(دەرەكتى اڭگىمە)

«قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى» مەن

«قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ

20 جىلدىعىنا» وراي جازىلعان شىعارما

الەمگە اتى ايگىلى ساڭلاق عالىم ساتپاەۆ اتىنداعى قالاعا قانداي قولتاڭباسىن قالدىرارىن بىلمەي رۋسلان كوپتەن بەرى تولعانىپ جۇرەتىن. ساناسىن ساققا جۇگىرتكەن سول ويلارىنىڭ ۇشىعى بۇگىن عانا ۇستاتقانداي. قۇداي-اۋ، قالادا قۇدايعا قۇلشىلىق ەتەتىن، ورازا مەن قۇربات ايت كەزىندە، جۇما نامازدارىندا مۇسىلمان قاۋىم باس قوساتىن ارنايى ورىننىڭ بولماۋىنان حالىقتىڭ قينالاتىنىن بۇرىن قالاي بايقاماعان. جۇمىر باستى پەندە ءۇشىن اسا ءبىر قاجەت نارسە وسى اللانىڭ جەردەگى ءۇيى مەشىت ەكەن عوي. ادالدىق دەگەننىڭ نە ەكەنى ۇقتىرىلىپ، جۇرەك قالاۋىمەن تابىسقان ەكى جاستىڭ اق نەكەسى قيىلاتىن، پانيدەن باقيعا كوشكەن جاننىڭ جۋىلىپ، تازارعان ءتانى ارۋلانىپ ورالعان سوڭ جۇرت الدىنا قويىلاتىن، جانازاسى شىعارىلىپ اقتىق ساپارعا اتتاندىرىلاتىن ورنى دا وسى ارا. ەندەشە جەر باسىپ جۇرگەن پەندەلەردىڭ بارىنە جاقسىلىق پەن ىزگىلىكتىڭ نۇرىن تاراتاتىن، ءتىپتى سوڭعى ساپاپارىنا دا قۇرمەت كورسەتىلىپ شىعارىپ سالاتىن وسىنداي ءبىر ورىندى حالىققا سىيعا تارتسا ودان ارتىق قولتاڭبا بولار ما؟! قاراپ تۇرساڭ مەشىت دەگەنىڭ تاماشا ءبىر تانىم مەن تاعىلىم، ءتالىم مەن تاربيە مەكتەبى ەكەن عوي. تاياۋدا وبلىس ورتالىعىنا بارىپ وزىندە جۇمىسشى بولىپ ىستەيتىن ءبىر جاس ءشاحتيوردىڭ ۇيلەنۋ تويىنا قاتىناسىپ قايتقاننان كەيىن رۋسلان وسىنداي ويعا كەلدى. وعان ەكى جاستىڭ نەكەسىن قيعان باسىندا اق سالدەسى، ۇستىندە جيەگى وقالانعان كىرشىكسىز اپپاق شاپانى بار، اق شۇلىقتى، اق تۋفلي كيگەن، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەدەي، سۇڭعاق بويلى، سۇڭعىلا ويلى، قازاقشا، ورىسشا ەكى تىلدە بىردەي ەركىن سويلەيتىن يمامنىڭ ايتقاندارى ەرەكشە اسەر ەتكەن-ءدى. ادامداردى ەكى تىلدە الما-كەزەك سويلەپ، سۇتتەي ۇيىتقان يمامنىڭ ايتقاندارىنىڭ ءبارى راس. ايتتى-ايتپادى ادامنىڭ تانىمىن-نانىمىن قالىپتاستىراتىن، عارىشپەن بايلانىسىن نىعايتىپ، كوكىرەگىنە ادالدىقتى، ادامگەرشىلىكتى ورنىقتىراتىن، ەكى جۇزدىلىكتەن، عايباتتان ساقتاندىرىپ، ءادىل دە شىنشىل بولۋعا باۋليتىن، دۇنيە قۇمارلىقتان اۋلاقتاتىپ، رۋحاني جان-دۇنيەسىن تازارتاتىن جالعىز ورىن بولسا ول مەشىت ەمەس پە. بالا كۇنىنەن قازاقى ورتادا، قازاق اۋىلىندا تۋىپ- وسكەن رۋسلان ونى جاقسى بىلەدى، جان-جۇرەگىمەن، بار بولمىسىمەن سەزىنەدى. سوندىقتان دا ءوزى قىزمەت ىستەيتىن قالاداعى بۇحارا حالىقتى مۇقتاجدان شىعارىپ مەشىت سالۋ كەرەك دەگەن بايلامعا توقتاعان. تەك مەشىت قانا سالسا ورىسى مەن وزگە دە حريستيان دىنىندەگى حالقى كوپ قالادا ءبىر كۇنى بولماسا ءبىر كۇنى كۇبىر-كۇبىر ءسوزدىڭ كوبەيەرى ءسوزسىز. ول سوزدەن قورىقپايدى. دەگەنمەن تارازىنىڭ ەكى باسىن تەڭ ۇستاپ، باسىم كوپشىلىگى شاحتيورلار تۇراتىن قالاعا مەشىت پەن شىركەۋدىڭ ەكەۋىن قاتار سالۋدى دۇرىس كوردى. «ەڭ باستىسى نيەتىم ءتۇزۋ. مەشىت پەن شىركەۋدىڭ ەكەۋى دە عيبادات ورنى»، - دەپ ويلادى ول.

 ۇلتى كارىس بولسا دا، رۋسلان قازاقتاردى ەرەكشە جاقسى كورەدى، جاقىن جۇرەدى. ونىڭ سەبەبى اكەسى مەن شەشەسىنىڭ جاتسا-تۇرسا قايتا-قايتا ايتىپ، قۇلاعىنا قۇيۋداي-اق قۇيعان اقىل-كەڭەستەرىنىڭ، ءوتىنىش-وسيەتتەرىنىڭ اسەرىنەن بولار. ءيا، سوناۋ ءبىر بۇعان بەيمالىم بەي-بەرەكەت الاساپىران جىلداردا اتا-اناسىن، تۋعان-تۋىستارىن سۋىققا توڭدىرماي، قاقپايلاپ قور قىلماي،  قاتارعا قوسىلىپ كەتۋىنە كومەكتەسكەن، قولدا بارىن ءبولىپ بەرگەن قوناقجاي حالىقتىڭ قايىرىمدىلىعى ۇمىتىلماستاي ەدى. سوندىقتاندا رۋسلان قازاقتاردى جانىنداي جاقسى كورەدى، قاراپايىم قازاققا قولىنداعى بارىن بەرۋگە دايىن تۇرادى.  راس، كەشەگى قازاقتار مەن بۇگىنگى قازاقتاردىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. نەلىكتەن سولاي، اقىلىنا سىيمايدى. زامان جاقسارعان سايىن ادامداردىڭ اراندارى اشىلىپ، اشكوزدەنىپ، وزگەدە جۇمىسىم جوق، وزىمدە عانا بولسا ەكەن دەپ تويىمسىزدانىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى وعان. بۇل جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس، ءتۇبى ورعا، نە جارعا جىعاتىن ءتۇپسىز تۇڭعيىق. مارقۇم اتا-اناسى سوندايدان ساقتاندىراتىن، قاراعىم ء«بۇتىندى ماڭىڭداعىلارمەن ءبولىپ، جارتىڭدى جانىڭداعىلارمەن جارىپ جە»، - دەپ وتىراتىن. ويلاپ وتىرسا سولاردىڭ ايىتقانىنىڭ ءبارى راس ەكەن. «ادام ادامعا قوناق، جان دەنەگە قوناق» نەمەسە «اتانىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول» دەۋشى ەدى جارىقتىقتار. اتا-اناسى بۇل ماعىناسى تەرەڭ سوزدەردى كوڭىلى كەڭ، پەيىلى دالاسىنداي دارحان، كىمگە دە بولسىن تىلەۋلەس قازاق حالقىنان ۇيرەنگەن ءتارىزدى. رۋسلان ونى وسە كەلە كەيىندە ءبىلدى. قانداي عاجايىپ فيلوسوفيالىق تۇجىرىمدار دەسەڭىزشى. مىنە، قارشادايىنان وسىنداي تاماشا تاربيەگە قانىققان  تارلان ازامات كوپ بوگەلمەي تەز ارادا مەشىت پەن شىركەۋدىڭ جوباسىن جاساتۋعا ءبىر كومپانياعا تاپسىرما بەردى. ولاردى كاسىپورىننىڭ ەمەس، ءوزىنىڭ اق ادال ماڭداي تەرىمەن تاپقان اقشاعا سالدىرۋدى ويلادى. بۇل ءبىر ۇلكەن ساۋاپتى ءىس ەدى.  

جۇمىس قىزۋ جۇرگىزىلىپ اينالاسى ءتورت-بەس ايدىڭ ىشىندە مەشىت پەن شىركەۋدىڭ قۇرىلىسى قاتار بوي كوتەردى. ءساتىن سالسا ەندى ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن بارلىق جۇمىستار ويداعىداي اياقتالار مەزگىل دە جاقىنداپ قالعان. ويتكەنى قۇرىلىسشىلاردىڭ جۇمىسىن وزگە ەمەس رۋسلاننىڭ ءوزى كۇندەلىكتى نازارىندا ۇستاپ، ۇنەمى  باقىلاپ وتىردى. تەك سوڭعى بىرەر اپتادا عانا شۇعىل ءىسساپارلار كيىپ كەتىپ بۇل جاققا مويىن بۇرا الماعان ەدى. سوندىقتاندا ءىسساپاردان ورالىسىمەن كاسىپورىنداعى جۇمىسىن رەتتەپ تاستادى دا مەشىت پەن شىركەۋدىڭ قۇرلىسىن كورىپ قايتپاققا ارنايى ۋاقىت ءبولدى. الدىمەن ادەتتەگىسىنشە مەشىت عيماراتىنىڭ ىشىنە كىرىپ كوردى. سىرتىنان باستاپ بۇرىش-بۇرىشىن، ءوزى جوق كەزدە جاسالعان جۇمىستاردى تياناقتى تۇردە تولىقتاي قاراپ شىقتى. ءالى دە بولسا قاجەت دەيتىن كەرەك-جاراقتارىن ءتۇپ-تۇگەل كوڭىلىنە ءتۇيدى. سودان سوڭ اياڭداپ شىركەۋدىڭ ىشىنە كىرىپ، ونىڭ دا سىرتقى اۋلاسىنان باستاپ بارلىق جەرىن ارالاپ شىقتى. وعان دا قاجەتتى دۇنيەنى كوڭىلىنە توقىپ الدى. سودان سوڭ ءبىر كوشەنىڭ قوس قاپتالىنا سالىنعان مەشىت پەن شىركەۋ قۇرلىسىنىڭ قالاي ۇيلەسىم تاۋىپ كەلە جاتقانىن بايقاپ كورمەككە كوشە بويلاپ الىستاۋ كەتتى.

ەكى بىردەي قۇلشىلىق ورنىنىڭ تاپ وسىلاي ءبىر كوشەنىڭ بويىندا ورنالاسۋى بۇرىن-سوڭدى قازاق جەرىندە بولماعان جاعداي عوي. وسىنىم دۇرىس بولدى ما، جوق پا؟ بىرەۋ بولماسا بىرەۋ كۇنى ەرتەڭ سوگىپ جۇرمەي مە دەگەن وي مازالادى ونىڭ كوڭىلىن. وندا تۇرعان نە بار، يسلام ءدىنىنىڭ تالاپتارى تولىعىمەن ەسكەرىلدى. ءتىپتى مەشىتتىڭ قىبىلا جاعىندا شىركەۋدىڭ بولماۋىنا دا كوڭىل ءبولىندى. ەلدىڭ باس شاھارىندا ورنالاسقان مۋفتياتتاعى مىقتىلارمەن دە اقىلداسىپ كورىپ، بۇل ءىسىنىڭ ەشقاندايدا وعاشتىعى جوقتىعى جونىندە كەلىسىمدەرىن الدى. ءبىر جولدىڭ بويىنا ەكى قۇلشىلىق ورنىن قاراما-قارسى سالعىزۋى بۇل دىندەردى باسەكەلەستىرۋ ەمەس، كەرىسىنشە بىرىنە-ءبىرىن تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا جاقىنداتا ءتۇسۋ نيەتىنەن تۋعان ەدى. سونىمەن  بىرگە جاسىراتىنى جوك، كەيبىر كەرى كەتىپ شوقىنا باستاعان قازاقتار شىركەۋدەن الدەقايدا ادەمى كورىنەتىن، ساليحالى، ساۋاپتى، سالاۋاتتى ىستەر اتقارىلاتىن مەشىتتىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا ءوز دىنىنە  جۇرەگىن ءجىبىتىپ، كوڭىل اۋدارار دەگەن دە ويدا بولعان. راس، اداسقان قازاق باۋىرلار ساناسى ويانىپ، اقىلىنا كەلىپ، ءوز دىنىنە قايتىپ ورالىپ جاتسا، تىپتەن جاقسى. ونىڭ مۇنداي   ىشكى ىزگى ويىن بىلايعى جۇرت قايدان ءبىلسىن. مۇنىڭ ونداي ويلارىن باسقا تۇگىل سوناۋ باس شاھارداعى مۋفتياتتىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي مىقتىلارىنىڭ ءوزى  بىلە بەرمەسى انىق. سول شىركىندەردىڭ ۇلتتىڭ ۇستانىمىنا كەرەعار كەلەتىن  مۇنداي كۇردەلى ماسەلەلەرگە باس قاتىرىپ جاتقانى  شامالى سياقتى. ايتپەسە بۇرىن مۇسىلمان ءدىنى قاعابەرىس قالىپ كەلگەن كەنشىلەر قالاسىنا مەشىت سالىنا باستاعاننان بەرگى مەرزىم ىشىندە ءوز تاراپتارىنان كوڭىل ءبولىپ، باقىلاۋ-باسشىلىق جاساپ، ءبىر ەمەس بىرنەشە مارتە كەلىپ قايتۋلارىنا ابدەن بولاتىن ەدى. ودان دا يمامدىقتان ۇمىتتەنىپ، كۇندەلىكتى قالتالىلاردىڭ قالتاسىنداعى تيىن-سىيىنىن قاراقتاپ، قۇران باعىشتاتاتىن بىرەۋلەر بار ما دەپ قۇلاقتارى ەلەڭدەپ، قالتالارىنا قارعا تامعانىنا ءماز. ءبىر قۇران باعىشتاعانى ءۇشىن ەكى-ءۇش ءجۇز دوللاردى اينالاسى بىرەر ساعاتتىڭ ىشىندە جانى قينالماي جامباسىنا باساتىن وڭاي ولجا تۇرعاندا ولار ءبىر قيىرداعى كەنشىلەر قالاسىندا سالىنىپ جاتقان مەشىتكە باستارىن اۋىرتىپ قايتسىن. قازىر ءبىر كەزدەگى ايگىلى اقتايلاق بي مەن شاكىرىم قاجىداي ءدىندى ەل ەرتەڭىنىڭ، ەل بولاشاعىنىڭ التىن دىڭگەگى تۇرعىسىنان قارايتىن دانالار قايدا؟! كوكەيلەرىن دوللار دەيتىن كوك قاعاز تەسكەن، وزگەدەن گورى ءوز باسىنىڭ قامىن كوبىرەك كۇيىتتەيتىن كىلەڭ ءبىر كىرەۋكە كوز ءدىني مىقتىلار قاپتاپ كەتكەن كەز عوي بۇل. بايشىكەشتەردى جاعالاعان، دەپۋتاتتاردى ساعالاعان سونداي دىنشىلدەر مەن ءدىنباسىلاردان نە ءۇمىت، نە قايىر؟!  

رۋسلان وي جەتەگىندە ءبىراز جەر ۇزاپ كەتىپتى. ەندى توقتاپ شامامەن جارتى شاقىرىمداي جەردەن ەكى عيمارتقا  الما-كەزەك قاراعان. ءبىر ءسات ەكى عيماراتتىڭ مۇنارالارىنا كوزى تۇسكەن كەزدە ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي «بۇل قالاي»؟ – دەپ قاراپتان-قاراپ تۇرىپ تاڭ قالدى. مەشىتتىڭ مۇناراسىنان  شىركەۋدىڭ مۇناراسى اجەپتاۋىر بيىكتەپ كەتكەن. جوبا جاساۋشىلارعا تاپسىرىس بەرگەندە مەشىت پەن شىركەۋدىڭ بيىكتىگى بىردەي بولسىن دەپ ەرەكشە تاپسىرعان-دى. سوندىقتان جوبادا مۇنداي اقاۋدىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ويلادى رۋسلان. ءسويتتى دە قولىنداعى راتسيامەن كولىكتە وتىرعان جۇرگىزۋشىسىن شاقىردى. ماشيناسى كەلىسىمەن ورنىنا وتىرا سالا دەرەۋ كولىك ىشىندە جاتقان جوبالاردىڭ سىزباسىنا ءۇڭىلدى. ەكى جوبانى دا تاعى ءبىر مارتە مۇقيات قاراپ شىقتى. جاتقا بىلەتىن جوبانىڭ ءار سىزىعى كوكەيىندەگىدەي سايراپ تۇر. ءبارى ويلاعانىنداي، ءبارى دۇرىس. سوندا قاعازداعى جوبا قالايشا ءىس بارىسىندا وزگەرىسكە ۇشىراعان. رۋسلان دەرەۋ قالتا تەلەفونى ارقىلى حابارلاسىپ عيمارتتاردى تۇرعىزىپ جاتقان كومپانيانىڭ ينجەنەرلەرىن شاقىرتىپ الدى. ءبىرى قازاق، ەندى ءبىرى ورىس جىگىتى. قازاق مەشىتتىڭ، ال ورىس شىركەۋدىڭ قۇرلىسىنا جاۋاپتى. رۋسلان ەكەۋىنە الما-كەزەك قاراپ « مىرزالار، مىنا جوبا بويىنشا مەشىت پەن شىركەۋدىڭ بيىكتىگى بىردەي بولۋ كەرەك ەدى. ال شىن مانىسىندە شىركەۋدىڭ مۇناراسى  بيىكتەپ كەتكەنى قالاي؟ – دەدى شىركەۋدى تۇرعىزۋشىعا  بۇرىلىپ:

- رۋسلان بوريسوۆيچ، ءسال بيىكتەپ كەتسە كەتكەن شىعار. ونى سىزعىشپەن ولشەگەن جوقپىن. مەنىڭشە ەكەۋى دە بىردەي سياقتى، - دەدى ورىس جىگىتى جالتارىپ. ال رۋسلان ۇندەمەي تۇرعان قازاق جىگىتىنە قاراپ:

- مۇرات، سەنىڭشە قالاي؟ – دەدى.

- بىلمەيمىن، ءبارى دۇرىس سياقتى، - دەدى اناۋ يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ.

ورىس ۇلتى تۇرعان جەردە قازاقتاردىڭ وسىلاي كۇمىلجىپ، سولاردىڭ ءسوزىن قوستايتىنىن باياعىدان بىلەتىن رۋسلان ەندى ساز بەتتەنىپ سازىرايىپ تۇرعان ورىس ينجەنەرىنە :

     -سەرگەي، جوبادا ءبارى دە تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورسەتىلگەن. سەندەر  جوبادان اۋىتقىماۋلارىڭ كەرەك ەمەس پە؟ نەگە بۇلاي ىستەدىڭدەر؟- دەپ قايتالاپ سۇرادى.

  سەرگەي قيتىعىپ، رۋسلاننىڭ سۇراعىنا شامدانا جاۋاپ بەردى.

     -رۋسلان بريسوۆيچ، وندا تۇرعان نە بار؟ شىركەۋدىڭ مۇناراسى بيىك بولسا، بىردەڭەڭىز كەتە مە؟ جالپى مۇسىلماندار مەشىتىنىڭ مۇناراسى بيىك بولعانىن كورگەن ەمەسپىن. ال قازاقتارعا كەلسەك بۇلار قالا، مەشىت سالىپ كورمەگەن حالىق.  قوي باققان حالىقتىڭ سالعان مەشىتى قوي قوراسىنان ازعانا عانا بيىك بولعان. ال ءبىزدىڭ شىركەۋىمىزدىڭ مۇنارالارى قاشاندا بيىك، اسقاق كەلەدى ەمەس پە؟ ونى وزىڭىزدە جاقسى بىلەسىز. ءارى-بەرىدەن سوڭ ءسىز حريستيان دىنىندە ەمەسسىز بە؟ ەندەشە سىزگە مەشىتتەن گورى شىركەۋدىڭ مۇناراسى بيىك بولعانى دۇرىس شىعار، - دەدى سەرگەي  بۇجىر بەتى ءمىز باقپاي سىزدانىپ.

      -مەن ساعان مەنىڭ ءدىنىمدى ايت دەگەن جوقپىن، قىمباتتىم، - دەدى رۋسلان ورىستاردىڭ «دوروگوي»، – دەپ سويلەيتىن ادەتىنە باسىپ، – سەن ماعان ءدىن ءجايىندا ءدارىس وقىما. مەن ءدىننىڭ ءجايىن سەنەن گورى جاقسى بىلەمىن. مۇسىلمان مەشىتىنىڭ مۇناراسى الاسا بالعانىن قاي جەردەن كوردىڭ؟ ال، قازاقتاردا قالا، مەشىت بولمادى دەگەندى كىم ايتتى ساعان؟ باسقا-باسقا، وسى ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ وزىندە بۇل حالىقتىڭ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىمەن ارالىسىپ، ساۋدا ساتتىق جاساسقان قانشا قالالارى بولعاندىعىن بىلەسىڭ بە؟ بىلمەسەڭ ءبىلىپ ءجۇر. تاريحىنا ءۇڭىل، وقى، ىزدەن. سوندىقتان كوپ ءسوزدى قويىپ، شىركەۋدىڭ مۇناراسىن مەشىتتىڭ مۇناراسىنان اسىرماي، تەڭەستىرەتىن بول. مۇنى تاپسىرۋشىنىڭ تالابى دەپ ءبىل، - دەدى قاتقىل ۇنمەن.

       -رۋسلان بوريسوۆيچ، مەن ولاي جاساي المايمىن. كىم بولساڭىز دا ايتارىم سول. شىركەۋدىڭ مۇناراسىنا بولا رەنجىسپەيىك. تاپسىرۋشىمىن دەپ ويىڭىزعا كەلگەندى جاساتا المايسىز ماعان. مەنىڭ دە دىننەن حابارىم بار. سوندىقتان ءوزىم بىلەمىن. ەڭ باستىسى شىركەۋ جوبا بويىنشا ساپالى سالىندى، - دەدى سەرگەي ءالى دە قاسارىسقان قالپىنان قايتپاي.

      -ەندەشە ەرتەڭ مەن كەلگەنشە شىركەۋدىڭ مۇناراسىن مەشىتتىڭ مۇناراسىنان تۇپ-تۋرا  جەتى مەتر تومەندەتەسىڭ. ايتپەسە، باسىڭا اڭگىرتاياق ويناتامىن. سەن كىممەن سويلەسىپ تۇرعانىڭدى ءبىل پۇشىق كومپانيانىڭ، ينجەنەرى، - دەپ جايشىلىقتا جايماشۋاق كورىنەتىن قوڭىرقاي ءجۇزى قوشقىلدانىپ قاتتى اشۋلانىپ كەتكەن رۋسلان شىركەۋدىڭ جوباسىن سەرگەيدىڭ بەتىنە لاقتىرىپ تاستاپ كەتىپ قالدى.

      سول بەتىندە ۇيىنە بارىپ، جۇرگىزۋشىسىنە ەرتەرەك كەلۋدى تاپسىردى دا وزىنە-ءوزى كەلە الماي اۋلادا تەڭسەلە باسىپ ءبىراز ءجۇردى. سودان سوڭ كەشكى اسىن ەرتە ءىشىپ جاتىپ قالدى. ەرتە جاتتى دەگەن اتى عانا، كورەر تاڭدى كوزىمەن اتىردى دەسە دە بولعانداي. تاڭەرتەڭ تاعى دا ەرتەلەتە تۇرىپ، ويسوقتى جانداي ءۇي ىشىندە تاعى ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ تولعاندى. ويىنا قايتا-قايتا كەشەگى وقيعا ورالا بەرەدى. ادامزاتتىڭ ءتۇبى ءبىر ەكەنىن ويلايدى. بىراق وسى ادام اتادان تارايتىن ءتۇبى ءبىر تۋىس ادامزات قۇدىرەت قانشا اقىل، سانا بەرگەنمەن نەگە اقىلسىزدىق جاسايدى. بىرىمەن ءبىرى تالاسىپ-تارتىسادى، وشتەسىپ-قاستاسادى، جانجالداسىپ – جاۋلاسادى. نەگە، نەلىكتەن، نە جەتپەيدى؟ رۋسلاننىڭ ويى وسىعان بولا ونعا، ساناسى ساققا بولىنەدى. «بىرەۋدى بىرەۋ  بويىنا توعىتپاي مەنسىنبەۋ، كەمىتىپ-كەمسىنۋ، مىنەپ-مۇقاتۋ، قاعىپ-قاقپايلاۋ دەگەن بولمايدى عوي. ۇلكەن ادىلەتسىزدىكتەر وسىنداي كىرازىمايتىن كىشكەنتاي نارسەلەردەن ۋشىعىپ كەتىپ جاتادى»، -  دەپ ويلادى ول.

توماعا تۇيىق كۇي كەشە ءجۇرىپ، قىرىنىپ-جۋىنىپ، جۇرگىزۋشىسى كەلگەنشە دايىن بولعان رۋسلان كولىگىنە وتىرىسىمەن:  

- مەشىت جاققا تارت،- دەدى.

      جۇرگىزۋشىسى اڭ-تاڭ قالدى. «تاڭ اتپاي مەشىتكە نەمەنەگە بارماق؟ كەشەگى ءىستىڭ ناتيجەسىن كورەيىن دەدى مە؟ بار بولعانى ءبىر تۇندە نە بىتەدى. بىراق كەشە كوكجال كورگەن دۇرەگەيدەي ءدۇرديىپ، باستىقتىڭ قاھارىنان قايمىعىپ قالعان ورىس ينجەنەرى بۇكىل جۇمىسشىلارىن جاپسا دا بۇگىن جانتالاسىپ ايتىلعان ءىستى رەتكە كەلتىرىپ قويۋى دا ابدەن مۇمكىن-اۋ. داۋدە بولسا ول بۇگىن جاتا الماعان شىعار»، - دەپ ويلادى. سويتكەنشە بولعان جوق، ولار مىنگەن جۇردەك ماشينا مەجەلى جەرگە الىپ كەلىپ تە قالعان ەدى. كولىك مەشىتكە بەس-التى ءجۇز مەتر شاماسىندا قالعاندا رۋسلان جۇرگىزۋشىسىنە توقتا دەدى. ماشينا توقتاعان سوڭ بايىپپەن دالاعا شىققان رۋسلان  مەشىت پەن شىركەۋدىڭ مۇناراسىنا كوز سالدى. ايتقانى اينىماي ورىندالىپتى. ورىس ينجەنەرى شىركەۋدىڭ مۇناراسىن شاۋىپ، مەشىتتەن اجەپتاۋىر تومەندەتكەن. سونى كورىپ  كوڭىلى ورنىققان رۋسلان  «اقىماق، اقىلىڭ ورنىنا تۇسكەن ەكەن»، - دەدى مىرىس ەتىپ.

     جۇرگىزۋشىسى ءوزى بىرگە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلدىڭ جۇزىندە قادالعان جەرىنەن قان الاتىنداي باستىعىنىڭ تالاپشىلدىعىن تالاي كورگەن. اسىرەسە، تۋرالىعى مەن كىسىلىگى ۇنايدى. قاجەت بولسا ءدال وسىلاي كىمگە دە بولسا ءوز ايتقانىن ىستەتەدى، ءسوزىن وتكىزەدى. قاشان بولسىن تىعىرىقتان شىعاتىن جولدى تابا بىلەدى، جىلدام دا دۇرىس شەشىم قابىلدايدى. ءالسىزدى قورعاپ، قولدايدى، اقاۋدى وڭدايدى، كەم-كەتىككە، جوق-جىتىك پەن قارىپ-قاسپىرگە قارايلاسىپ، قول ۇشىن بەرىپ، كومەكتەسەدى. ول ءبارىبىر ورىس ينجەنەرىنىڭ ىستەمەسىنە قويماس ەدى. ەشقاشان ەشبىر ءدىندى بولمەيدى، مۇسىلمان ءدىنىن حريستيان دىنىنەن كەم كورمەيدى. تابيعاتىنان جانى دا، ارى دا تازا كارىس ازاماتىنىڭ وسىنداي باتىلدىعى، اقىلدىلىعى ءبىزدىڭ قانداستارىمىزعا جۇعىستى بولسا عوي. مەيىرىمسىز  تاسجۇرەك، وبىر دا وزبىر، جەمقور دا قورقاۋ مەنىڭ  كەيبىر قانداستارىم وسىنداي ابزال جانداردان ۇلگى السا ەتتى  دەگەن ويدا وتىردى جۇرگىزۋشى. جۇمىس ورنىنا باستىعىن جەتكىزگەننەن كەيىن دە جۇرگىزۋشى قاۋمالاعان قالىڭ ويدىڭ قۇشاعىندا بولدى.

مەشىتتىڭ مۇناراسى تۇرماق، قازاقتىڭ ويى مەن ساناسى دا تومەندەپ كەتتى ەمەس پە. ول وسى جەكسەمبىلەردەن جۇققان اۋرۋ. ءبىر كەزدە قازاق حاندىعىنىڭ باتىس بولىگىن الداپ ارباپ قولاستىنا قاراتىپ العان اق پاتشا اقىرىنداپ قۇرلىقتا جىلانداي جىلجىپ، تاسباقاداي ءىلبىپ، وزەندەردى ورلەپ ۋىلدىرىعىن شاشقان بالىقتاي سىرعىپ الدىمەن قامالدار سوقتى. سودان سوڭ سول قامالداردا قوڭىراۋلارى كۇڭگىرلەگەن شىركەۋلەرىن تۇرعىزدى. قازاق دالاسىنىڭ توسىندە سوعىلعان سول قوڭىراۋلى شىركەۋلەر بىرتىندەپ، قازاق بالاسىنىڭ ساناسى مەن جۇرەگىنىڭ تورىنە دە سوعىلۋى ءتيىس بولاتىن. الايدا ول زىميان ويلار عايىپتىڭ كۇشىمەن قازاق دالاسىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى اتتى دا بىت-شىتى شىعىپ جۇزەگە اسپاي قالعاندىعى بەلگىلى. 

قۇدايعا ءتاۋبا، تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى ۋاقىتتا قازاقتاردىڭ جاعدايى جاقسارىپ، تۇرمىسى تۇزەلدى. ەڭ باستىسى قوجايىنداردىڭ قولىنا قاراعان، مىناۋىم دۇرىس، اناۋىم بۇرىس پا دەگەن جاۋتاڭكوزدىكتەن، جالتاقويلىقتان ارىلدى. ءوز بيلىگى وزىندە، اۋزىنا قاقپاق، سوزىنە تيىم سالىپ جاتقان ەشكىم جوق. دەگەنمەن باياعى دالاسىنداي دارحان كوڭىلدى، كەڭ پەيىلدى قازاقتار قازىر جوقتىڭ قاسى. ءتىپتى قازىرگى قازاقتار مۇلدە وزگەرگەن دەسەدە بولعانداي. جاقسى كۇندە ارقايسىسى جانتالاسىپ بايۋدى ويلايدى. كەدەيى باي بولسام، بايى ءتورت قىبىلام ساي بولسا دەپ ارماندايدى. ال بايۋدى ارمانداعان ادامنىڭ رۋحاني بايۋى ەكىتالاي.  سودان بارىپ ۇلتتىق رۋحتىڭ، ءبىلىم مەن بىلىكتىڭ، كىشىلىك پەن كىسىلىكتىڭ، ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەردىڭ مۇناراسى الاسارادى ەكەن. ەدىگەدەي ەل قامىن جەگەن ەلباسى بىرەۋ، قالعانىمىز وعان تىرەۋ بولايىق دەگەن ەلدىڭ ەرتەڭىن ويلايتىن ازاماتتار از. كوبىسى بيلىككە قولى جەتسە قارپىپ قالۋعا دايىن تۇرادى. بىزگە بۇل الدىمەن وزىڭە، سودان سوڭ وزگەگە زيان ەكەندىگىن سانامەن ويلاپ بىلمەك كەرەك سياقتى. ءناپسىنىڭ قۇرىعى ۇزارىپ، يماننىڭ قۇرىعى قىسقارماسا يگى ەدى. قۇلقىنىنا قۇرىق بويلامايتىن ازاماتتارى بار ەلدىڭ بولاشاعى قالاي جارقىن بولماق. سوندىقتان ءار جۇرەك ۇلتتىق ويدىڭ مۇناراسىن بيىكتەتسە عوي شىركىن!

لايىم سولاي بولعاي. ۇلتتىق تا، رۋحاني دا مۇنارامىز بيىكتەي بەرسىن، اعايىن!                                                           

داستان اقاش،

 استانا قالاسى.

Abai.kz