جەر بەتىندە 2 مىڭنان اسا (كەيبىر دەرەكەتەر بويىنشا 3 مىڭعا جۋىق) ۇلتتار مەن ەتنوستار، ۇلىستار بار ەكەن. ال جەر شارىنداعى مەملەكەتتەر سانى بار بولعانى 193, ياعني 200-گە جۋىق. الەمدەگى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ 10%-عا جۋىعىنا عانا ءوز مەملەكەتىن قۇرىپ، دەربەس، تاۋەلسىز تىرشىلىك ەتۋ باقىتى بۇيىرعان. شۇكىرشىلىك، ءبىز – قازاقتار، سول باقىتتى 10%-دىڭ ىشىندەمىز، 193 مەملەكەتتىڭ العاشقى 50-ءىنىڭ قاتارىندامىز. ەندى الدىڭعى 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا ۇمتىلۋدامىز. وسىنىڭ بارىنە دە شۇكىرشىلىك.

اتا زاڭىمىز – كونستيتۋتسيا ەلىمىزدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ التىن دىڭگەگى. قازاقستان ازاماتتارىنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندەگى ارقا سۇيەيتىن تىرەگى، ومىردەگى باعىتىن كورسەتەتىن باعدارشامى; ءبىزدىڭ قوعامداعى نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان ەكەنىن، نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەنىن كورسەتىپ تۇرعان ار-وجدان، ۇيات-نامىس، قۇقىقتىق-اداميلىق تارازى.

ءيا، قوعامداعى ەڭ باستى تارازى. تۇپتەپ كەلگەندە، اتا زاڭىمىزدى بىلمەۋ – ەشكىمدى دە ەل الدىنداعى، قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتپايدى. سوندىقتان كونستيتۋتسيامىزدىڭ تۇعىرنامالىق قاعيداتتارىن ءبىلۋ، ءبىلۋ عانا ەمەس، جانىمىزبەن، سانامىزبەن تەرەڭ ءتۇيسىنۋ بارلىعىمىزدىڭ بورىشىمىز، ءارى پارىزىمىز دەر ەدىم.

كونستيتۋتسيانىڭ ىقپالى ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ بارلىق تۇكپىرىندە بىردەي بولۋى كەرەك. كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە ونىڭ تۇعىرنامالىق قاعيداتتارى ساقتالىنىپ، ورىندالۋى مىندەتتى. ودان اۋىتقۋشىلىق بولعان جاعدايدا، قوعامدا وتكىر ماسەلەلەر پايدا بولادى.

بۇل رەتتە كونستيتۋتسيانىڭ مىزعىماستىعى ەلىمىزدىڭ، قوعامىمىزدىڭ يممۋنيتەتى دەۋگە تولىق نەگىز بار. مەن – بيولوگپىن. مەنىڭ بىلەتىنىم – اعزاداعى كەز-كەلگەن اۋىتقۋشىلىقتار مەن سترەسستەر ونىڭ يممۋندىق جۇيەسىنىڭ نىعايۋىنا الىپ كەلمەيدى. ال ءتىرى اعزا السىرەپ، قاجيدى. السىرەپ، قاجىعان اعزا (ورگانيزم) اۋرۋ-سىرقاۋعا توزە المايتىن، ءالجۋاز بولىپ قالادى.

قوعام دا ءتىرى اعزا سياقتى. كونستيتۋتسيانىڭ تۇعىرنامالىق قاعيداتتارىنىڭ ساقتالماي، بۇزىلۋى مەن بۇرمالانۋى دا قوعامدا وتكىر جاعدايلار مەن سترەسستەر، قاراما-قايشىلىقتارعا الىپ كەلۋى مۇمكىن. سوندىقتان، اتا زاڭىمىزدى ۇدايى جادىمىزدا ۇستاپ جۇرگەنىمىز ابزال.

ءتىپتى، كونستيتۋتسيامىزدى كۇندەلىكتى ۇلىقتاپ، ماداقتاپ، ونىمەن ماقتانىپ جۇرگەنىمىز ءجون دەر ەدىم. كۇندەلىكتى! تۇراقتى! ۇدايى! ۇلىقتاپ! ماداقتاپ! ماقتانىپ! سەبەبى، ول – قازاقتىڭ اتا زاڭى، قازاقتىڭ كونستيتۋتسياسى. «ءوزىڭدى ءوزىڭ جاتتاي سىيلا، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن»، - دەمەۋشى مە ەدى قاسيەتتى دانا بابالارىمىز؟!

ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «اجەپتاۋىر جاڭعىرعان قوعامنىڭ ءوزىنىڭ تامىرى تاريحىنىڭ تەرەڭىنەن باستاۋ الاتىن رۋحاني كودى بولادى. جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ. ونسىز جاڭعىرۋ دەگەنىمىزدىڭ قۇر جاڭعىرىققا اينالۋى وپ-وڭاي».

بۇل رەتتە، كونستيتۋتسيا – اتا زاڭىمىز – ۇلتتىق كودتىڭ ءوزى دەگەن ۇستانىمدامىن. ۇلتتىق كودتىڭ نەگىزگى ۇشتاعان تۇعىرى – ءدىل، ءتىل جانە جەر دەپ الاتىن بولساق، اتا زاڭىمىزدىڭ دا ءۇش انىق، قۇندىلىعى دا وسى قاسيەتتى ۇعىمدار.

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن كونستيتۋتسيانىڭ ماتىنىنەن ۇزىندىلەر كەلتىرەيىك، ارتىق بولماس:

- «ءبىز، ورتاق تاريحي تاعدىر بىرىكتىرگەن قازاقستان حالقى، بايىرعى قازاق جەرىندە مەملەكەتتىلىك قۇرا وتىرىپ...» (كىرىسپە);

- «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى» (1-باپ، 1-تارماق);

- «مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى – حالىق» (3-باپ، 1-تارماق);

- «جەر جانە ونىڭ قويناۋى، سۋ كوزدەرى، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسى، باسقا دا تابيعي رەسۋرستار مەملەكەت مەنشىگىندە بولادى...» (6-باپ، 3-تارماق);

- «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» (7-باپ، 1-تارماق).

ياعني، وسى قاسيەتتى ۇعىمداردىڭ تۇعىرنامالىق ورنى مەن قاسيەتتى ءمان-مازمۇنى اتا زاڭىمىزبەن ايقىن بەلگىلەنگەن، بەكىتىلگەن. ءبىزدىڭ ۇلتتىق كودىمىز – ول كونستيتۋتسيا.

ال ەندى اتا زاڭىمىزدىڭ نەگىزگى تۇعىرنامالىق قاعيداتتارىن كۇندەلىكتى ومىردە ساقتاپ، قاداعالاپ ءجۇرمىز بە؟ ويلاپ، ويلانىپ ءجۇرمىز بە؟ وسى جاعىنا ازداپ كوز سالايىقشى.

كونستيتۋتسيامىزدىڭ نەگىزگى تۇعىرنامالىق قاعيداتتارىنىڭ ءبىرى – بىرتۇتاستىق (ۋنيتارنوست). كونستيتۋتسيانىڭ ەڭ جوعارعى زاڭدى كۇشى بار جانە ەلىمىزدىڭ بۇكىل اۋماعىندا ول تىكەلەي قولدانىلادى (4-باپ، 2-تارماق).

بىرتۇتاستىق قاعيداتى تەك اۋماقتارعا عانا ەمەس، مەملەكەتىمىز بەن قوعامنىڭ بارلىق سالالارىندا دا تىكەلەي قولدانىلۋى ءتيىس ەكەنى كوزگە ۇرىپ تۇرعان اقيقات. اسىرەسە ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ جۇمىسىندا بۇل قاعيدا مۇلتىكسىز ورىندالۋى كەرەك ەدى.

وكىنىشكە وراي، ولاي بولماي تۇرعان، بىرتۇتاستىق قامتاماسىز ەتىلمەي تۇرعان جايلار بار ەكەنى انىق. بىرتۇتاستىق قاعيداتى تولىق ورىندالۋى ءۇشىن مەملەكەتتىك قۇقىقتىق بىرتۇتاستىق بولۋى كەرەك سياقتى، ياعني ءبىرتۇتاس «ويىن ەرەجەسى»، نەمەسە ستاندارتتار بولۋى شارت.

مەن – بيولوگپىن، سوندىقتان قۇقىقتانۋ مەن ساياساتتانۋدىڭ تەوريالىق ماسەلەلەرى مەن قىر-سىرلارىنا قانىق ەمەسپىن. مەنىڭ پىكىرىم قاتە بولۋى دا مۇمكىن. مۇمكىن. بىراق كوزگە انىق كورىنىپ تۇرعان جايتتاردى ايتپاساق بولماس.

«كورگەن كوزدە جازىق جوق»، - دەمەۋشى مە ەدى. «ايتپاسا – ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى»، - دەگەن دە بار. وسى رەتتە ايتپاعىمىز – بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدەگى ءبىلىم سالاسىندا بىرتۇتاستىق بۇزىلعان.

ءبىلىم-عىلىم سالاسىندا مەملەكەتتىك ءبىرتۇتاس ساياسات جۇرگىزەتىن مينيسترلىككە مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتتەر، اگرارلىق جوعارى وقۋ ورىندارى، اسكەري جوعارى وقۋ ورىندارى، سونداي-اق سالالىق كوللەدجدەر باعىنبايدى. سالالىق مينيسترلىكتەردە ءتيىستى ءبىلىم-عىلىم دەپارتامەنتتەرى اينالىسادى ولارمەن.

سونىمەن، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە جوو-نىڭ تەك ءبىر بولىگى، ورتا مەكتەپتەر عانا قارايتىن بولىپ قالدى. بىراق، ورتا مەكتەپتەر مەن جوو-نىڭ ىشىندە ارنايى زاڭ اكتىلەرىمەن انىقتالعان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندە بەكىتىلگەن ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ستاندارتتارىمىزعا باعىنبايتىن قۇقىعى بار مەكەمەلەر بار ەكەنى دە راس. وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىستارىن كەمبريدج سياقتى شەتەلدىك ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ تالاپتارىنا سايكەس جۇرگىزەتىنى دە كوپكە ءمالىم دۇنيە.

ارينە، ءبىزدىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى ستاندارتتارعا سىن از ايتىلمايدى. دەسەك تە ول تالاپتار ءبىزدىڭ قۇقىقتىق جۇيەمىزگە سايكەس جانە كونستيتۋتسيانىڭ تۇعىرنامالىق قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن. ال كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تالاپتارى ۇلىبريتانيانىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىنە نەگىزدەلگەندىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

بالكىم، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندەگى تۇراقتالعان داۋ-دامايلاردىڭ باستى سەبەبى وسىندا بولار. بىرتۇتاستىق قاعيداتىنىڭ قاتاڭ ساقتالماۋى باسقا سالالاردا دا بار سياقتى. وعان دا كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى.

ال ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىز – التىن دىڭگەگىمىزدىڭ تالابى بويىنشا ءبىز ءبىرتۇتاس (ۋنيتارلى) ەلمىز. ياعني، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تەك قازاقستاننىڭ عانا زاڭدارى جۇمىس ىستەپ، تالاپتارى ورىندالۋى كەرەك.

قاسيەتتى، دانا بۇقار جىراۋدىڭ:

«جار باسىنا قونباڭىز،

داۋىل تۇرسا، ءۇي كەتەر.

جاتقا تىزگىن بەرمەڭىز،

جالامەنەن باس كەتەر» - دەگەن وسيەتىن ۇمىتپاساق ەكەن.

الاڭداۋشىلىق تۋدىرىپ، تاڭ قالدىراتىنى – ۇكىمەتتىڭ دە، پارلامەنتتىڭ دە زاڭ اكتىلەرىن قابىلداعان كەزدە بىرتۇتاستىق قاعيداتىنا اسىعىس، ءۇستىرت قاراۋىندا. بۇل تۇرعىدان العاندا پارلامەنتتە كونستيتۋتسيانىڭ تۇعىرنامالىق نەگىزىن، قاعيدالارىن قورعايتىن فراكتسيا قۇرۋ كەرەك سياقتى. اتا زاڭىمىز – كونستيتۋتسيانى ۇلىقتايتىن ساياسي پارتيا، ءتىپتى مەملەكەتتىك ورگان قۇراتىن جاعداي دا ءپىسىپ جەتىلگەن سىڭايلى.

بۇقار جىراۋ ايتقانداي:

« ...ىنشى تىلەك تىلەڭىز،

توقسانداعى قارت باباڭ،

توپقا جاياۋ بارماسقا» – دەگەندەي بولىپ تۇر.

«ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى» قر-نىڭ زاڭىنىڭ 2-باپ 3-تارماعىنىڭ تالاپتارى بويىنشا قازاقستاننىڭ ەگەمەندىك قۇقىعىن تارىلتاتىن حالىقارالىق كەلىسىم-شارتتارعا ورىن بەرىلمەۋى كەرەك. باسقا ەلدەردىڭ كونستيتۋتسياسىنا نەگىزدەلگەن قۇقىقتىق جۇيەلەردىڭ ءبىزدىڭ ەلدە ورىن الۋى ەگەمەندىگىمىزدىڭ قۇقىقتىق اياسىن كەڭەيتپەسى انىق.

مەنىڭ ءوزىم جاقسى كورەتىن ەجەلگى اڭىز-ءافسانا بار. باياعىدا ءبىر كىسى ءبىر دانىشپانعا كەلىپ: «باقىت دەگەن نە؟»، - دەپ سۇراپتى. «باقىت دەگەن اقىل-ەسى دۇرىس ادامنىڭ قالىپتى جاعدايى ەمەس»، - دەپتى دانىشپان. «ەسى دۇرىس ادامنىڭ قالىپتى جاعدايى نە؟»، - دەپتى الگى كىسى. «اقىل-ەسى ءبۇتىن ادامنىڭ قالىپتى جاعدايى – ۋايىم»، - دەپتى دانىشپان.

«باقىتتىڭ بيىك شىڭى – ۇلتتى ۋايىمداۋ» - دەگەن دە بار. ۇلتتى ۋايىمداۋ دەگەنىمىز – كونستيتۋتسيانى ويلاۋ، ۇلىقتاۋ. ونىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىن ۇستانۋ، قورعاۋ. سوندىقتان، اتا زاڭىمىزدى ۋايىمداپ جۇرەيىك، اعايىن!

كونستيتۋتسيا – مەملەكەتتىڭ تولقۇجاتى! كونستيتۋتسيا – ۇلتتىق كود!

نۇعمان ارالباي، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

 Abai.kz