تۇرسىن جۇرتباي. «قاراگوز» قالاي جازىلدى؟ (جالعاسى)
جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:
http://abai.kz/post/view?id=7271
http://abai.kz/post/view?id=7292
http://abai.kz/post/view?id=7363
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7819
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7963
http://abai.kz/post/view?id=8004
http://abai.kz/post/view?id=8164
http://abai.kz/post/view?id=8190
http://abai.kz/post/view?id=8438
http://abai.kz/post/view?id=8635
http://abai.kz/post/view?id=8747
http://abai.kz/post/view?id=8925
http://abai.kz/post/view?id=8955
http://abai.kz/post/view?id=9050
http://abai.kz/post/view?id=9536
http://abai.kz/post/view?id=9857
http://abai.kz/post/view?id=10194
http://abai.kz/post/view?id=10277
http://abai.kz/post/view?id=10532
http://abai.kz/post/view?id=10740
http://abai.kz/post/view?id=10973
http://abai.kz/post/view?id=11107
http://abai.kz/post/view?id=11260
http://abai.kz/post/view?id=11485
http://abai.kz/post/view?id=11583
http://abai.kz/post/view?id=12512
http://abai.kz/post/view?id=12602
http://abai.kz/post/view?id=12674
http://abai.kz/post/view?id=12762
http://abai.kz/post/view?id=12863
IV.
لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتiندەگi وقۋىن ءۇزدiرiپ، سەمەيگە شاقىرتىپ العان قازاق وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ بۇيرىعى مۇحتار ءۇشiن جەمiس تە اكەلدi. «25-جىلى سەمەيدە «تاڭ» جۋرنالىن شىعاردى» (م. اۋەزوۆ). «كiناشiل بويجەتكەن»، «بۇركiت اڭشىلىعىنىڭ سۋرەتتەرi»، «بارىمتا»، «جەتiم»، «ەسكiلiك كولەڭكەسiندە»، «قارالى سۇلۋ» اڭگiمەلەرiن جازدى. مۇحتاردىڭ جەكە باسىنىڭ مۇڭ-نالاسىن، قۋانىش-رەنiشiن جىر عىپ توككەن اتاقتى «قاراكوزدi» سول قىستا جازدى» (م. اۋەزوۆ).
مۇحتاردىڭ قازاق حالقىنىڭ ومiرiندەگi رۋحاني اسەرi ونىڭ تەك كوركەم اڭگiمەلەرiمەن، وقىتۋشىلىعىمەن شەكتەلiپ قالعان جوق. 1926 جىلى قازاقتىڭ تۇڭعىش تەاترىن قۇرۋ ءۇشiن قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ، مايرا ءۋالي قىزى، امiرە قاشاۋباەۆ، يسا بايزاقوۆ، ەلۋباي ومiرزاقوۆ، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ iسپەتتi ساقاراعا اتى شىققان ونەرپازدار قىزىلورداعا شاقىرىلدى. 1926 جىل 12 قاڭتاردا قوشكە كەمەڭگەروۆتىڭ «التىن ساقينا»، 13 قاڭتار كۇنi مۇحتار اۋەزوۆتiڭ «ەڭلىك-كەبەگi» وينالىپ، تەاتر شىمىلدىعى اشىلدى. الايدا، ودان بۇرىن 1925 جىلى جەلتوقساننىڭ 9-ى كۇنi مۇحتار لەنينگرادتا جۇرگەندە «ەڭلىك-كەبەك» ساحنادا قويىلىپتى. بۇل، زادى، ارتيستەردiڭ شاما-شارقىن بايقاۋ ءۇشiن، سپەكتاكلدiڭ جايكۇيiن بiلۋ ءۇشiن ۇكiمەت كوميسسيانىڭ رەسمي ەمەس قابىلداۋ بولسا كەرەك. سول العاشقى قويىلىم حاقىندا «ەڭبەكشi قازاقتىڭ» 10 جەلتوقسانداعى سانىندا ماقالا جاريالاندى. مۇندا، قازاق تەاترىنىڭ العاشقى ويىنى قالاي ءوتتi, سپەكتاكل قالاي شىقتى، نە جەتiسپەدi, سول تۋرالى ماعلۇمات بەرەدi. ونەرiمiزدiڭ بالاڭ شاعىنداعى سىن دا بالالىقتان ارىلماپتى. وقىرماننىڭ ەسiندە ءجۇرسiن، ءارi مۇحتاردىڭ كوڭiل كۇيiنەن حاباردار ەتەيiك دەگەن ماقساتپەن ماقالانى ۇسىنۋدى ءجون كوردiك. تۋعان حالقىنىڭ تۇڭعىش تەاترىنىڭ ساحناسىنداعى تۇڭعىش سپەكتاكلدiڭ اۆتورى بولۋى دا اركiمنiڭ ماڭدايىنا جازىلماعان. سوندىقتان دا بۇل قۋانىشتى وقيعانىڭ دا مۇحتاردىڭ جۇرەگiنە قۋانىش نۇرىن قۇيعانى ءسوزسiز:
«كەشە قازاقستان مەمەلەكەتتiك ۇلت تەاترىندا، قازاقستاننىڭ و جاق، بۇ جاعىنان شاقىرىلعان ساۋىقشىلار مەن قىزىلوردا اۋەسقويلارى تiزە قوسىپ «ەڭلىك-كەبەكتi» وينادى.
جينالعان جۇرتپەن تەاتر ءۇيi لىق تولدى. Iشiندە پارتيا توبىنان كەلگەن وكiلدەر كوپ ەدi.
قازاقستان استاناسىنىڭ ورىنبورداعى كەزi بولسىن، قىزىلورداعا كەلگەن سوڭ بولسىن، قويىپ جۇرگەن ويىندار iشiندەگi بiر ءوڭدiسi بولىپ شىقتى. بۇرىن ساحنا سۇر بولاتىن: نە جاساۋ جوق، نە دەكوراتسيا جوق. ونىڭ ۇستiنە ويناۋشىلار تيگەن كيiمدi كيە سالىپ، قالاي بولسا سولاي ويناي سالاتىن.
بۇل ويىن ونىڭ جانىندا سىپ-سىپايى بولدى. ويتسە دە بiرسىپىرا كەمشiلiكتەرi بار. بۇلاردىڭ كەيبiرەۋلەرiن ايتىپ كەتكەنiم پايدالى بولار دەپ ويلادىم. ويتكەنi «كوش جۇرە تۇزەلەدi». بiر جولى بولعان كەمشiلiكتەردi كورسەتسەك، ەكiنشi جولى بۇلاردىڭ تۇزەلۋi – اق. بiزدiڭ الدىمەن (...) كiتاپقا كەزiكتiك. كiتاپ باستى جازۋشىلاردىڭ بiرi – اۋەز ۇلى مۇحتار (...) كiتاپتاعى وقيعا تاريحى سارى ارقاداعى (سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ توبىقتى دەگەن ەلiندە) كەشكەن وقيعا. (بiر جاق شەتi جارتىلعان. بiراق وندا كiتاپ پەن ونىڭ اۆتورى مۇحتار تۋرالى ايتىلعانى اڭعارىلادى – ت.ج.).
ويناۋشىلاردىڭ كيگەن تىماعى، قازاقشا ايتقاندا، قىرىق ءتۇرلi بولدى.
كولدەنەڭ سىناعان جان بولسا بۇل ەلدiڭ بايىرعى باس كيiمi قايسى ەكەنiن ايىرا الارلىق ەمەس ەدi. كيiمگە وزبەك كيiمi دە ارالاسىپ ءجۇر. بۇدا سونداي اسەر بەرەرلiك ساقالداردىڭ ورىسشا كەتكەنi بولدى. جاساۋ دەگەندە، ۇمىتپاسام، 2 كورپە، بiر جاستىق، بiر ابدiرە، بiر شىمىلدىق. بۇدان باسقا كوزگە تۇسەرلiك جاساۋ شامالى. ىدىس-اياق تiپتi جوق دەۋگە بولادى.
دەكوراتسيا: ساحناعا كيiز ءۇي دەكوراتسياسى قۇرىلدى. كەرەگە كورiنبەيدi. شارشىلاپ، بەزەلگەن، تۇرلەپ ورالعان شيگە از عانا ۇقساستىعى بار – بiر دەكوراتسيا بولدى. ءۇيدiڭ جاساۋى از بولسا دا، وسى دەكوراتسيانىڭ ءتۇرلi بوياۋى كوزدiڭ جاۋىن الىپ، جاساۋدى ەلەتپەدi. دۇرىسىندا بۇل دەكوكوراتسيانىڭ بەزەگi انىق شىم شيگە ۇقسامايدى. 3-بولiمدە، نايمان مەن توبىقتى ادامدارى اۋىلدىڭ سىرتىندا وتىرۋعا تيiستi, ولاي بولمادى. ايدالادا وتىرعان سىقىلدى. انادايدان ەسiكتەرi ۇڭiرەيiپ، كيiز ۇيلەر (اۋماقسىز، تiكيگەن قاراشا ۇيلەرگە ۇقساس) كورiنiپ تۇر. تىم بولماسا وتىرعان كiسiلەرگە تاياۋ بiر ءۇيدiڭ سىرتى كورiنiپ تۇرۋى تيiستi ەدi.
اۋىلدىڭ ار جاعىندا كورiنگەن تاۋلار، كورەر كوزگە ەرسiلەۋ ەدi: ءۇپ-ۇشكiر، شانشىلعان بيiكتەر. بiرiنەن بiرiن ايىرا المايسىڭ. ارينە، بۇل شەبەردiڭ ولاقتىعىنان دا جانە جاساۋشىنىڭ ءتۇسiندiرۋiنiڭ جەتكiلiكسiزدiگiنەن.
قالاي وينالدى؟ سوعان كەلەيiك. جالشى، ەسەن باتىر، ەسپەنبەت، كوبەي، قارامەندە، كەڭگiرباي بيلەر تىم جاقسى وينالدى دەۋگە سيادى. قازاقتىڭ تiلدi, اۋىزدى بيلەرiن كوزدiڭ الدىنا ەلەستەتتi. جالعىز-اق كەڭگiربايدىڭ ورىنسىز كولبەگەنi, قارامەندەنiڭ داۋسى جانە جاي، سالماقپەن سويلەمەگەنi كەلiسپەدi. ەسپەنبەتتiڭ رايلارى بiرىڭعايلاۋ كەتە بەرەتiن جەرلەرi بولدى. ءوز جانىنان قوسىپ جiبەرiپ ءجۇردi. بۇل ادەت – ساۋىقشىلاردىڭ قاي-قايسىنا بولسا دا كەرەگi جوق ادەت.
ەڭلىكتiڭ ءانi سۇيكiمدi ەمەس. شاپانىن جارتاستىڭ ۇستiنە قويعانى كiتاپتا جوق بولسا كەرەك ەدi. باسقا جاعىن جاقسى وينادى.
كەبەك – ەڭ ەلەۋلi كەيiپكەر، گەروي (ەر) ەدi, رايلارى قازاقشا ەمەس، كوبiنەسە ورىسشا بولدى. قازاق قالپىنا ولاق ەكەن. ءانi تiپتi وڭبادى. ەسەنمەن جەكپە-جەككە شىققاندعى قيمىلدارى شابان بولدى. بۇنداي جەرلەرi قاشان دا بولسا كوڭiلدەگiدەي وينالا قويمايدى. بۇل داعدىلى نە ىڭعايلى ويىنشىلاردىڭ قولىنان كەلەدi.
بۇل جەردە، اسسا وقۋ كوميسسارياتىنا، قالا بەرسە تەاتر باسقارماسىنا ەسكەرتە كەتەتiن ماسەلە بار: دەكوراتسيانىڭ كەيبiرەۋلەرi وتە... جاسالۋى كەرەك. مىسالى: «ەڭلىك-كەبەك» سىقىلدى كiتاپتارعا دەربەس دەكوراتسيا جاساتۋ كوپ ەمەس (بۇندا وقيعانىڭ حان، شىڭعىس تاۋلارىندا بولعانى ايرىقشا ايتىلىپ، شىن تاريحتىڭ بiر بەتiن كورسەتiپ وتىر). ولاي بولسا وقيعا بولعان شىن وردا كورسەتiلسiن: قاقپا جارتاس، وردا تاۋىنىڭ جوتاسىنداعى كەبەك بەكiنەتiن ۇڭگiر تاستاردىڭ جانە ونىڭ توڭiرەگiندەگi كورiنiستەردiڭ سۋرەتiن باستارىپ الىپ، دەكوراتسيانى سوعان قاراپ جاساتۋ كەرەك. بۇل دەكوراتسيا مەن ويناعانداعى كورiنiستiڭ سۋرەتiن... جiبەرiپ، ساۋىقتى بiر جولعا سالۋعا بولادى.
دەكوراتسيا، جاساۋ كيiم دەگەندەردiڭ ساۋىق دۇنيەسiندەگi ورنى بولەك مىسالى، ورىستى الايىق. ولاردىڭ كەيبiر پەسالارى بار. «ەڭلىك-كەبەكتەن» اناعۇرلىم مانەرسiز. نەشە جىلداردان بەرi وينالىپ كەلە جاتىر. قارىملىعى ابدەن جەتتi. سوندا دا بارمايتىن جۇرت از. بۇگiن قويسا – بۇگiن، ەرتەڭ قويسا – ەرتەڭ بارادى.
– بۇل نەلiكتەن؟
ساۋىقتىڭ مانەرلi بولۋى، جالاڭ ونىڭ كiتاپ مازمۇنىندا عانا ەمەس، ويناۋىندا، جاساۋ – دەكوراتسياسىندا. سوندا حالىق تا قىزىعادى.
بۇلاردىڭ ءبارi تۇگەندەلسە، «ەڭلىك-كەبەك» سىقىلدى پەسالار دا ەسكiرمەيدi.
العاشقى قارقىندا، ويناۋشىلارىمىزدىڭ مۇنىسى كەمشiلiك بولىپ سانالمايدى. ىسىلىپ، بۇل ايتىلعان كەمشiلiكتەردi تولتىرار دەگەن ۇمiتتەمiز.
«جاۋقاشار».
نەسi بار، وسىناۋ قاراپايىم، بiراق شىن نيەتiمەن جازىلعان پiكiردi ەستۋدiڭ ءوزi, ستۋدەنت مۇحتار ءۇشiن از ولجا ەمەس ەدi.
«كىمدى ىزدەپ ءومىر سۇرەم...»
نەمەسە «قاراگوز» قالاي جازىلدى؟
«بەاتريچا مەن لاۋرا سياقتى ايەلدەر، ولاردان دا سۇلۋ، قىلىقتى كەلىنشەكتەر ءبىزدىڭ تۆورچەستۆولىق تاعدىرىمىزدى شەشەدى... گۇلدىڭ جۇپار ءيىسى قالاي اۋاعا تاراسا، مەنىڭ بويىمداعى بارلىق شابىتىمدى بىرتە-بىرتە وياتقان سول ايەل ەدى».
ونورە دە بالزاك.
«زاماننىڭ بۇلاڭ جىگىت، ەركە توتىسى كەلەدى... تانىرمىسىڭ؟! تانىماسسىڭ...
ول اسا ءبىر سوققان جەلدەي، الىس تا سارى بەلدەي، ارقانىڭ اق توسىندە اق اينالى كولدەي، تولىقسىپ اققان سەلدەي، شىرقاپ كەتكەن كەلمەي، الىس تاعى اسقارداي، القىنساڭ دا كەلمەيتىن ارشىڭداپ وتكەن زامان عوي...
سول كۇن سەنىڭ ەسىڭدە قالدى ما؟ ءىز الدىرماي جوعالدى ما ەكەن؟
جاسىل بەل باسىنا تىككەن الا تۋدى ۇمىتتى ما ەكەن؟! قايعىلى سارى وزەن سىبىزعى ءۇنىن ويلاي ما ەكەن؟ بۇگىنگى قارالى جارتاس جارىق تۇندە كەزدەسكەن اسىقتاردىڭ انىنە قوسقان جاڭعىرىعىنان جاڭىلدى ما ەكەن؟.. ارقانىڭ قوڭىر جەلى ساداق وعىنا جىرتىلعان جۇرەگىن جالعادى ما ەكەن؟.. ۇزىلگەن كۇي جاڭعىردى ما ەكەن. سەرى جىگىت، ەركە قىز بۇرىنعىداي ايتىسا ما ەكەن. اشى داۋىس شىرقاي ما ەكەن؟ قاراۋىلدىڭ اڭقىپ ۇشقان العىر قۇسى سىرىمداي بۇگىنگى جىگىت قياننان تويات تىلەي مە ەكەن؟ مۇنىڭ ءبارى ەسكىلىك.
بۇگىنگى دالا جاي بولىپ سارىلعان، بۇگىنگى ءان مۇڭايعان، جۇدەۋ، قارالى... جەل شالقىپ ەسپەي، كۇرسىنەدى... دومبىرا كۇي تارتپايدى، جىلايدى. قىز ءان شىرقامايدى، سىبىرلايدى... سوندىقتان، سوندىقتان! كورىندە توقسان - تولقىپ، ءجۇز كۇڭىرەنگەن سىرىم مەن قاراكوز زامانىنىڭ سالتاناتتى سەرىلىگىن سەندەرگە اكەلدى. تەربەۋگە كونسەڭ – تەربەتپەكشى!.. سەرگيمىن دەسەڭ – سەرگىتپەكشى. "سىپايى جىگىت، ۇلگى قىز!»
مۇحتار اۋەزوۆ.
قاراكوز»، 1926 جىلعى، ءبىرىنشى نۇسقاسى.
I
تاعدىر مەن تاۋقىمەت، ماحاببات پەن عاداۋات. سەرىلىك پەن سەرگەلدەڭ. «اقىندىق قۇمارلىعىنا ەلتىگەن ۋىز جاستار» مەن زار ەڭىرەگەن كوشپەلى زامان، ويى ەكىگە جارىلعان ادامنىڭ اقىل ازابى، ەسىلە كوسىلىپ شاتتانش، ەگىلە جىلاۋ مۇحتار شىعارمالارىنىڭ ىشىندە تەك «قاراكوزدىڭ» ماڭدايىنا جازىلعان سىباعا. جازۋشىنىڭ بىردە-ءبىر شىعارماسى ءدال وسىنداي قاراما-قايشى سەزىمدەردىڭ شارپۋىنا، كۇردەلى قۇبىلىستىڭ قاقتىعىسىنا قۇرىلعان ەمەس، شىعارماشىلىق تاريحى ەڭ اۋىر، بۇرالاڭ مەن قاتپارى مول، شىعارماشىلىق پسيحولوگيا تۇرعىسىنان العاندا دا قيلى-قيلى سەزىم-كۇيدى قامتىعان، جازۋشى مەن كەيىپكەر ويىنىڭ ارالاسىپ كەتكەنى سونداي، قايسىسى كىمنىڭ ءسوزىن جەتكىزىپ وتىرعانىن اجىراتۋى قيىن تۋىندى دا وسى «قاراكوز». كوكىرەگىندە جيىلعان زاپىراندى، جان تەبىرەنىسىن سىرىم بوپ سىرتقا شىعارعان مۇحتاردىڭ «اششى داۋسىن» ەستىرتەتىن دە «قاراكوز». بىرەسە، «ارقانىڭ قوڭىر جەلى ساداق وعىنا جىرتىلعان جۇرەگىن جالعادى ما» – دەپ سوناۋ ەلەسى وشكەن ءداۋىردى; بىرەسە، «قاراۋىلدىڭ اڭقىتا ۇشقان العىر قۇسى سىرىمداي بۇگىنگى جىگىت قياننان تويات تىلەي مە ەكەن؟» – دەپ سايراندى-ساۋىقتى، بىرەسە، «دومبىرا كۇي تارتپايدى، جىلايدى» دەپ، بىرەسە: «بۇلاڭ جىگىت، كەرمارال ەركە توتىنى» ەلەستەتىپ، كوڭىلى الىپ-ۇشقان اۋەزوۆتىڭ بۇل كەزدەگى جان دۇنيەسىنىڭ تولعاعىن اڭعارتقان دا «قاراكوز». كەيىن سان وكىندىرىپ-وپىندىرعان دا، اشىندىرىپ-ايالاعان دا – «قاراكوز».
تاعدىردىڭ تالقىسىنا سالىپ، تالكەكىگە ء(يا، سولاي!) ۇشىراتقان دا، بولاشاقتاعى زاۋالدىڭ العاشقى قارا قۇيىنى بوپ سوققان دا، وسى «قاراكوز». سونىڭ ىشىندە، پەسانىڭ الدىنداعى «ەسكى ءپىشىندى شال، ۇلكەن اقساقالدىڭ» تولعاۋى مۇحتارعا «جۇرەگىن جىرتقان ساداق وعىنداي» قادالدى. ابىز بەينەسىندەگى اقساقال «حان مەن قارا، بي مەن بەك، انا مەن بالانىڭ قيالىن تەربەتكەن» جىرشىسىنداي كورىندى. الەۋمەتشىل سىنشىلدار ءار ءسوز بەن ءار نوقاتتىڭ اراسىنان جاسىرىن سىر، ەمەۋرىن ىزدەدى. ولار ءۇشىن «قاراكوز» سونى اڭساعان زار، كوشپەلى الەمنىڭ جوقتاۋى عانا ەدى. ال ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىعان تۆورچەستۆو ادامىنىڭ كوڭىل-كۇيىنە پىسقىرىپ تا قارامادى. سىرىمنىڭ قاراكوزدىڭ قابىرى باسىنداعى مونولوگىنان قۇراننىڭ ۋاعىزىن ەستىگەندەي بولادى. كەدەيشىل سىنشى جۇماباي ورمانبايۇلىنىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، «قاراكوزدىڭ» حالىققا بەرەتىن تاعىلىم مىناۋ:
«قازاقتىڭ قويىلماي كەلە جاتقان جامان ادەتتەرى: مولاعا (ارۋاققا) تۇنەۋ، ونى جەبەدى دەپ سوعان سەنۋ، ءولى ارۋاقتىڭ قۇرمەتى مەن قۇدايدىڭ راقىمىن ءتۇسىرۋ، وعان جاراتىلىستىڭ كۇنىن كۇركىرەتۋ، نايزاعاي جارقىلداۋ، ولگەن اشىقتار اقىرەتتە قوسىلادى دەۋ، اس بەرۋ، ەزىلگەن تاپتار ەزىلە بەرۋى كەرەك، ۇندەمەۋ كەرەك، اقىرەتتە ەزۋشىدەن كەگىن قۇداي اپەرەدى دەۋ سياقتى سۇيەككە سىڭگەن جامان عۇرىپ، ماردەم سالت بار... ەندى پرولەتاريات ۇستەمدىگى ەزىلگەن ۇلت، ءبۇتىن ەڭبەكشىلەردى تەڭگەرەمىن، ولاردى سوتسيالشىل تۇرمىسقا جەتەكتەيمىن دەپ وتىر. ول ءۇشىن ءتۇرلى ادىستەر، جولدار ىزدەپ وتىر. ءبىر جاعىنان شارۋاسىن، ەكىنشى جاعىنان جاۋىز بايلاردىڭ قولىنداعى ساياسي بيلىكتى الىپ، ءۇشىنشى جاعىنان سالت، سانانى بايلاردىڭ قولىنان الىپ، وسى كۇشتىڭ ءبارىن سول ەڭبەكشىلەردىڭ پايداسىنا جۇمسايدى. بايلاردىڭ پايداسىنا جۇمسالىپ جۇرگەندەگى ءتۇرىن وزگەرتەدى، ولاردىڭ كۇشىن بايلارعا قارسى قويادى. ولاي بولسا «قاراكوز» نەنى كورسەتىپ وتىر؟ بايلاردىڭ سول مولاعا تۇنەۋىن، ارۋاق، قۇدايعا جالبارىنۋىن، وعان قۇدايدىڭ، ارۋاقتىڭ انىق جەبەيتىنىن، اشىقتاردىڭ اقىرەتتە ءبىر-بىرىنە قوسىلادى دەيتىندەرىن انىقتاپ، ەڭبەكشىلەرگە سىرىم مەن قاراكوزدى دالەل قىلىپ كورسەتىپ وتىر... «قاراكوزدىڭ» بۇل جاعىنان ءبىزدىڭ قارسى تاپقا تيەتىن پايداسى كوپ، بىزگە زياننان باسقا كەلتىرەتىن پايداسى جوق. ەندەشە، ءبىزدىڭ پرولەتاريات باعىتىنا «قاراكوز» تۇگەلىمەن قارسى جازىلعان، ءبىزدىڭ پرولەتاريات ادەبيەتىنەن ورىن الماۋى كەرەك».
يە، مۇحتاردىڭ ەسىمىن «ادەبيەتتەن سىزىپ تاستاۋدى» تالاپ ەتتىرگەن دە «قاراكوز». بۇل مۇحتارعا جاسالعان العاشقى شابۋىل، ءبىرىنشى اتىلعان وق. 1928 جىلى پرولەتاريات سىنشىلارىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن – «قۇس جولى» جيناعى شىقتى. سوندا «قاراكوز» اتتى اتىشۋلى ماقالا باسىلدى. جيناقتىڭ ماقساتى – تازا كەدەيشىل ادەبيەت پەن «سۇلۋ، بىراق بايشىل» ادەبيەتتىڭ اراسىن «اجىراتۋ»، ياعني جىك تاستاۋ. شەت قاقپاي قالعان جازۋشىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن ماعجان جۇماباەۆ تاشكەنت قالاسىندا «القا» اتتى ادەبي ۇيىم اشتى. كوركەم شىعارمانىڭ تەك-تامىرىن، تابيعاتىن ءتۇسىنۋدى بىلاي قويىپ، الەۋمەتشىلدەر، مۇحتار مەن ماعجاننىڭ، جۇسىپبەكتىڭ اۋزىنان شىققان ءار ءسوزدى تاجىكە ەتۋگە كوشتى. اسىرەسە، «قاراكوزدىڭ» پرولوگى قاتتى سىنعا ۇشىرادى. ءبىر سويلەمدى جەكە-جەكە جىلىكتەي ءبولىپ اپ، كەلەكە-كەلەمەجگە اينالدىردى.
«قاراكوزدىڭ» بارلىق ماڭىزى، ءتۇيىنى وسى پرولوگىندا كورىنۋى كەرەك. سوندا قانداي ماڭىز، ءتۇيىنى كورىنەدى، مۇندا كىمدەردىڭ ءومىرىن جوقتايدى؟ «قاراكوز» وتكەن داۋىرلەردە دالانىڭ ەركىن ەسكەن جەلى، وسى كۇنى ەسپەيدى دەيدى. وسى كۇنى جەل نەگە ەسپەيدى. جەل ەسپەيتىن اقساپ قالىپ پا؟ جوق، ولاي ەمەس. ەركىن ەسكەن جەلىندەي ۇستەم بولۋشى تاپ جوعالدى دەپ كوكسەيدى، بي مەن حان-قارانىڭ سەرى جىگىتى شىعادى».
بۇل – «سىنشىنىڭ» ءبىسمىللاسى – باستاۋى عانا. «ەركىن ەسكەن جەل – ۇستەم تاپ ەمەس»، جاستىقتىڭ، ماحابباتتىڭ شالقىعان شاتتىعى، اقىننىڭ شابىتى ەكەنىن ورمانبايدىڭ ۇلى تۇسىنبەي وتىرعان جوق.
«ول زاماننىڭ ەركەتوتىسى شىعادى، كەلەدى دەيدى. سونى سەن تانىرمىسىڭ دەيدى. ول كۇندەگى بي مەن بەك، حاننىڭ قيالىن تەربەتكەن سەرىنى بۇل كۇندەگىلەر (ەڭبەكشىلەر تانىپ نە عىلسىن) ارينە تانىمايدى. سوندىقتان جازۋشى شال بولىپ قامىعادى. جىلايدى»...
دالىرەك ايتساق، حالقى ءۇشىن قابىرعاسى قايىسقان مۇحتاردىڭ قيالىن تەربەتكەن «ەل – انا»، ال ءدال وسىنداي سىندى تانىماسا، مۇحتاردىڭ تانىماۋى، مويىنداماۋى كەرەك ەدى. بىراق وعان مۇرشاسى كەلمەدى، مۇمكىندىك تە بەرمەدى.
«وسى زاماندى ەسىندە قالدىرعانىڭ بار ما، الا تۋدى بىلەسىڭدەر مە دەپ سۇرايدى. الا تۋ ابىلايدىڭ الا تۋى ما؟ بولماسا پاتشانىڭ الا تۋى ما؟ ول الا تۋدى، قان مەن قارانىڭ جىرىن-سالتىن بۇگىنگى ءبىز نە قىلامىز. ەستۋگە، كورۋگە كەرەك بولعانىمەن، ونى يمانداي كەۋدەگە جاتتاپ جۇرە المايمىز عوي».
وسىناۋ «الا تۋدىڭ» استارىن ىزدەپ ونى ابىلايدىڭ اق تۋىمەن، يسلامنىڭ جاسىل تۋىمەن، «شاتاستىرىپ» مۇحتاردى عانا حان مەن بەكشىل، تۇرىكشىل ەتىپ كورسەتىپ قويعان جوق پرولوگتى پايدالانعان وسى جولدىڭ اۆتورىنا دا «الاشتىڭ يدەياسىن ءتىرىلتىپ وتىر» – دەپ سان مارتە سارساڭعا تۇسىرگەندەر تابىلدى. بۇل – سولشىل الەۋمەتشىلدىڭ ونەردى توقىراتۋعا دەيىن جەتكىزگەنى ايقىن شىندىق رەتىندە دالەلدەنگەن، «اقتانداقتار» جويىلىپ، جاڭاشا ويلاۋعا بەت بۇرعان زاماندا تاعىلىپ وتىرعان ايىپ. ال، «كەدەيشىلدەر» قىلىشتاي جالاڭداپ تۇرعان كەزدە باس كەتەتىن ايىپ ەدى. «الا تۋ» – ابىلايدىڭ دا، يسلامنىڭ دا، تۇرىكتىڭ دە تۋى ەمەس. ول سال-سەرىلەردىڭ ويىن-ساۋىق كورسەتەتىن جەرىنە تىگىلەتىن بەلگى، ياعني، قاراقشى. كوشپەلى جۇرت استا، تويدا جۇرت جينالاتىن جەرگە الدىن الا بەلگى رەتىندە الىستان كوزگە شالىنۋى ءۇشىن باسىنا ءار ءتۇرلى شۇبەرەكتى بايلاپ قاراقشى تىگىپ قويادى. مۇحتاردىڭ سول ماعىنانى مەگزەگەنىن جۇماباي ورمانبايۇلىنىڭ ءوزى دە مويىنداپ، «بايگەنىڭ قاراقشىسى – پرولەتاريات ۇستەمدىگى» دەي وتىرىپ، نەگە «الا تۋدىڭ» تونىن تەرىس اينالدىرىپ، ىلىككە سەبەپ تاۋىپ بەرگەنىن، ارينە، تۇسىنۋگە بولادى. «الا تۋدى» شىر اينالدىرۋدىڭ ءمانى باسقادا. داقپىرت – داۋرىقپانى، بايبالامدى كۇشەيتەدى. ال ايقايشى ءۇشىن كەرەگىنىڭ ءوزى دە سول. سىنشى تەك تۋدىڭ ءتۇسىن عانا شاتاستىرمايدى، كەيىپكەر ءسوزىنىڭ دە تىگىسىن تەرىس جاتقىزادى.
«بۇگىنگى دالا جاي بولىپ سارىلاتىن قازاقتىڭ ءبارى كوشىپ كەتىپ، ورتەنىپ كەتكەن بە؟ بۇرىن دالا بوس، ۇستىنەن كوشىپ ەل عانا وتەتىن بولسا – جەرگە يەلىك ىستەيتىن باي، ونىڭ مالدارى ەمەس پە ەدى. وسى كۇنگى دالانى ەڭبەكشىلەر قولعا الىپ، تەسىك جەر قالماي قالا بولىپ، ەگىن سالىپ، ەمىن-ەركىن جايلاپ جاتىر عوي. ولاي بولسا «سارىلدى» دەۋ قاتە، كەڭەستەر وداعىنىڭ ەزىلگەن ۇلت ەڭبەكشىلەرىنە الىپ بەرگەن ەركىندىگىن، ەن، يەسىز دالانى ولاردى جايىپ بيلەتكەنىن كورە الماي جاسىرىپ وتىرعاندىقتان».
ءاربىر ءسوزدىڭ ءوز ماعىناسىنا سايكەس قامتيتىن اۋقىمى، ۇعىمدىق شەكاراسى بار. سوعان سۇيەنسەك: جالانىڭ اتى – جالا. ورمانباي ۇلى دا مۇحتارعا جالا جاۋىپ، قارا سۋدى تەرىس اعىزعان. بىراق ونىڭ بۇل پيعىلى تەك «جالا» دەگەن ءسوزدىڭ كولەمىنە سىيمايدى. وعان ارانداتۋ مەن توڭمويىندىق، جەككەرىنىش، ناداندىق جانە قىزىل-كوز جالاقورلىق قوسىلعان.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
