ش. ش. ءۋاليحانوۆ، م. ي. ۆەنيۋكوۆ جانە

وزگە ورىس ساياحاتشىلارىنىڭ ورتالىق ازيا

تۋرالى ەڭبەكتەرىنىڭ اعىلشىنشا باسىلىمداعى العىءسوزىنىڭ

اۋدارماسى

ورتا ازيانىڭ گەوگرافياسى مەن ساياسي تاريحىنا قوسىلعان قۇندى ۇلەس سانكت-پەتەربوردا شىعاتىن مەرزىمدى باسىلىمدار بولىپ تابىلادى. وكىنىشكە وراي بۇل باسىلىمدار ورىس تىلىندە جاريالانعاندىقتان، بىزدە پايدالانىلمايدى.

قوقان حاندىعىندا ءالى ءىزى سۋىماعان ساياسي وقيعالارمەن بايلانىستى سوڭعى كەزدەردەگى ورتا ازياعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ وسە ءتۇسۋى مەن رەسەيدە الىس جاتقان اۋداندار  تۋرالى مالىمەتتىڭ ازدىعى انگليادا جاعدايدى تولىققاندى تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. وسى جاي ورىس تىلىندە جازىلعان ەڭ ماڭىزدى ماتەريالداردى جيناقتاپ، اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋعا تۇرتكى بولدى. وسى تومدى قۇرايتىن بىرنەشە بولىمدەر سانكت-پەتەربوردا جاريالانا سالىسىمەن جۇرتتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىردى، ولاردىڭ اۆتورلارى ورتا ازيانى ارنايى زەرتتەگەن تانىمال ورىس گەوگرافتارى مەن ساياحاتشىلارى.

ش. ش. ءۋاليحانوۆ، م. ي. ۆەنيۋكوۆ جانە

وزگە ورىس ساياحاتشىلارىنىڭ ورتالىق ازيا

تۋرالى ەڭبەكتەرىنىڭ اعىلشىنشا باسىلىمداعى العىءسوزىنىڭ

اۋدارماسى

ورتا ازيانىڭ گەوگرافياسى مەن ساياسي تاريحىنا قوسىلعان قۇندى ۇلەس سانكت-پەتەربوردا شىعاتىن مەرزىمدى باسىلىمدار بولىپ تابىلادى. وكىنىشكە وراي بۇل باسىلىمدار ورىس تىلىندە جاريالانعاندىقتان، بىزدە پايدالانىلمايدى.

قوقان حاندىعىندا ءالى ءىزى سۋىماعان ساياسي وقيعالارمەن بايلانىستى سوڭعى كەزدەردەگى ورتا ازياعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ وسە ءتۇسۋى مەن رەسەيدە الىس جاتقان اۋداندار  تۋرالى مالىمەتتىڭ ازدىعى انگليادا جاعدايدى تولىققاندى تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. وسى جاي ورىس تىلىندە جازىلعان ەڭ ماڭىزدى ماتەريالداردى جيناقتاپ، اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋعا تۇرتكى بولدى. وسى تومدى قۇرايتىن بىرنەشە بولىمدەر سانكت-پەتەربوردا جاريالانا سالىسىمەن جۇرتتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىردى، ولاردىڭ اۆتورلارى ورتا ازيانى ارنايى زەرتتەگەن تانىمال ورىس گەوگرافتارى مەن ساياحاتشىلارى.

وسىندا ۇسىنىلعان ورتا ازياعا جاسالعان ساياحاتتار ەسەپتەرىنىڭ ىشىنەن كاپيتان ءۋاليحانوۆتىڭ جوڭعاريا مەن شىعىس تۇركىستان جايلى جازعان حابارلامالارى ەرەكشە ورىن الادى. ماركو پولو مەن يەزۋيت گوەستىڭ زامانىنان بەرى ا. شلاگينتۆەيتتەن باسقا بىردە-ءبىر ەۋروپالىق بۇل جەرلەرگە اياق باسپاعانى بىزگە ءمالىم. ەۋروپالىقتارعا دەگەن قورقىنىش پەن كۇدىك، ونىڭ ۇستىنە تۇرعىنداردىڭ ءدىني ءفاناتيزمى كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن بۇل ەلدى قول جەتپەستەي قىلدى، ال قاشعار ساپارىنا تاۋەكەل ەتكەن ساياحاتشىنىڭ قايعىلى تاعدىرى سوندا بارۋعا ارەكەت جاسالسا، قايتالانۋى مۇمكىن ەكەنىن انىق كورسەتەدى.

ءۋاليحانوۆتىڭ جوڭعاريا مەن شىعىس تۇركىستانعا ساپارى وتە قولايلى جاعدايلاردا جۇزەگە استى. ول - ءارى ورىس اسكەرىنىڭ قىزمەتىندەگى وفيتسەر، ءارى وتە ءبىلىمدى ادام. ول - قىرعىز سۇلتانىنىڭ ۇلى جانە دالا پەرزەنتى. سوندىقتان ورتا ازيانىڭ سالتى مەن ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن جانە ول رەسەيمەن بايلانىستى دەپ ەشكىم كۇدىكتەنگەن جوق. ول قاشعارعا دەيىن مارگەلاندىق كوپەس رەتىندە قوقان كەرۋەنىمەن جەتتى. ونىڭ قاشعار مەن شىعىس تۇركىستاننىڭ ساياسي جاعدايى جايلى سيپاتتامالارى بۇگىنگى كۇندە ول ەلدەر جايلى ءبىزدىڭ قولىمىزدا بار ماردىمسىز مالىمەتتەرگە قوسىلعان قوماقتى ۇلەس.

رەسەيدىڭ وزگە حاندىقتارمەن ساياسي بايلانىسى سيپاتتالاتىن جانە رەسەيدىڭ قىرعىز دالاسىنداعى جانە سىرداريا نەمەسە ياكسارت بويىندا بيلىگىنىڭ نىعايۋى باياندالعان بولىمدەر رەسەيدىڭ ورتا ازياداعى قازىرگى جاعدايى قانداي ەكەنى تۋرالى اعىلشىندارعا دۇرىس تۇسىنىك بەرەدى; وقىرماندارعا بۇل اڭگىمەلەر مەن سيپاتتامالاردى جەتكىزە وتىرىپ، ولاردىڭ اۆتورلارى گەوگراف عالىمدار بولعاندىقتان، ءوز جۇمىستارىن قانداي دا ءبىر ساياسي ماقسات كوزدەمەي، ءادىل اتقارعانىن ايتۋ قاجەت.

كەشە عانا قوقان قالالارى مەن قامالدارىنىڭ باسىپ الىنۋى، ءسويتىپ تۇركىستان اتتى جاڭا ايماقتىڭ قۇرىلۋى اعىلشىن قوعامىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ بريتاندىق ۇندىستانعا قارسى دۇشپاندىق پيعىلداعى كۇدىكتەرىن كۇشەيتتى. سىرداريا شەبىنىڭ شىعىس ءسىبىر شەبىمەن2 قوسىلۋى رەسەيدىڭ جەر كولەمىن ۇلعايتتى، ەندى سولار بويىنشا امۋر وزەنىنەن ارال تەڭىزىندەگى ياكسارت ساعاسىنا دەيىن ايقىن اسكەري شەكارانى بەلگىلەپ شىعۋعا بولادى. تۇركىستان مەن شىمكەنتتى باسىپ الۋدىڭ سالدارىنان بولعان بۇل بىرىگۋ جۇزەگە اسقانعا دەيىن، سىرداريا بويىندا اسكەري كولونيالار بوي كورسەتە باستادى، ول ورىنبوردى اينالىپ وتەتىن جولدان باسقا، ءسىبىردىڭ ەڭ شەتكى وڭتۇستىك نۇكتەسى سانالاتىن ۆەرنىي بەكىنىسىنىڭ گارنيزونىمەن ەشقانداي بايلانىسى بولمادى.

بۇحارا مەن حيۋانىڭ جانە قوقاننىڭ رەسەي بيلىگىندە ەكەنى ەش كۇمان تۋعىزبايدى، ۋاقىت وتە كەلە وعان باعىنۋى دا عاجاپ ەمەس، بىراق وسى كىتاپتى وقي وتىرىپ، قازىرگى ۋاقىتتا جەر كولەمى ۇلكەن، ال كۇشى شامالى، ورتالىعى تىعىز ورنالاسپاعان جانە ساياسي قايتا ۇيىمداستىرۋدىڭ ۇزاق تا، مازاسىز كەزەڭىن باستان وتكىزىپ جاتقان يمپەريا ءۇشىن مۇنداي جاۋلاپ الۋشىلىقتىڭ پايداسىز ەكەنىن بايقايمىز. بريتاندىق ۇندىستانعا قاتىستى جوسپارلاردى كاسپي تەڭىزى ارقىلى دا، بۇحاراداعى ارميا كومەگىمەن دە جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. ورىس اسكەرلەرىنىڭ اۋعانستانعا باسىپ كىرۋى ءۇشىن ءدال وسىنداي قاشىقتىقتى باسىپ ءوتىپ، تەمىرجول مەن وزەن ارقىلى جىلجيتىن جانە جاقسى قارۋلانعان بريتاندىق اسكەر قاۋپىنە توتەپ بەرۋى ءتيىس.

باسقا جاعىنان العاندا، ورتا ازيامەن ورىس ساۋداسىنىڭ دامۋى مەن قاۋىپسىزدىگى انگلياعا پايدا اكەلۋى ءتيىس. بۇگىندە بۇحارا رەسەيدى ماقتامەن، كەپكەن جەمىستەرمەن، وزگە تاۋارلارمەن قامتاماسىز ەتەدى جانە ولاردىڭ جارتى باعاسىنا اۋىر ونەركاسىپ ونىمدەرىن، اعاش جاشىكتەر مەن ارزان ماتا، دامدەۋىشتەر الىپ وتىر. بۇل دامدەۋىشتەر - ورتا ازيانىڭ وزدەرى جوعارى باعالايتىن، الايدا تومەنگى ساپالى ونىمدەرىنە ساتىپ الا المايتىن، اعىلشىن ءوندىرىس تاۋارلارىنا ايىرباسقا ۇسىنا الاتىن جالعىز تاۋار. باياۋ ۇردىسپەن تارالىپ كەلە جاتقان گۇلدەنۋ تۇركىستان جازىعىنا جايىلعان سايىن، اعىلشىن ونەركاسىپ تاۋارىنا دەگەن سۇرانىس جانە قازىرگى كۇنى جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولاتىن، ولاردى ساتىپ الاتىن زاتتار تارالا تۇسپەك. دەگەنمەن بارلىق ساياسي وي-پىكىرلەردەن تىس ورىس عالىمدارىنىڭ ءالى بەلگىسىز جانە وتە قىزىقتى ەل تۋرالى حابارلارى ساراپتاۋدى قاجەت ەتىپ، قىزۋ قولداۋعا تۇرادى. كىتاپتاعى گراۆيۋرالار گەنەرال يگناتەۆتىڭ حيۋا مەن بۇحارادا3 سوڭعى ميسسياسىن اتقارۋ كەزىندە تۇسىرىلگەن فوتوسۋرەتتەر تۇرىندە، ال قوسىمشا كارتا سوڭعى ورىس دەرەكتەرىنە سايكەس سىزىلعان; كىرىسپە ءۇشىن كورولدىك گەوگرافيالىق قوعام حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى مارقۇم حيۋم گرينفيلد مىرزاعا العىس ايتامىز، كىتاپتى باسىپ شىعارۋدا ونىڭ عىلىمي كومەگى ولشەۋسىز.

قازاناما1

(1865 جىلعى قازانامالارعا قوسىمشا)

شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ قاشعارعا جاساعان ساپارىمەن تانىمال. ول ورتا ءجۇز قىرعىزدارى سۇلتاندارىنىڭ ۇرپاعى، بىراق ومبىداعى ءسىبىر كادەت كورپۋسىندا تاربيەلەنگەن، 1853 جىلى ءسىبىر كازاكتارى شەبىنە قىزمەتكە تۇردى، ال 1854 جىلى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ اديۋتانتى بولدى. ورتالىق ازيانىڭ ءبىر بولىگىنىڭ جالپى جاعدايى مەن ساۋدا جولدارىن انىقتاۋ ءۇشىن ول ۇكىمەت تاپسىرماسىمەن 1858 جىلى قاشعارعا اتتانىپ، كوپتەگەن قيىنشىلىقتار مەن قاۋىپ-قاتەردەن سوڭ 1859 جىلى ۆەرنىي بەكىنىسىنە ورالدى. ول ادولف شلاگينتۆەيتتى ەسەپتەمەگەندە، ماركو پولودان كەيىن قاشعارعا ساپار شەككەن ءبىرىنشى ەۋروپالىق بولدى. ول ا. شلاگينۆەيتتىڭ ءولىمى جايلى ناقتى مالىمەتتەر جيناپ اكەلدى. «جوڭعاريا وچەركتەرى» مەن «قىتايدىڭ نان-لۋ پروۆينتسياسىنىڭ التى ۇلكەن شىعىس قالاسىنىڭ جاعدايى تۋرالى» (يمپ. ورىس گەوگ. قوعامىنىڭ جازبالارى، 1861 ج.) ەڭبەكتەرى ونىڭ وسى ساياحاتتان الىپ كەلگەن ماڭىزى زور، اسىرەسە، ەتنوگرافيالىق ماتەريالداردى تۇگەل قامتي المايدى. ساياحاتتان كەيىن ءومىر سۇرگەن پەتەربوردىڭ اۋا رايى وكپە اۋرۋىنىڭ سەبەپكەرى بولدى، ول ەم ىزدەپ تۋعان دالاسىنا ورالعانىمەن، 31 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى*1

اۋدارمانى جاساعان ۆ. ن. ناستيچ