جاقىندا اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى بىرلەسە وتىرىپ، قازاقتىڭ تۇڭعىش پروفەسسورى، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ تۋعانىنا 115 جىل تولۋىنا وراي حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزدى. جيىنعا بىرقاتار شەتەلدەردەن: تۇركيا، يران، اراب ەلدەرىنەن جانە قىرعىزستاننان عالىمدار قاتىستى. وسى القالى باسقوسۋدا جاسالعان باياندامالاردىڭ ءبىرى رەتىندە فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەردەن قاجىبەكتىڭ ءسوزىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

بۇگىنگى كۇنگى قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن عىلىمى، جالپى رۋحاني بولمىسىنىڭ ەرەكشەلىگىن سارالاي تۇسكەندە، مىندەتتى تۇردە الدىمىزدان كوسە-كولدەنەڭدەپ ءبىر اششى شىندىق شىعا بەرەدى. ول قالاعانىمىزعا نەمەسە قالاماعانىمىزعا، كەلىسكەنىمىزگە نەمەسە كەلىسپەگەنىمىزگە قارامايتىن شىندىق، وتە اۋىر شىندىق. ءبىز، بۇگىنگى قازاق، ءوزىمىزدىڭ اكەلەرىمىزدى، الىستاعى اتا-بابالارىمىزدى عانا ەمەس – مىنا كەشەگى حالقىمىزدىڭ ماقتانىشى، التىن قورى، ماڭداي الدى زيالىلارىمىزدى، جازۋشىلاردى، عالىمداردى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىمىزدى – تانىمايتىن، بىلمەيتىن، ءتىپتى كەيبىر جاعدايلاردا، بوتەنسيتىن، مەنسىنبەيتىن، ەسكەرمەيتىن ەلگە اينالىپ بارامىز با دەگەن كۇمان الدىمىزدان كەسە كولدەنەڭدەپ شىعا بەرەدى. بۇل ماقتانارلىق قاسيەت ەمەس. بۇل رۋحاني ازعىندىق...

(ەسكەرتپە: 2007 جىلى استانادا وتكەن جانە تانىمال تۇرىكتانۋشى يشتۆان ماندوكي قوڭىرعا ارنالعان “قازاق ءتىلىنىڭ تاريحى: التاي ءداۋىرى – پروتوتۇرىك كەزەڭى – كونەتۇرىك ەسكەرتكىشتەرى” اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا قابىلداعان قارارىنا سايكەس وسى ماقالادا ءبىز تۇركى ~ تۇركú ~ تۇرك ~ تۇرىك ج.ب. سينونيمدەس تەرميندەردى تەك قانا ءبىر ءتول دارا تۇرىك فورماسىندا جانە دە ونى ‘ورتاق تۇرىك’، ء‘بىر تۇرىك’، ‘تۇرىك’ ماعىناسىندا قولدانۋدى ءجون كوردىك. جالعىز ورتاق تۇپنۇسقاعا ورالۋ پىكىرى قازاقستان، ماجارستان، قىتاي، تۇركيا، قىرعىزستان، رەسەي جانە ازەربايجاننان قاتىسقان عالىمدار تاراپىنان ءبىراۋىزدان قولداۋ تاپقان بولاتىن. قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ زامانىندا دا، ۆ.ۆ.رادلوۆ جانە باسقا عالىمدار زامانىندا دا، تۇرىك جانە تۇركى تەرميندەرى ماعىنا جاعىنان ءبىر-بىرىنەن اجىراتىلماي پايدالانعان، ورىسشاسىندا دا ول كەزدە، بايقاساڭىز، ءبىر-اق “تۋرەتسكي، تۋركي” دەگەن تەرمين بولعان. كەيىن عىلىمي تۇرعىسىنان ەش قيسىنى جوق، تەك ساياسي استارى بار، ىشكى جانە سىرتقى تۇرىكتەكتەس حالىقتاردى ءبىر-بىرىنەن ءبولۋ ماقساتىمەن türk ~ türik ~ türki ~ türkí // تيۋروك ~ تۋروك ~ تۋركú ~ تيۋركú // تۇرىك ~ تۇركى ~ تۇرك // turkish ~ turkic ~ türkە ~ türkisch ~ turc ج.ب. تەرميندەرى پايدا بولىپ ماسەلەنى تىپتەن شاتاستىرىپ، قاجەتسىز كۇردەلەندىرىپ جىبەرگەن.)

بۇعان ناقتى دالەل – الاشتىڭ تالاي مۇشەلتوي داتالارىن ۇندەمەي قالىپ نەمەسە ءىشىنارا اتاپ وتكەننىڭ وزىندە، بىرەۋدەن ۇيالىپ، نە بىرىنەن جاسقانىپ، داۋىسىمىزدى كوتەرە الماي، كىتاپتارىن بىرەر مىڭ تيراجبەن عانا قۇمعا سىڭگەن تامشىداي قىلىپ شىعارعانداي بوپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداۋعا تىرىستىق، تالاي ارىستارىمىزدىڭ تويىن ولار تۋعان وڭىرلەرگە اقىرىن ىسىرىپ تاستاپ، تار، جەرگىلىكتى اۋماقتا عانا بۇكىلحالىقتىق ءمانىسى بار شارالاردى وسىلاي (مىنا ءسوزىم ءۇشىن سىزدەردەن كەشىرىم سۇرايمىن) “جەتىم قىزدىڭ تويىنداي” اتاپ ءوتىپ جاتقانىمىز شىندىق ەمەس پە...

ەلدىك جان-دۇنيەمىزدى، ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزدى قالىپتاستىرعان ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە الۋعا ءتيىستى ورنىمەن – مىنا ءداپ بۇگىنگى كۇنگى ناسيحاتتالۋ دارەجەسىن سالىستىرىپ قاراساق، ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي ەكەنى كىم-كىمگە دە انىق كورىنەدى. بۇل سوزدەرىم استە بار يگى تاجىريبەمىزدى جوققا شىعارۋ ەمەس. جاقسى زەرتتەۋلەر بارشىلىق، ءبىراز جاقسى تويلارىمىز دا وتكەرىلدى، البەتتە... بىراق ماسەلە وندا ەمەس. ماسەلە، جالپى قۇبىلىستا، ۇدەرىستە، ۇردىستە (تەندەنتسيادا), ساياساتتا، قوعامدىق ۇستانىمدا بولىپ وتىر. ماسەلەن، اتاپ ايتساق، مەملەكەتىمىزدىڭ ءبىر سارابدال باعىتىنا – سول مەملەكەتىمىزدى قۇرعان، ىرگەسىن قالاعان كەمەڭگەرلەرىمىزدىڭ قوسقان ۇلەسى ونىڭ مازمۇنىنا اينالماسا، ۇرانى بولماسا، ساباقتاستىق جالعاسى رەتىندە دامىماسا – حالقىمىزدىڭ تاريحىنان ايىرىلۋىمىز ابدەن مۇمكىن ءارى ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ وتارلىق ماڭۇرتتىك كەيىپىندە ازعىندىققا ۇشىراپ قالا بەرۋىمىز بەك مۇمكىن ەكەندىگىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى. تاريحشى، پروفەسسور مامبەت قويگەلدىنىڭ ايتقانىنداي، “وسى ماڭىزدى تاقىرىپتى زەرتتەپ جۇرگەن مامانداردىڭ سانى ءبىر قولىمنىڭ ساۋساعىنا سىيىپ كەتەدى” دەگەن ءبىر ءسوزى ءبىزدىڭ بۇگىنگى حالىمىزدى، جەتكەن ورەمىزدى كورسەتەدى...

ناقتى ءبىر-اق مىسال كەلتىرەيىك. ءبىر-اق سۇراق قويىپ كورەلىك وزىمىزگە: ء“بىز، بۇگىنگى قازاق قوعامى، جالپى جۇرتشىلىق جانە عالىمدار، تاريحشىلار، ادەبيەتشىلەر، تىلشىلەر، ساياساتكەرلەر، جازۋشىلار، ت.ت.، ءبىر-اق كىسىنىڭ اتىن اتايىقشى: قۇدايبەرگەن قۋانۇلى جۇبانوۆتى، ءبىز وسى اياۋلى تۇلعامىزدى تانيمىز با، تانىمايمىز با؟ بىلگەنىمىز، تانىعانىمىز، ۇيرەنگەنىمىز، كوڭىلگە تۇيگەنىمىز – سانامىزعا ءسىڭىپ، عىلىمىمىزعا ەنىپ، وزىنە لايىق، ءتيىستى ورنىن يەلەنىپ ۇلگەردى مە؟”

سۇراقتى بۇگىنگى عىلىم تاقىرىبىنا ورايلاستىرىپ، ءسال تارىلتىپ، ناقتىلاي قويىپ كورەيىن: ء“تىلشى لينگۆيستەرىمىز، مىنا بىزدەر، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ قىر-سىرىن، ايتقان-جازعان ويلارىن، يدەيالارىن تولىق زەرتتەپ شىقتىق پا؟ قۇدەكەڭ قويعان پروبلەمالاردىڭ ۇزىن-ىرعاسىن انىقتاپ، جۇيەلەپ، كلاسسيفيكاتسيالاپ، سارالاپ، بۇگىنگى گرامماتيكالىق تەوريامىزدىڭ قۇرامىنا، فونەتيكالىق زەرتتەۋلەرىمىزگە، لەكسيكولوگيا مەن سەماسيولوگيامىزعا ەنگىزدىك پە، جوق پا؟” جاۋاپ بارشاعا ايان، ءبىر-اق سوزبەن: جوق.

ارينە، بۇل سۇراقتى تەك قانا ءبىر تۇلعا توڭىرەگىندە قويعان دۇرىس ەمەس. احاڭدار، ءنازىر تورەقۇلوۆ، مۇحامەتجان تىنىشباەۆ، مۇستافا شوقايلار – ارينە، ءبىز دە كەزىندە ولاردىڭ قۇندى ەڭبەكتەرىن بىلمەي، تانىماي وسكەن، باسقا سانامەن قالىپتاسقان، جەتىلگەن ۇرپاقتىڭ وكىلدەرىمىز. تاعى ءبىر مىسال. ءبىرىنشى بۋىن تاريحشىلارىمىز: مۇحامەتجان تىنىشباەۆ، مۇستافا شوقاي، ءنازىر تورەقۇلوۆتار، قازاقتىڭ ەسكى تاريحىن ءاۋ باستاعى شۋمەر زاماندارىنان باستاعان. بۇل عالىمدارىمىزدىڭ وزدەرىن دە، جازعان-سىزعان ەڭبەكتەرىن دە تۇتاسىمەن جويىپ تىندىق (سەبەبى مەن سالدارى – بولەك اڭگىمە). ۇمىتتىق، جادىمىزدان ارام بەزدەي سىلىپ تاستادىق كەزىندە ولاردى. امال قانشا، ەكىنشى بۋىن تاريحشىلارىمىز دا، قايران بەكماحانوۆتار ج.ب.، ايتارىن ايتىپ قالعانىمەن، جەرىنە جەتكىزە المادى، يت جەككەنگە ايدالدى، سوتتالدى، امان قالعانىنا شۇكىرشىلىك ەتىپ، كىتاپتارىن ەندى عانا جاريالاپ، عىلىمي اينالىمعا كىرگىزە باستاعانىمىزعا دا (ول دا ازىرشە تەك ءسوز جۇزىندە) از عانا جىلدىڭ ءجۇزى بولدى.

ۇلى ءسوزدىڭ ابەستىگى جوق، اشىعىن ايتايىن، مىنا ءبىزدىڭ قازىرگى تويلاعالى جاتقان تويىمىز – قازاق ەلىنىڭ، حاندىعىنىڭ، مەملەكەتتىلىك تاريحىنىڭ باستاۋ الار كەزەڭى جانىبەك پەن كەرەي زامانىنا سايادى دەگەن تۇجىرىمىمىز، بۇل دا، ەش كۇمانسىز، – كسرو-نىڭ توتاليتارلىق جۇيەسىنىڭ قىلىشىنان قانى تامىپ تۇرعان كەزدە بىزگە جوعارى جاقتىڭ، وتارشىل باس كرەملدىڭ سول كەڭەستىك داۋىردە رۇقسات بەرگەن تاريحي مەجەسى. “حوپ بولاتشىل” قىزىل كوممۋنيست تاريحشىلارىمىزدىڭ ورتالىق كومپارتيا پوليتبيۋروسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، بەكىتىلگەن، ماقۇلدانعان ستسەناريى بويىنشا دۇنيەگە كەلگەن تاريحىمىز بۇل. ۇلى بابالارىمىز جانىبەك پەن كەرەيدىڭ ۇلىلىعىندا ەش كۇمان جوق، ارينە. ولار، ءسوزسىز، حالقىمىزدىڭ ەڭ قايعىلى، زور، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەرىندە دانالىعى مەن باتىرلىعىنىڭ ارقاسىندا ەلدىگىمىزدىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ، تۇعىرىن نىعايتا تۇسكەن الىپ تۇلعالارىمىز. دەگەنمەن، ولاردى العاش رەت شاڭىراعىمىزدى كوتەرىپ، قازاق حالقىنىڭ، حاندىعىنىڭ، مەملەكەتىنىڭ بارىن دۇنيەجۇزىنە ءبىرىنشى بولىپ پاش ەتتى دەۋ – اقيقاتقا قيانات.

مەنىڭ الدىمدا قىرعىزستاننان كەلگەن پروفەسسور قادىرالى قونقوباي مىرزا بىزبەن ۇلكەن جاڭالىعىمەن ءبولىستى: ء“بىز قازاق حالقىنىڭ كونەلىگىن، بايىرعىلىعىن دالەلدەپ، ونىڭ كونە تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇرۋشىسى بولعانىن ناقتى ايقىنداپ وتىرمىز” دەدى. ءبىزدى بارشا تۇرىكتەكتەس حالىقتار قاراشاڭىراق، ىرگەلى ەل دەپ ەسەپتەيدى. اتامەكەن ەكەندىگىمىزدى قۇرمەتپەن اتايدى. بىزدەن اۋىپ كوشكەندەر تۇركيا، ازەربايجان، وزبەكستان، تاتارستان، ج.ب. – جۇزدەن استام ۇلت پەن ۇلىس، وتىزدان استام دارا مەملەكەت بولىپ وتىرعان ەلدەر – ۇلى قازاق حاندىعىنىڭ ۇرپاقتارى ەكەنىن اۋىز تولتىرا قايتالاپ، وقۋلىقتارىنا جازىپ، عىلىمي ەڭبەكتەرىندە اتاپ وتۋدە. مۇنى ءبىز ايتپايمىز، بۇل سوزدەردى سول ەلدەردىڭ عالىمدارى بىزگە باعىشتاپ سىلتەمە جاسايدى، العىستارىن قازاق ەلىنە قۇرمەتپەن، ماقتانىشپەن بىلدىرەدى. مىنا تۇرعان كورشى قىرعىزدارىمىز اقاەۆ تۇسىندا دا، اتامباەۆ تۇسىندا دا قىرعىز مەملەكەتتىلىگىنىڭ ەكى جارىم مىڭ جىلعا جۋىق تويلارىن رەسمي تۇردە – وتە ساپالى، حالىقارالىق، جوعارى دەڭگەيدە وتكەرۋدە. بۇل جەردە وقىرماندار نازارىن مىنا ماڭىزدى جايتقا اۋدارعىم كەلەدى. ويتكەنى، ولاردىڭ عىلىمي كونفەرەنتسيالارىنا بارىپ بايانداما جاساپ ءجۇرمىز.

وزبەكتەردىڭ، ازەربايجاننىڭ، تۇرىكتەردىڭ دە (بىزدەن تاراعان!) مەملەكەتتەرى - بىرەر مىڭجىلدىق تاريحى بار مەملەكەتتەر. بۇۇ مەن يۋنەسكو، شەتەلدىك عىلىمي قاۋىمداستىق قابىلداعان، مويىنداعان داتالار بۇلار، ويدان شىعارىلعان ەشتەڭەسى جوق، ابدەن دالەلدەنگەن. جانە ولاردىڭ ءبارى، قايتالاپ ايتايىن، ءبىزدى اتا جۇرت دەيدى. ياعني، ءبىز ولاردان الدەقايدا كونە، ەسكى، بايىرعى ەل-جۇرت بولعانىمىزدى باسا قولدايدى بارشاسى. ال، ءبىز شە؟ كەم دەگەندە، جاھاننىڭ جارىمعا جۋىعىن قاناتىنىڭ استىنا سىيدىرعان ۇلى دەشتى قىپشاقتىڭ تىكەلەي مۇراگەرى – ءبىز، بۇگىنگى قازاقستان... وسى ىسكە باستاما كوتەرىپ جۇرگەن رەسپۋبليكامىزدىڭ زيالى قاۋىمى ەلباسىمىزدىڭ ءاربىر ماڭىزدى تاپسىرماسىن قىپ-قىزىل ناۋقانعا اينالدىرىپ، قايتا-قايتا ەلگە كۇلكى بولعالى قاشان؟ پرەزيدەنتىمىزدىڭ ءبىر-اق سوزىنە، ءجونى ءتۇزۋ وقۋلىق كەرەك دەگەنگە – ءار وبلىس، ءار قالا، ءار اۋدان، ءار ەلدى-مەكەن، ءار تايپامىز، ءار رۋىمىز وزدەرىنىڭ “ەرەكشە” باتىرلارىن، بيلەرىن، حاندارىن تالاستىرا، جارىستىرا كوككە كوتەرە تىقپالاپ، بايگى تىگىپ، باستەسە باستامادىق پا؟ ەندى، مىنە، 550 جىلدىققا وراي بيلىكتىڭ باستاۋىمەن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە رەسپۋبليكا كولەمىندە 550 ءىس-شارا وتكىزبەكشى... وسىندايدا، ءبىزدىڭ شىن تاريحىمىزدىڭ 550 جىل ەمەس، كەمىندە 5 مىڭ 500 جىلعا سوزىلاتىن جەلىسى بار ەكەنىن كەيبىر ۇلىقتارىمىزدىڭ بىلمەگەنىنە تاڭ قالاسىڭ، بەتىڭدى جاباسىڭ. ارينە، ۇلىقتار بىلە بەرمەيدى. بىراق ولارعا ەڭ بولماسا اقىل-كەڭەس بەرەتىن بىلگىر عالىم-قايراتكەر زيالى قاۋىم بولمادى ما دەرسىڭ.

قۇدەكەڭە ورالايىق. قىسقا ومىرىندە قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ تىندىرعان ىستەردىڭ، باستاعان باستامالاردىڭ، وقىعان وقۋى مەن توقىعان عيبراتىنىڭ تەلەگەي-تەڭىز ەكەنىنە تاڭدانباسقا شارا جوق. بۇگىنگى تىلمەن ايتساق، جاۋاپتى، جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكەر مىندەتىن دە تالاي رەت اتقارعان – تەمىر-ورقاش بولىسىنىڭ توراعاسى بولدى، اقتوبە گۋبەرنياسىنىڭ وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىن باسقاردى، سول زامانعى استانامىز قىزىلوردادا حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ نۇسقاۋشىسى بولىپ جۇمىس ىستەدى. اراب، پارسى، ورىس، لاتىن، فرانتسۋز، نەمىس، اعىلشىن، وسمان-تۇرىك، شاعاتاي، ورحون-ەنيسەي، كونە ۇيعىر، جاپون، قىتاي جانە باسقا تىلدەردى ەركىن پايدالانعان، اۋدارماشى رەتىندە دە، عىلىمي ەڭبەكتەرىندە دە. ءباسپاسوز اقپارات قۇرالدارىنىڭ جەتەكشىسى، ۇيىمداستىرۋشىسى، قۇرۋشىسى دا بولدى – «اي»، «تەز» جۋرنالدارىن اشقان. اقىن، دراماتۋرگ، رەجيسسەر، جورنالشى، ساياساتكەر، قازاق ءتىلىن زەرتتەۋشى، تۇرىكتانۋشى، سىقاقشى-فەلەتونشى، مۇعالىم، ۇستاز (اقتوبە پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىندا ساباق بەرگەن، قازپيدە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى كافەدراسىن قۇرعان), شىعىستانۋشى، مۋزىكاتانۋشى، ونەر زەرتتەۋشىسى، پۋبليتسيست، ەتنوگراف، كومپاراتيۆيست (پالەو-لينگۆيست), ابايتانۋشى، ءدىنتانۋشى، مادەنيەتتانۋشى، شەشەن، وراتور، ءانشى ج.ب. بۇلاردىڭ ءبارى – ءبىر-اق ادام. ونىڭ وزىندە دە – ورىمدەي ءبىر جاس جىگىت. بىلىمىنە كەلسەك، ءبىزدىڭ بۇگىنگى تەرميندەرمەن ايتقاندا، “اككرەديتاتسياسى مەن سەرتيفيكاتسياسى” ەڭ جوعارى زاماناۋي دەڭگەيدە بولعان. جاس كەزىندە وسپان يشاننىڭ مەدرەسەسىن ءتامامدادى. ودان كەيىن اكەسى قۋان اشقان مەكتەبىندە ءبىلىمىن جەتىلدىردى. جۇرىندا ەكى كلاستى ورىس مەكتەبىن ءبىتىردى. كۇيىك (يلەك) قالاسىندا ۋچيليششەگە ءتۇسىپ، 5-6 كلاسىن ءبىر جىلدا ۇزدىك مەڭگەرىپ شىقتى. اتاقتى “عاليامەن” ۇزەڭگىلەس، دەڭگەيلەس، دارەجەلەس سول ۋاقىتتا ەڭ وزىق ءبىلىم وشاعى بولىپ تابىلاتىن ورىنبوردا «حۇسايىنيا» مەدرەسەسىندە ۇزدىك وقىدى. اقتوبە كەڭەس-پارتيا مەكتەبىندە ءبىلىمىن تولىقتىردى. اقتوبە پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىندا وقىپ، كەيىننەن ءوزى ساباق بەرەدى. سانكت-پەتەربۋرگ (كەيىن لەنينگراد) قالاسىندا ورنالاسقان اتاقتى شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا ءدارىس الادى. اكادەميك ا.ءسامويلوۆيچتىڭ سەميناريىنە قاتىسادى. ماسكەۋدە كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ باس يافەتتانۋ (كەيىن ءتىل ءبىلىمى) ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن بىتىرەدى.

قازاق تىلىنە، ءتىل بىلىمىنە، گرامماتيكا تەورياسىنا، فونەتيكا مەن ەملەسىنە، ءالىپبيى مەن سەماسيولوگياسىنا، تەرمينتانۋىنا قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ قوسقان ۇلەسى بۇل اۋديتورياعا جاقسى ءمالىم. مەن نازارىڭىزدى تولىپ جاتقان قۇدەكەڭنىڭ كوپ سىر-قىرلارىنىڭ بىرەۋىنە عانا اۋدارعىم كەلىپ وتىر. ول – تۇرىك تىلدەرىنىڭ رەكونسترۋكتسياسى ماسەلەسى، ياعني عىلىمي تىلمەن ايتقاندا، كومپاراتيۆيستيكاسى، تۇرىكتانۋ مەن التايستيكاسىنىڭ زەرتتەۋ الاڭى. تاريحي گرامماتيكالىق زەرتتەۋلەرى قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ مۇراسىندا، وكىنىشكە وراي، كوپ ساقتالعان جوق. جالپى جەكە دارا ولاردىڭ ءوز الدىنا تاريحىن زەرتتەۋ – ماڭىزدى ءبىر تاقىرىپ. ويتكەنى، جۇبانوۆتى زەرتتەگەن ماماندار مۇنى جاقسى بىلەدى، كەيبىر وتە ماڭىزدى ماقالالارى مەن باياندامالارى ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت، ادەيى ۇيىمداستىرعانداي، جويىلىپ، ءىز-ءتۇزسىز جوق بولدى، تالاي جوعالعان، دۇرىسى – جوعالتىلعان.

قازىر ويلانىپ قاراساق، مۇنىڭ سەبەبىن تۇسىنۋگە دە بولاتىن سياقتى. سوناۋ دۇربەلەڭ، ەل باسىنا كۇن تۋعان زاماندا، الدىڭعى بۋىن اعالارى عانا “حالىق جاۋى” اتالىپ سوتسىز اتىلا باستاعانى عانا ەمەس، قالىڭ حالىقتىڭ سۇبەلى بولىگى اشتان قىرىلىپ، قازاقتىڭ دالاسىنا قىلىشىن جالاڭداتىپ قىزىل يدەولوگيا ىندەتتەي كىرىپ جاتقاندا، قاربالاس، سۇراپىل، ابىگەرلى كۇندەردە ءجاي الىپپە-ەملە سياقتى ماسەلەلەردى عانا ەمەس، تۋعان ءتىلىنىڭ ۇزىن-ىرعا تاريحىن دامىعان ەۋروپا جانە باسقارۋشى ورىس ءتىلىنىڭ تاريحىنان الدەقايدا كونە، الدەقايدا كەڭ، الدەقايدا تەرەڭ بويلاي قاراستىرعان جاس قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ زەرتتەۋلەرى كەيبىر جوعارى لاۋازىمدى ساياسي كۋراتورلاردىڭ كوزىنە سۇيەلدەي قادالعانى انىق نارسە.

قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ تاريحي-ەتيمولوگيالىق ويلارى مەن تۇجىرىمدارى، كوبىنەسە، قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىنا بايلانىستى تاراۋلاردا كىشى ارىپتەر ارقىلى سىلتەمەلەرى مەن قوسىمشالارىندا كەلتىرىلگەن. سونىڭ وزىندە دە، سول ماتىندىك فراگمەنتتەردەگى تالداۋدىڭ ساپالىق بيىگىنە قازىرگى كۇنگى بىردە-ءبىر قازاق ءتىل تاريحىن زەرتتەۋشىنىڭ ءالى دە كوتەرىلە الماعانىن، جەتە قويماعانىن عىلىمي تۇرعىدان اشىق ايتقانىمىز ءجون.

جۇبانوۆتىڭ رەكونسترۋكتسيالىق ءپرينتسيپى ادىستەمە تۇرعىسىنان ەڭ وزىق تاسىلگە سۇيەنگەن – كولدەنەڭ (گوريزونتالدىق) جانە ساتىلاس، تىك (ۆەرتيكالدىق) پارامەترلەردى قاتار پايدالانۋ ارقىلى نەگىزدەلگەن. كولدەنەڭ (گوريزونتالدىق) سالىستىرمالاردا عالىمنىڭ بارشا تۇرىك تىلدەرى مەن ديالەكتتەردەن ەركىن جانە مول مىسال كەلتىرگەنىن، وعىز توبىنان دا، قارلىق توبىنان دا، قىپشاق توبىنان دا، اسىرەسە، وقشاۋلاۋ تۇرعان، كۇردەلەنگەن چۋۆاش پەن ياكۋت تىلدەرىنەن دە، جانە دە مۇنىمەن شەكتەلمەي – مونعول، ءمانجۇر، جاپون جانە باسقا التاي تىلدەرىنەن دە مىسالداردى مولىنان پايدالانعانىن – كەز كەلگەن زەرتتەۋ نىشانىنىڭ جالپىتۇرىك (وبششەتيۋركسكي), اراتۇرىك (مەجتيۋركسكي), داراتۇرىك (ەدينيچنو تيۋركسكي) نەمەسە جالپىالتاي (وبششەالتايسكي), اراالتاي (مەجالتايسكي), دارا التاي (ەدينيچنو التايسكي) سيپاتىن، قاسيەتىن، تابيعاتىن ايقىن كورسەتىپ تۇرعانىن تولىق مويىنداۋىمىز كەرەك.

جانە دە جۇبانوۆتىڭ كولدەنەڭ (گوريزونتالدىق) سالىستىرماسى تەك قانا تۇرىك-التاي فاكتىلەرىمەن شەكتەلمەيدى. كەڭ اۋقىمدا باسقاقۇرامدى (ينوسترۋكتۋرنىي) تىلدەردەن دە تيپولوگيالىق جانە سالعاستىرۋشىلىق مىسالدارىمەن قامتىلادى، ولار، اتاپ ايتساق، قىتاي، سلاۆيان، گرۋزين، ارميان، كوپت، ەۋروپا (نەمىس، فرانتسۋز، اعىلشىن، يسپان، گرەك ج.ب.), اراب، پارسى ج.ب. تىلدەرى. ساتىلاس، تىكتەۋ رەكونسترۋكتسيا باعىتى بويىنشا ورحون-ەنيسەي، كونە ۇيعىر، ەرتە- (راننە-), ورتا- (سرەدنە-) جانە كەيىنگى- (پوزدنە-) عاسىرلىق تۇرىك ەسكەرتكىشتەرى ءتىلىن، وسمان-سەلجۇك جانە شاعاتاي-تۇركú ءتىل دەرەكتەرىن مولىنان سالىستىرىپ، كونە التاي – مونعول، جاپون، ءمانجۇر ج.ب. مىسالدارىمەن تولىقتىرىلىپ، مۇنىسىمەن شەكتەلمەي، جوعارىدا كەلتىرىلگەن باسقاقۇرامدى تىلدەردىڭ، سكيف-ساق (گەرودوتقا سۇيەنە), شۋمەر ج.ب.، قاجەت بولعان جاعدايدا، تاريحي دامۋ ەرەكشەلىكتەرىنە شولۋ جاساپ وتىرادى.

كەيىنگى ۋاقىتتا، ماماندارعا جاقسى تانىس “حالىقارالىق تۇراقتى التايستيكالىق كونفەرەنتسيا” (“Permanent International Altaistic Conference”) دەپ اتالاتىن التايستيكالىق عىلىمي مەكتەپتى، جەكە ۇلكەن ءبىر باعىتتى قالىپتاستىرعان امەريكاندىق عالىم دەنيس شينور بار بولعانى باستاۋىش مەكتەپكە جاڭا عانا پورتفەلىن قۇشاقتاپ بارا باستاعان كەزدەرىندە-اق، اتاقتى التايست گ.ي.رامستەدتتىڭ سۇبەلى ەڭبەگى ءالى شىقپاعان، ن.پوپپە، ۆ.ل.كوتۆيچتەردىڭ دە زەرتتەۋلەرى ءالى قولعا الىنباعان زاماندا – قازاق ساحاراسىندا قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ دەگەن عالىم ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت ەڭ جوعارى دارەجەدە التايستيكالىق ەتيمولوگيالىق ساراپتامالارىن عىلىمي قاۋىمداستىققا سىيلاپ ۇلگەردى. ءار ءسوزدىڭ بۋىنى مەن مورفەمالارىنا، ءار سويلەمدى ءوزىنىڭ قۇرامدى بولىكتەرىنە مۇشەلەپ ءبولىپ – سينتاگماتيكالىق جانە سينتاكسيستىك زاڭدىلىقتارعا باسا نازار اۋدارادى، سولارعا قايشى، كەرەعار، تەرىس ارتەفاكتتەردى تەك قانا اجىراتا بەرمەي، ولاردى مۇقيات تالداپ، وزگەرۋ سەبەپتەرىن انىقتايدى، دياحروندى تۇرعىدان ءتۇسىندىرىپ، دالەلدەپ بەرىپ وتىردى. ول ءوز ەڭبەكتەرىندە ءسوز بەن دىبىستىڭ، سويلەم مەن ءماتىننىڭ سەمانتيكالىق ءوسۋ، وزگەرۋ جولدارىن، ساتىلارىن، فورمۋلالارىن عىلىمي نەگىزگە باعىندىرىپ جان-جاقتى تالدادى. تۇرىك تىلدەرىنىڭ ماتەماتيكا سياقتى قاتاڭ تارتىپكە باعىناتىن فونەتيكالىق كوررەلياتسياسىن – سەمانتيكالىق، تازا فونولوگيالىق، مورفونولوگيالىق جانە لەكسيكاليزاتسيالىق، ياعني جاڭا سوزدەردى تۋدىرۋ ۇدەرىستەرىن انىقتاپ، تۇرىك تاريحي ەتيمولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ وزگە تىلدەر نەگىزىندە قالىپتاسقان كلاسسيكالىق كومپاراتيۆيستيكادان مول جانە زور ەرەكشەلىكتەرىن اتاپ كورسەتتى.

قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ تاريحي سالىستىرمالى جۇمىستارىندا تەك قانا سىرتقى، پىشىندىك – فونەتيكالىق، فونولوگيالىق، مورفەمدىك ج.ب. فاكتورلارعا سۇيەنىپ جۇمىس ىستەگەننىڭ كەمشىلىگىنە ەرەكشە توقتالادى. دىبىستى بۋىن قۇرامىندا، بۋىندى مورفەما قۇرامىندا، مورفەمانى ءسوزدىڭ قۇرامىندا، ءسوزدى سويلەمنىڭ قۇرامىندا، سويلەمدى ءماتىننىڭ قۇرامىندا عانا، ىشكى قىزمەتى مەن مازمۇنىن ەسكەرە وتىرىپ قاراستىرۋ وزەكتىلىگىنىڭ ماڭىزىن تۇسىندىرەدى.

ءسوز تاپتارىنىڭ ءبىر-بىرىنەن اجىراماعان بايىرعى سينكرەتتى داۋىرلەرىنىڭ بولعانىن، ءتىلدىڭ فونو-مورفو-لەكسيكو-سەمانتيكالىق قاتپارلارىنىڭ اراسىندا “قىتاي قورعانىنىڭ” بولماعاندىعىن جانە ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە كىرىگە، ارالاسا، بايلانىسا قاتىساتىنىن، ءبىر-بىرىنە اۋىساتىنىن، تاعى دا باسقا كوپتەگەن قازىرگى تۇرىكتانۋ مەن التايستيكا، كومپاراتيۆيستيكا جانە پالەو-لينگۆيستيكا سالاسىندا ءالى دە شەشىمىن تاپپاعان پروبلەمالاردىڭ كۇردەلى تابيعاتىن ءبىرىنشى بولىپ اشقان عالىم – قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ ەكەنىن بولاشاق بۋىن عالىمدارىمىز زەرتتەۋ نىسانىنا، ماقساتىنا اينالدىرىپ، وتاندىق فيلولوگيامىزعا ءالى دە كوپ پايدالى ۇلەسىن قوسار دەگەن ءۇمىتىمىز مول. وسى رەتتە عالىم-ۇستازىمىز باباش ابىلقاسىموۆ كسرو تۇركولوگياسىنىڭ باسشىسى، اكادەميك ا.ن.كونونوۆتىڭ ايتقان مىنا ءبىر ءسوزىن ەسكە الادى: “20-شى جىلداردان باستاپ ءار تۇرىكتەكتەس رەسپۋبليكالارعا ورتالىقتان مامانداردى جىبەرۋدى ىسكە اسىردىق. باسىندا جەرگىلىكتى ءتىلدى ۇيرەنىپ، كەيىننەن ماسكەۋدەن جەتەكشىلىك جاساپ وتىرۋ ءۇشىن. ءار ەل-جەرگە عالىمداردى جىبەردىك. تەك قانا قازاقستانعا ەشكىمدى اتتاندىرمادىق. اتتاندىرا المادىق. ويتكەنى، سىزدەردە ول كەزدە احمەت بايتۇرسىنوۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتار بار ەدى عوي...”

ياعني، قازاق زيالىلارى – كسرو تۇركولوگياسى مەن التايستيكاسىنىڭ ىرگەسىن قالاعان ادامدار ەكەنى داۋ تۋعىزبايتىن ماسەلە. ا.ن.كونونوۆ، ن.ا.باسكاكوۆ سىندى ءىرى تيۋركولوگ عالىمداردىڭ ۇستازدارى دا – ءسوزسىز، ءبىزدىڭ ارىستارىمىز بولعان.

وسى ورايدا بۇل پىكىرگە ءبىر قوسىمشا دالەل رەتىندە ءبىر وقيعانى ەسكە تۇسىرەلىك. ءبىز، قازاق قوعامى، ءوزىمىزدىڭ اياۋلى ۇلدارىمىزدى، ارىستارىمىزدى ءوزىمىزدىڭ تالابىمىز، نيەتىمىز، ۇسىنىسىمىز بويىنشا دەگەنىمىزگە جەتكىزەتىندەي اقتاي المادىق. كەرىسىنشە، سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا، مەن ول كەزدە ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا عالىم حاتشى ەدىم، جوعارى جاقتان “دەموكراتيالاندىرۋ جانە جاريالىلىق” كەزىندە، بىزگە ۇسىنىس كەلىپ ءتۇستى. مازمۇنى – ءار ەلدە وتىزىنشى جىلدارى ناحاقتان سوتتالعان، قۇربان بولعانداردى اقتاۋ ماسەلەسى. ۇسىنىس باسىندا تەك ءبىر-اق كىسى جونىندە بولعان سياقتى – ول احمەت بايتۇرسىنوۆ جايلى. ايتايىن دەگەنىم، مەن ءوز كوزىممەن كورگەن ءبىر ەكى-ءۇش بەتتىك ءبىزدىڭ تانىمال فيلولوگ اكادەميگىمىزدىڭ جازعان پىكىرى تۋرالى. وتە بەلگىلى اعامىز. مارقۇم بولماسا، اتىن قازىر اتاپ ايتار ەدىم. سول پىكىر-حاتتا ءۇزىلدى-كەسىلدى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنە قوسقان ۇلەسى تىم ماردىمسىز ەكەندىگى جانە ونى اقتاۋدىڭ ەش قاجەتتىگى جوق ەكەندىگى جازىلعان. ول كىسى ءارى ينستيتۋت ديرەكتورى، ءارى بۇكىل قوعامدىق عىلىم ينستيتۋتتارىن باسقاراتىن اكادەميالىق بولىمشە باستىعى بولعاندىقتان، سول تۇستا اقتاۋ ماسەلەلەرى كۇن تارتىبىنەن ىسىرىلىپ تاستالدى.

كەيىنىرەك 1988 جىلدىڭ باسىندا (اقپان ايىندا) ءبىزدىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامىزعا رەسمي وپپونەنت بولىپ تاعايىندالعاندىقتان، سول زامانداعى كسرو كەڭەس تۇركولوگتار كوميتەتىنىڭ توراعاسى، تانىمال عالىم، اكادەميك اتحەم راحىمۇلى تەنيشەۆ الماتىعا ماسكەۋدەن ارنايى ات باسىن بۇرىپ كەلدى. قالىپتاسقان ءداستۇرىمىز بويىنشا وسىنداي مارتەبەلى سىيلى قوناقتى اكادەميا جەتەكشىلەرى قازاقستان كومپارتيا باسشىلارىنا اپارىپ الدارىنان وتەدى. سول كەزدەسۋدە كۇتپەگەن جەردە اتحەم اعامىز: “مىنا قازاقتار نەگە وزدەرىنىڭ ۇلى اتالارىن اقتاپ المايدى؟” – دەپ سالسىن: ء“بىزدىڭ، ماسكەۋ تۇركولوگتارىنىڭ، مىنا مەنىڭ ۇستازدارىمنىڭ مۇعالىمدەرى قازاق عالىمدارى بولعانى ەشكىمگە جاسىرىن جاڭالىق ەمەس. اتاپ ايتساق، ولار – احمەت بايتۇرسىنوۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، مۇحامەتجان تىنىشباەۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ جانە باسقالار”. ماسكەۋلىك عالىمنىڭ ءوتىنىشىن جەرگە تاستامايتىن ءبىزدىڭ بيلىك اقتاۋ ماسەلەسىن قايتا قوزعادى. قايتادان ءبىزدىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي ماماندارىمىز “جوق، قۇرىسىن، مۇنىڭ كوك تيىن پايداسى جوق” دەگەن ەسكى اۋەنىنە سالا باستاعاندا، سول كەزدەگى قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، اكادەميك جابايحان مۇباراكۇلى ءابدىلدين اعامىز، قويماي، تىرەسىپ وتىرىپ الدى: “تەنيشەۆ ماسكەۋدە ءجاي عالىم ەمەس. ءبىر ماڭىزدى سالا باسشىسى. ونىڭ ۇسىنىسىن مىندەتتى تۇردە مۇقيات قاراستىرعان ءجون. كوميسسيا قۇرايىق، ماسەلەنى زەرتتەيىك” دەپ ماسەلەنى توتەسىنەن قايىرادى. وسىلاي، 1988 جىلدىڭ اياعىنان باستاپ ارىستارىمىز اقتالا باستادى...

قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ – قازاق فيلولوگياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان ادام. دەگەنمەن، قۇدەكەڭدى تەك قانا فيلولوگ دەپ باعالاۋ قاتە. قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ – قازاق مۋزىكاتانۋ عىلىمىن دا، ءدىنتانۋىمىزدى دا، تاريحىمىزدى دا، ۇلتتىق پەداگوگيكامىزدى دا، شىعىستانۋدى دا، ونەردى دە العا سۇيرەلەپ، زەرتتەگەن عالىم. قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ – ساياساتكەرىمىز، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرىمىز. ۇلت ماقتانىشى، بارشا حالىقتىڭ سۇيىكتى، اياۋلى ۇلى تۇلعاسى. ولاي بولسا نەگە قۇدايبەرگەن جۇبانوۆقا ارنالعان ءىس-شارالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى تۋعان جەرى اقتوبە مەن وسى الماتىدا عانا وتكىزىلەدى؟ قاراعاندى مەن شىمكەنتكە، وسكەمەن مەن قىزىلجارعا ارىسىمىزدىڭ قاجەتى بولماعانى ما سوندا؟

ەلدىك بيىككە كوتەرىلگەن ۇلىلارىمىزدى كىشىرەيتۋدى جانە، كەرىسىنشە، اۋىلدىق دەڭگەيدەگى كەيبىر ادامدارىمىزدى ۇلتتىق ماسشتابقا يتەرمەلەۋدى قاشان قويامىز دەگەن سۇراق مازالاي بەرەدى. الماتىدا قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ كوشەسى جوق. ونداي ءوتىنىش بىلدىرگەن دە بىردە-ءبىر مەكەمە جوق...

تۋعان وڭىرىنەن باسقا رەسپۋبليكامىزدىڭ بىردە-ءبىر وبلىس ورتالىعىندا قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ اتىنداعى مەكتەپ تە، كوشە دە جوق. وسىعان نە ايتارسىڭ... نەگە؟ بۇل سۇراقتىڭ سالماعى وتە اۋىر. جاۋابى كوڭىلىمىزدى كونشىتپەيدى. ۇلتتىق ساياساتىمىزدى، ۇلتتىق تاريحىمىزدى، ۇلتتىق سانا-سەزىمىمىزدى، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىمىزدى قالىپتاستىرعان ۇلىلارىمىزدى ۇلىقتاۋدى قاشان لايىقتى جولعا قويامىز؟ توي-دومالاقتاردا ەمەس، دوڭگەلەك داتالاردا عانا ەمەس – كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمىزدە، ءار كۇندىك بولمىسىمىزدا، ەڭبەكتەگەن بالادان باستاپ ەڭكەيگەن قارياعا دەيىن ءتالىم-تاربيە، ۇلگى-ونەگە رەتىندە ايتا بەرەتىن كۇنگە جەتكىزۋدى ويلاستىرۋ كەرەك. مۇنداي ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قازاقي دۇنيەتانىمىمىزعا، سانامىزعا ءسىڭىرۋدىڭ جولدارىن تابۋعا بارشامىز بولىپ اتسالىسپاساق بولمايدى. بىراق... قاشان؟

ەردەن قاجىبەك،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

Abai.kz