ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسى قازاقستاندىقتاردى ەلەڭ ەتكىزدى. وندا جاڭا عاسىردا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن وزگەرە ءبىلۋ، جاڭا ءداۋىردىڭ جاعىمدى جاقتارىن بويعا ءسىڭىرۋ كەرەكتىگى، وعان كونبەگەندەردىڭ كوش سوڭىندا قالاتىندىعى ايتىلعان. ەلباسىنىڭ كوزقاراسى شىندىعىندا بۇقارالىق سانانى وزگەرتۋگە ىقپال ەتەتىنى ءسوزسىز. ماقالا ححI عاسىرداعى ۇلتتىق سانا مەن ونىڭ ماسەلەلەرىن جانە تاياۋ جىلدارداعى ەلىمىزدىڭ الدىنداعى مىندەتتەردى ايقىنداپ بەردى. ماقالادا باسەكەگە قابىلەتتىلىك، پراگماتيزم، ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ، ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرۋى، قازاقستاننىڭ رەۆوليۋتسيالىق ەمەس، ەۆوليۋتسيالىق دامۋى، سانانىڭ اشىقتىعى سياقتى ماسەلەلەردى كۇن تارتىبىنە قويىپ، ونىڭ ناقتى ءمانى مەن ماعىناسىنا ۇڭىلە وتىرىپ تالداۋ جاسايدى. «ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن سانامىز ىسىمىزدەن وزىپ ءجۇرۋى، ياعني ودان بۇرىن جاڭعىرىپ وتىرۋى ءتيىس. بۇل ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاڭعىرۋدى تولىقتىرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ وزەگىنە اينالادى» دەپ اتاپ كورسەتتى ەلباسى. رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ نەگىزگى سيپاتى – وتكەن مەن بولاشاقتى ۇيلەستىرە وتىرىپ جۇزەگە اسىرۋ.

باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرۋعا تىكەلەي ىقپال ەتەتىن «تسيفرلى قازاقستان»، «ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋ»، «مادەني جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم» اتتى باعدارلامالار بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە كەڭىنەن جۇمىس جاساۋدا. باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ ءۇشىن قازاقستاندىقتارعا ءبىلىم شىڭىن باعىندىرۋ – ەڭ باستى العىشارت.

ەلباسىنىڭ ماقساتى – ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتىن ساقتاي وتىرىپ، بولاشاقتان ءوز ورنىن ايقىنداۋ. وندا پراگماتيزمنىڭ ورنى مەن ءرولى وتە جوعارى. پراگماتيزم قازىرگى جاستار ءۇشىن اسا قاجەت. وسى ارادا زيالى قاۋىمعا حIح عاسىرداعى امەريكالىق فيلوسوف چارلز ءپيرستىڭ ۇستانىمىن باسشىلىققا الۋ وتە قاجەت. ول – اقش-تا ەرەكشە ىقپالعا يە بولعان تۇلعا. چارلز پيرس «اقيقاتتى تيىمدىلىك تۇرعىسىنان مويىنداۋ، ناقتى تاجىريبە بارىنەن ماڭىزدى»، «ادام ماقسات ءۇشىن ءومىر سۇرەدى، ءبىر نارسەگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن سالىستىرمالى ءبىلىم دە جەتكىلىكتى»، «اقيقاتتىڭ ولشەمى – پراكتيكا، ءىس-ارەكەتتە جەتىستىككە جەتۋ ءۇشىن كۇماندى ەڭسەرىپ، سەنىمگە يە بولۋ، ادام اقيقاتتان بۇرىن سەنىمگە ۇمتىلۋى كەرەك» دەگەن قاعيدالاردى ۇسىنادى. بۇدان اقش قوعامى تابىستىلىعىنىڭ باستى كىلتى – قوعامدىق ءومىردىڭ ءاربىر كەزەڭىنە قاراي ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن وزگەرە بىلۋىندە ءارى سوعان سايكەس ارەكەت ەتىپ، ونى ۇلتتىڭ وزىق تاجىريبەسىمەن ۇشتاستىرا بىلۋىندە دەگەن تۇجىرىم جاساۋعا بولادى.

وسى تۇرعىدان العاندا ۇلتتىق پراگماتيزم ساناۋلى جىلدىڭ ىشىندە وزگەرىپ، ىسىراپشىلدىققا ۇلاسقانىنا ەلباسى قاتتى قىنجىلادى. كەرىسىنشە، پراگماتيزم ءوزىڭنىڭ ۇلتتىق جانە جەكە بايلىعىڭدى ناقتى ءبىلۋ، ىسىراپشىلدىق پەن استامشىلىققا، داڭعويلىق پەن كەردەڭدىككە جول بەرمەۋ دەگەن ءسوز. ول – ۇلى دالا ەلىنىڭ بويىندا بەلگىلى تاريحي سەبەپتەرمەن قالعىپ كەتكەن پراگماتيزمدى وياتۋ ارقىلى ۇلتتىق، قوعامدىق ويعا، ىسكە سىلكىنىس اكەلۋ، تاۋەلسىز ەلدىڭ ساناسى مەن اعزاسىن جايلاعان وتارشىلدىق، كەمباعالدىق، بويكۇيەزدىك كومپلەكستەرىنەن تۇتاستاي ارىلتۋ ەكەنىن باسا ايتادى. شىنايى مادەنيەتتىڭ بەلگىسى ورىنسىز ءسان-سالتانات ەمەس، ۇستامدىلىق، قاناعاتشىلدىق، قاراپايىمدىلىق، ۇنەمشىلدىك پەن رەسۋرستاردى ورىندى پايدالانۋ.

رۋحاني جاڭعىرۋ دەگەنىمىز – ۇلتتىق سالت-سانا، ادەت-عۇرىپ، مادەني داستۇرلەردى بەرىك ساقتاي وتىرىپ، ونى جاڭا زامان جەتىستىكتەرىمەن، جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتارمەن بايىتۋ دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. جاڭا تۇرپاتتاعى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – ۇلتتىق كودتى ساقتاۋ ەكەنى ماقالادا انىق اتاپ كورسەتىلگەن. سوندىقتان دا ەلباسىنىڭ «ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىز، ءتىلىمىز بەن مۋزىكامىز، ادەبيەتىمىز، جورالعىلارىمىز، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلتتىق رۋحىمىز بويىمىزدا ماڭگى قالۋعا ءتيىس» دەگەنى بۇگىنگى مەن ەرتەڭنىڭ جانە بولاشاقتىڭ، جالپى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ باستى شارتى بولۋى ءتيىس.

ەلىمىزدە ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاي وتىرىپ، ءۇشىنشى جاڭعىرۋدى جۇزەگە اسىراتىن ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ باستى قاعيداسى وسى ءبىر تاريحي قۇجاتتا كورسەتىلگەن. ەلباسى جاستاردىڭ ساناسىندا تۋعان جەر مەن تۋعان ەلگە دەگەن ەرەكشە سەزىمدى، ءىلتيپاتتى وياتىپ، ونى دارىپتەۋ ارقىلى ەل بىرلىگىن ساقتاۋدىڭ جاڭا زاڭدىلىعىن ۇسىندى.

ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرۋى دەگەندە ەلىمىزدە «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا جاستارىمىز الەمنىڭ تاڭداۋلى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وقىپ، باسەكەگە قابىلەتتى ءبىلىم الىپ جاتقانىن باسا ايتۋىمىز قاجەت. دەگەنمەن ەلىمىزدە ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرۋىنا كەرى ىقپالىن تيگىزەتىن پروبلەمالار دا بارشىلىق. وسىنداي ماسەلەلەردى شەشۋدە الەمدەگى دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسى بىزگە ۇلگى بولۋى كەرەك. اقش مەكتەپتەرىندە زەرتتەۋ ناتيجەسى كورسەتىپ وتىرعانداي، ەر بالالار مەن قىز بالالاردىڭ وقۋ ۇلگەرىمىن سالىستىرعاندا ۇلدار قىزداردان الدەقايدا ارتتا ەكەن. ولار بۇل ماسەلەنى ەكونوميكالىق جاعىنان قىزىقتىرۋ ارقىلى شەشكەن. بىزدەر بۇگىنگى تاڭدا جاستار تاربيەسى مەن مەكتەپتەگى مۇعالىمدەردىڭ ىشىندە ەر ازاماتتار ۇلەسىنىڭ ازدىعىن وسىنداي تاجىريبەنى پايدالانۋ ارقىلى شەشۋگە بولاتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. اقش-تا ەر مۇعالىمدەردىڭ ايلىق جالاقىسىن 25-30 پايىزعا كوتەرىپ، ولاردىڭ مەكتەپتەرگە كوبىرەك كەلۋىنە نارىقتىق قاتىناس زاڭ­دىلىعىمەن ىقپال ەتكەن.

ءبىزدىڭ ەلدە ءبىلىم – جالپىعا ورتاق. سوڭعى جىلدارى ەكونوميكالىق دامۋدىڭ كاسىپتىك سيپاتى بۇرىن-سوڭدى ەشبىر ۋاقىتتا وسىلايشا جەدەل وزگەرمەگەن بولاتىن. تەحنولوگيانىڭ قارقىندى رەۆوليۋتسياسى بىزگە تاياۋ ونجىلدىقتا قازىرگى كاسىپتەردىڭ ءبىرازى جويىلىپ كەتەتىنىن كورسەتەدى. ەلباسىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «جاستارىمىز باسىمدىق بەرەتىن مەجەلەردىڭ قاتارىندا ءبىلىم ءاردايىم ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى شارت. سەبەبى، قۇندىلىقتار جۇيەسىندە ءبىلىمدى بارىنەن بيىك قوياتىن ۇلت قانا تابىسقا جەتەدى». عالامدانۋ جاعدايىنىڭ زاڭدىلىعىنا سۇيەنسەك، سانانىڭ اشىقتىعى ادامزات بالاسىن ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتكىزەدى. ۇلى دالاداعى قالىپتاسقان سانانىڭ اشىقتىعى مەن وي ەركىندىگى ناتيجەلى تۇردە دالا دەموكراتياسىنا اكەلەدى. حح عاسىردا ەگەمەندىككە قول جەتكىزسەك، رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى ححI عاسىردا «ماڭگىلىك ەل» باعىتىندا كوشىمىزدى تۇزەدىك. ەندەشە، عالامدانۋداعى باسەكەلەستىكتە ۇلتتىق كودىمىزدى ساقتاي وتىرىپ جاڭعىرۋ ءبىزدىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق. ءححى عاسىرداعى ۇلتتىق سانا تۋرالى ايتقاندا، ۇلى دالا ەلىنىڭ رۋحاني قايتا تۇلەپ، جاڭعىرۋىنا تومەندەگىدەي تاريحي فاكتورلار اسەر ەتەتىنىن ەسكەرگەنىمىز ابزال.

العاشقى رۋحاني فاكتور – سەنىم. ول – جەكە تۇلعالار مەن ازاماتتاردىڭ ەلدىڭ بولاشاعىنا سەنىممەن قاراۋى دەگەن ءسوز. قازاقستاننىڭ 2050 جىلعا دەيىنگى دامۋ ستراتەگياسى بولاشاققا دەگەن سەنىمدىلىكتى، تۇسىنۋشىلىكتى ارتتىراتىن قۇجاتقا اينالىپ، قوعامىمىزدىڭ قارقىندى تۇردە دامۋىن العا جەتەلەۋدىڭ بولجامدى جوسپارىن ۇسىنادى. ستراتەگيادا ايتىلعان جوسپارلاردى ساتىلاي جۇزەگە اسىرۋ ەل ازاماتتارىنىڭ الەۋەتىن كەڭىنەن پايدالانۋعا زور مۇمكىندىكتەر بەرەدى. ياعني، بۇل – ۇلت جوسپارى «بەس ينستيتۋتسيونالدىق رەفورما: 100 ناقتى قادام»، «قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋى: جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك» اتتى جولداۋ سياقتى ساياسي ءمانى بار قۇجاتتار.

ەكىنشى فاكتور – قازاقى مىنەز ەلىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن تاريحىمەن بايلانىستى. حالقىمىز كەڭ بايتاق ەن دالاسىنا كوز الارتقان سىرتقى دۇشپانعا ۇلتاراقتاي دا جەرىن بەرمەي، جاۋىمەن قاسىق قانى قالعانشا شايقاساتىن قاھارلى قازاق بولسا، ەندى بىردە تابالدىرىعىن اتتاعان قوناعىن قۇدايداي كۇتىپ، وعان داستارقان بوپ جايىلۋعا دايىن دارقان قازاق ەكەنىن ۇمىتپايىق. بۇل وسى بۇگىنگى تاڭداعى تولەرانتتىلىق ءسوزىنىڭ ءبىر ءسينونيمى رەتىندەگى قالىپتاسقان «قازاقى مىنەز» بولۋى ابدەن مۇمكىن.

ءۇشىنشى فاكتور – دالالىق دەموكراتيا. مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. قازاقتار – مىڭداعان جىلدار بويى سىرتقى جاعدايلاردىڭ وزگەرىپ تۇرۋىنا وزىندىك بەيىمدەلۋ مۇمكىن­دىكتەرىن كورسەتە العان ۇلى كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ مۇراگەرلەرى. قازاق جەرى ارقىلى وتكەن ۇلى جىبەك جولى باتىس پەن شىعىس وركەنيەتىن بايلانىستىرۋشى التىن كوپىر ىسپەتتەس قىزمەت اتقارىپ، كەرۋەن جولدارى مادەنيەت جانە بىلىممەن ەكى باعىتتى دا سۋسىنداتتى. كونە قازاق جەرىنە وزىندىك زور ىقپالىن تيگىزدى. جالپى جىبەك جولىنىڭ قازاق جەرىنەن ءوتۋىنىڭ ءوزى مادەنيەتتىڭ ارتۇرلىلىگىن، باسقالاردىڭ مادەنيەتىنە، تىلىنە جانە ءدىني كوزقاراسىنا دەگەن تۇسىنۋشىلىگىن قالىپتاستىرعانى بەلگىلى.

ءتورتىنشى فاكتور – بەيبىتشىلىك سۇيگىشتىك. قازاق ۇلتىندا ءوزىنىڭ ۇرپاعىن كەك ساقتامايتىنداي ەتىپ تاربيەلەي بىلەتىن قاسيەتى بار. قازاق باسىنان تاعدىردىڭ تالاي قاتال سىنىن كەشىردى. بەرىدەن قايىرعاننىڭ وزىندە، ءحVى-ءحVىىى عاسىرلارداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعىن، رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەزگىسى مەن كەشەگى كەڭەس وكىمەتى زامانىنداعى زوبالاڭ اشتىقتى باسىنان كەشىرىپ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ دە قۇربانى بولعان حالىق. الايدا قىلىشىنان قان تامعان زامانداردا تاڭدارى ازاپپەن اتسا دا، باسقادان كەك الۋ ماقساتىندا قىلىشىن قايراماعان، تاعدىردىڭ اۋىرتپالىعىنا قايسارلىق تانىتقان حالىق. وتكەنگە بوي ۇسىنباي، كەلەشەكتى اڭساپ، ەل بىرلىگى مەن مولشىلىعىن باتا تىلەگىنە قوسىپ، ۇرپاعىنا امانات رەتىندە قالدىرىپ وتىرعان حالىق. تاريحى بار حالىق قانا – ۇلى حالىق.

بەسىنشىدەن، وتانشىلدىق، تۋعان جەرگە، ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك. جازبا ادەبيەتى كەشىرەك دامىعانمەن، عاسىرلار بويى ۇرپاقتان-ۇرپاققا امانات رەتىندە جەتكەن. سارقىلماس مول قازىناسى بار اۋىز ادەبيەتى، باتىرلار جىرلارى، قازتۋعان، شالكيىز تولعاۋلارى مەن دوسپامبەت، بۇقار، دۋلات، ماحامبەت سىندى جالىندى اقىن-جىراۋلاردىڭ وتانشىل شىعارماشىلىعى ارقىلى بۇگىنگى ۇرپاعىنا وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى دارىپتەپ، قازاق بولىپ تۋعانىن ماقتانىشپەن اۋىز تولتىرا ايتۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.

التىنشىدان، انا ءتىلىنىڭ بولۋى. حالىقتىڭ ۇلىلىعىن تانىتاتىن تاعى ءبىر بەلگى – ونىڭ ءتىلى. سوناۋ ءحىح عاسىردا قازاق مادەنيەتى مەن ءتىلىن زەرتتەگەن ەۋروپا عالىمدارى تۇركىتانۋشىلار ۆ. رادلوۆ، پ. مەليورانسكيلەر «تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندە ەڭ تازا ءتىل – قازاق ءتىلى» ەكەنىن اتاپ ايتقان-دى. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ا. بايتۇرسىنوۆ قازاق ءتىلىن بىلاي دەپ باعالايدى: «تۇركى ءتىلىن حح عاسىرعا دەيىن ازدىرماي، قاز-قالپىندا ساقتاپ كەلگەن العىس پەن ابىروي قازاققا ءتيىس». تىلگە دەگەن بۇدان اسقان باعا بولماسا كەرەك. قانداي قيىن كەزەڭدەردى باستان كەشىرسە دە، قيىننان قيىستىرا الاتىن ءتىلىنىڭ بايلىعىن، ونىڭ تازالىعىن كەيىنگى ۇرپاعىنا جەتكىزە العان حالىق ۇلى حالىق ەمەس پە؟!

جەتىنشىدەن، بولاشاققا دەگەن ءۇمىت پەن سەنىمنىڭ جوعارىلىعى. جاۋگەرشىلىك زامانداردى باسىنان كەشىرىپ، حالىق رەتىندە جويىلۋدىڭ از-اق الدىندا بولعان قازاق «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زاماندى اڭساپ، بەيبىت ءومىردى قالاعان حالىق ەكەنىن تانىتىپ، باۋىرىنا سان ۇلتتىڭ بالاسىن باسىپ، داستارقانىن ءبولىسىپ، تالايعا باسپانا بەرىپ وتىر. بۇگىنگى كوپەتنوستى قازاقستانداعى تاتۋلىق پەن كەلىسىمنىڭ بولۋى دا، ەڭ الدىمەن، قازاقتىڭ ۇلىلىعىن تانىتسا كەرەك. مەملەكەت قۇراۋشى حالىق رەتىندە قازاق حالقى ەلدەگى ەتنوسارالىق بىرلىك پەن كەلىسىمنىڭ ساقتالۋىنا قالاي جاۋاپتى بولسا، باسقا ەتنوستار دا مەملەكەتتىڭ الدىندا ءوز جاۋاپكەرشىلىگىن سونشالىقتى سەزىنۋى قاجەت. وسىعان وراي تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن كەزەڭدەگى رۋحاني تۇردە قايتا تۇلەپ جاڭعىرۋىمىزعا اسەر ەتەتىن ەڭ ماڭىزدى فاكتورلار ءارى جەتىستىگىمىز دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس ەدى.

ن. نۇرپەيىسوۆ،

قر ۇقك قىزمەتكەرى

Abai.kz