كەلەسى تۇپكىلىكتى ماسەلەلەردىڭ بار ەكەنىن كورسەتتى:

- كوپتەگەن بالالار تاربيەسى وشاقارىندا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنە نەگىزدەلمەگەن توتاليتارلىق جۇيەدەن قالعان ء«داستۇر» ساقتالۋدا. ول، بۇل سالالاردا ءالى ەشقانداي رەفورما جۇرمەگەنىن كورسەتەدى.

- XIX عاسىرداوتارلاۋشىلار دالادا حاتشىلار، اۋدارماشىلار، تولماچتار ت.ب. دايىندايتىن بۇراتانا حالىقتارعا ارنالعان ارالاس مەكتەپتەر اشتى. 1916 جىلى حالىق پاتشانىڭ ساياساتىنا قارسى كوتەرىلىسكە شىققاندار الدىمەن ەلدىڭ مۇددەسىن ساتقان، سول مەكتەپتەردى بىتىرگەن «بىلىمدىلەردى» جازالادى. وتارلاۋشىلارعا قىزمەت ەتكەن ارالاس مەكتەپتەردىڭ تۇلەكتەرى الاشوردالىقتار سياقتى ۇلتىنىڭ زيالىسى بولا المادى. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ءوزى وتارلاۋشىلاردىڭ الداۋىندا جۇرگەنىن ءومىرىنىڭ سوڭىندا ءتۇسىندى.

 بۇگىنگى قازاقستاندا بالا-باقشالار مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ جارتىسى، ءاربىر ءۇشىنشى مەكتەپ – ارالاس ياعني بۇراتانا ۇرپاق تاربيەلەيدى. مىسالى، الماتىدا مەملەكەتتىك تىلدە تاربيە بەرەتىن بالا-باقشانىڭ ۇلەسى-10%، مەتەپ-33%، استانادا - 50%-دان كەم. بۇنداي ءبىلىم جۇيەسىمەن مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار مەن ادام كاپيتالىن دامىتۋ جانە تولىققاندى ينتەللەكتۋالدىق ۇلت قالىپتاستىرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل بۇراتانا توبىردى وسىرەتىن ءبىلىم جۇيەسى;

- ارالاس جانە ورىس مەكتەپتەرى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى ءبىلىم جۇيەسى نەگىزىنەن كەڭەستىك-رەسەيلىك. ولار ماتەماتيكادان جاقسى ءبىلىم بەرگەنىمەن، قالعان پاندەردىڭ ءبىلىمى تومەن. قورىتىندىسىندا باتىس عالىمدارىنان ءبىزدىڭ عالىمدار اشقان جاڭالىقتار ون ەسە، ولاردى وندىرىسكە ەندىرۋ 14-16 ەسە تومەن;

- رەسەي ۋنيۆەرسيتەتتەرى- ول XVIII ع. پرۋسسيا ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ كوشىرمەسى. ال، قازاق ۋنيۆەرسيتەتتەرى وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنداعى رەسەي ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ كوشىرمەسى بولعاندىقتان، باسەكەلەستىككە قابىلەتسىز بولىپ قالۋدا;

- سوڭعى 25 جىلدا «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن جانە ءوز باستارىمەن ءجۇز مىڭنان استام جاستار شەتەلدە وقىدى. بىراق ول جوعارى ساپالى عالىم، مەنەندجەر نە ينجەنەرلەر دايىنداۋدا ويداعىدان شىقپادى. بۇل باعدارلامالاردىڭ كوڭىلدەن شىقپاۋىنىڭ سەبەبى، ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەر نەگىزىنەن شەتەلدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە

ءبىلىم مەن عىلىم ىزدەپ ەمەس، ديپلوم، سەرتيفيكات الۋعا نەمەسە شەت تىلدەرىن وقۋعا باردى;

- بىزدەگى ءبىلىم جۇيەسىنىڭ كەلەسى ماسەلەسى، - وندا نەگىزگى فاكتور- ادام ينتەللەكتىسىنىڭ قالىپتاسۋ فاكتورى قارالمايدى. ادام ينتەللەكتىسىنىڭ 40-50% بەس جاستا، 60-70% جەتى جاستا، 9 جاستا 92%-عا دەيىن جانە 15 جاستا ولىق قالىپتاساتىنى عىلىمي دالەلدەنگەن. بىزدە مەكتەپكە بالا 7 جاستا (جاپونيادا 5 جاستا) بارادى جانە اپتاسىنا ورتاشا 41-42 ساعات (جاپونيادا 52 ساع.) وقيدى. قورىتىندىسىندا، ءبىزدىڭ وقۋشىلار 10 جىلدىق بىتىرگەندە شەتەلدىك قۇرداستارىنان 5 مىڭداي ساعات، 12 جىلدىقتا- 6 مىڭداي ساعات ياعني باكالاۆردىڭ كۋرسىن كەم وقيدى. ودان كەيىنگى كاسىپتىك-تەحنيكالىق ءبىلىم مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى ارتتا قالۋ قورىتىنداسىندا عىلىم، تەحنولوگيا جانە يننوۆاتسيانىڭ دامىماۋىنىڭ سەبەبى بولماق. بۇنداي قوعامنىڭ مۇشەلەرى ءوز مۇمكىندىكتەرىن تولىعىمەن كورسەتە المايدى ياعني تولىعىمەن باقىتتى بولا المايدى. سۇراۋ جۇرگىزگەندەردىڭ 60% رەسپۋبليكاداعى ءبىلىم دەڭگەيى تومەن دەپ جاۋاپ بەرسە [Kapital.kz.]، تاعى 22,9% ءبىرىنشى كەزەكتە وتە بىلىكتى ۇستازدار قاجەت ەكەنىن مالىمدەدى. رەسپوندەنتتەردىڭ 13,9% مەملەكەتتىك وقۋ ورىندارىندا، جەكەگە قاراعاندا وقۋ پروتسەسسىن باقىلاۋ قاتاڭ ەكەنىن اتاپ كورسەتسە، قازاقستاندىقتاردىڭ تەك 4,2% عانا قوسىمشا ساباقتاردىڭ بولۋىنا بايلانىستى جەكە ءبىلىمدى قالدىرۋعا بولاتىنىن قولدادى. سوڭعى جىلدارى وتاندىق جوو اقش، ەۋروپا، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ت.ب. ەلدەردەن  ءتورت مىڭداي ۇستازدار مەن عالىمدار شاقىردى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا شەتەلدە ءبىلىم جەتىلدىرۋ ىسكە اسۋدا. قازاقستاننىڭ ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرىن بولونن پروتسەسسى (وعان ءبىر ۋاقىتتا ازيا مەن افريكانىڭ 54 ەلى كىردى) مەن 12 جىلدىققا كوشۋ شەشپەيدى. سوندىقتان ءبىلىم مەن عىلىم جۇيەسىن تولىق مودەرنيزاتسيالاۋ كەرەك.

بۇۇ دەرەگى بويىنشا قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ ءومىر ۇزاقتىعى مەن دەنساۋلىق سالاسى بويىنشا 128 ورىندا (رف-112, بەلارۋسسيا-118). تۇرعىنداردىڭ ساۋاتتىلىعى، بىلىمگە قولجەتىمدىلىك جانە گەندەرلىك تەڭدىك بويىنشا قازاقستاننىڭ كورسەتكىشى جوعارى بولعانىمەن، ءومىر ۇزاقتىعى بويىنشا گوندۋراس (73,4), الجيرلەردەن (73) كەيىن قالعان، كەيبىر دەرەكتەردە قىرعىزستان مەن وزبەكستانمەن (68-70 جاس) شامالاس. ادامداردىڭ ءومىر ۇزاقتىعى الەۋمەتتىك فاكتورلار، ءومىر دەڭگەيى، تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعى جانە ەكولوگيالىق جاعدايعا تىكەلەي بايلانىستى. بۇل جەردە رەسەيگە 50 جىلعا بەرىلگەن بايقوڭىر كوسمودرومى مەن 10 ملن گا جۋىق اسكەري پوليگونداردىڭ زاردابى كوپ. 

قازاقستان 2012 جىلى ءومىر دەڭگەيى بويىنشا 144 ەلدىڭ ىشىندە 46 ورىندا بولدى.

پروون-نىڭ دەرەگى بويىنشا باتىس ەۋروپادا دەنساۋلىق پەن بىلىمگە ءجىو-ءنىڭ 8,1% جانە 8,5% بولىنەدى. الەمدى دەنساۋلىققا ورتاشا 5,5% (قازاقستاندا 2,5%) بولىنەدى. دامىعان ەلدەردە حالىقتىڭ 50%، اقش-تا ەڭبەككە جارامدى تۇرعىنداردىڭ 2/3 وي ەڭبەگىمەن اينالىسادى.

بۇرىنعى قۇندىلىقتار وزگەرىپ، قوعام وركەنيەتكە باعىت الىپ جاتقان، قازىرگىدەي وتپەلى كەزەڭدە تاۋەلسىز ەلدىڭ العا باسقان قادامى قارىمدى بولۋ ءۇشىن، قوعامعا ەندىرەتىن جاڭالىقتار مەن ۇستانىمداردى الدىن-الا جان-جاقتى سارالاپ، قايتا قاراۋدى تالاپ ەتەدى. وعان داو فيلوسوفياسى مەن كاما ىلىمىنەن باستاپ، ۇلتتىق ءداستۇردىڭ ەستى-ەسەرىن ايىرۋ، قابىلدايتىن ءدىني اعىمدار، بولونن پروتسەسسى... ابايدىڭ شىعارمالارىن ت.ب. ۇلت پەن ۇرپاقتى دامىتۋعا قاجەتتى بارلىق شارالار جاتادى. سوندا ول، «سوقىر تاۋىقتىڭ جەمى ەمەس»، ۇلت پەن ۇلىستى دامىتىپ، جاڭا ساپالىق دارەجەگە كوتەرەتىن ۇلتتىق يدەيانىڭ قۇرالىنا اينالادى. ونسىز قوعامدا وڭ وزگەرىس بولمايدى. قۇران كارىمنىڭ ءبىر اياتىندا، “كۇدىكسىز ءبىر قاۋىم ءوزىن وزگەرپەيىنشە، اللا ولاردى وزگەرپەيدى!” دەگەن.   

/سوڭى/

Abai.kz